MüNDƏRİcat

ппapaта //ARSPİHDA, f. 12, siy. 1, iş 152, s.27-34.

3 ARSPİHDA, f.l, siy. 1, iş 8, v.86; Nərimanov N. Ucqarlarda... Seçilmiş..., ss.308, 399, 397; ARDA, f.410m, siy. lm, iş 15, v.22a; Декреты Азревкома..., s.198-199; К докладам тт.Гусейнова и Ахундова по азербайджанскому вопросу сделанным на засе­дании Политбюро ЦК РКП 17. 11.21. Архив 6 сектора Обще­го отдела ЦК КПСС. Заверено 2 сентября 1957 r.//ARSPİHDA-da saxlanılır.

4 ARSPİHDA, f.l, siy.l, iş 14, v.9.

1 Гусейнов М.Д. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Заря Востока». 1925, 21 марта. Джабиев Г. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Бакинский рабочий». 1925, 28 марта, Караев А.Г. Воспоминания о Н.Нариманове. Газета «Заря Востока», 1925, 22 марта.

2 Rza Nur. Moskva-Sakarya xatirələri. Istanbul, Boğaziçi Yaymları A.Ş. 1991, s.50.

3 ARSPİHDA, f.609, siy.l, iş 90, v.107.

4 Nərimanov N. Oğlum Nəcəfə məktub...Seçilmiş..., s.446.

5 Məmmədzadə M.B. Azərbaycanda vəziyyət. // “Yeni Qafqaziya” j. Istanbul, 1924, s. 11.

6 Хуршудьян Л. Истина, критерий исторической науки. Ере­ван, 1989, s.21-22.

7 Ordubadi M. Nərimançılıq // “Azərbaycan” qəzeti, 1990, 13 aprel.

 AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi, fəlsəfə elmləri doktoru

 Əşkal, yəni şəkillər, əmsal – oxşarlar, abdal – dərviş.

1 Teymur Əhmədov tamamilə haqlı olaraq yazır: «...Tənqidçinin N.Nərimanovun yara­dı­cı­lığına ümumiyyətlə birtərəfli, ifrat tələbkarlıqla yanaşması, onun istər bədii, istərsə də pub­lisist əsərlərindəki mübariz ruhu, tendensiyalılığı dərk edə bilməməsindən, ictimiai-si­yasi hadisələrə liberal münasibətindən irəli gəlirdi». (Teymur Əhmədov. Nəriman Nəri­ma­nov. Bakı, 1982, s.77).

2 Mirzə İbrahimov «Nadanlıq» pyesinin təhlili Firidunbəy Köçərlinin fikirlərinə ta­ma­mi­lə zidd olması ilə diqqəti cəlb edir: O yazır: «Əsər («Nadanlıq») öz mövzu dai­rə­sin­də feo­dal kəndinin səciyyəvi səhnələrini göstərir. Hadisələr və adamlar doğru, inandırıcı, yığ­cam təsvir olunur. Əsərin süjeti vahid bir xətt üzrə inkişaf edir, son dərəcə lakonikdir. Ümu­­miyyətlə, o dövr dramaturgiyamız əlavə süjet xətlərindən, paralel talelərdən, dramatik konfliktin şaxələnməsindən qaçırdı. Vahid bədii fikrə, vahid dramatik konfliktə meyil edir və buna müvafiq hadisələr, surətlər seçirdi. Nərimanovun komediyası tamamilə bu üsulla ya­zılmışdır. Lakonik təsvir yazıçıya imkan verir ki, o öz qayəsini, əsas bədii fikri ağıllı-başlı qabartsın, oxucu və tamaşaçının diqqətini o fikirdən yayınmağa qoymasın.

«Nadanlıq» komediyasının əsas qayəsi cəhaləti, nadanlığı atəşə tutmaqdır. ... Nə­ri­ma­nov süni, qeyri-təbii priyomlara əl atmır. Əsərdə hər şey adi həyatda olduğu kimi cərəyan edir. Tiplərin dili və düşüncə tərzi sadədir, onları hərəkətə sövq edən amillər təbii və hə­ya­ti­dir» (Mirzə İbrahimov. Böyük inqilabçı yazıçı. s.3-17. // Nəriman Nərimanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Elm, 1973, s.9).

1 Həmin hissə N.Nərimanovun əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşrlərində ixtisar edil­miş­dir.

2 Nitqin bu yeri hansı səbəbdənsə onun ilk çapında səhvən «o, 40 yaşında varlı Aişə ilə ev­lənmiş» kimi getmiş, sonrakı nəşrlərdə (Нариман Нариманов. Избранные произве­де­ния. Т.2. Баку, 1989, с.164) bu səhv düzəldilməmişdir.

 Bakı Dövlət Universiteti Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının dosenti, fəlsəfə elmləri namizədi.

^ Vəliyullah ona atası tərəfindən verilmiş birinci ad, Şah isə o dövrlərdə hörmət əlaməti olaraq sufi və şeyxlər haqqında işlədilən bir ifadədir.

 Şah Vəliyullah kitabın adını “Tutarlı dəlil yalnız Allaha məxsusdur” ayəsindən (Quran, 6:149) götürmüşdür.

 Təxric etmək – fəqihlərin göstərdikləri dəlilləri qaynağından tapıb ortaya çıxarmaqdır.

 Zahirilər – (ərəbcə zahir – açıq, aşkar – sözündəndir) hüquqi praktikada Quranın və hə­dis­lərin yalnız “hərfi”, “zahiri” mənada başa düşülməsinə əsaslanan, onların rasional, alleqorik təfsirini inkar edən, buna görə də əl-Zahiri təxəllüsü almış Davud ibn Əli əl-İsfəhaninin (öl.883) tərəfdarları olmuşlar.

^ İctihad – (ərəbcə ictəhadə - müstəqil qərar çıxarmaq – sözündəndir) Quran və Sün­nə­yə və əsas fiqh metodlarına dair biliyi yetərli olan hər bir müsəlmanın dini və hüquqi mə­sə­lə­lər üzrə müstəqil mühakimə yürütmək, qərar vermək hüququdur. Təqlid isə, müsəlmanın dini və hüquqi məsələlərdə hər hansı bir məktəbə mənsub müctəhidin görüş, qənaət, ictihad və hərəkətinə əməl etməsi, onu tətbiq etməsidir.

1 Geniş bax: “Əbu Turxanın “Üç kitab” və “İki işıq” təlimi // Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər. № 3-4, 2006, s.121.

 AzərTAc-ın Baş direktoru.

1 Bax, məs.: А.В.Брушлинский. Психология мышления и кибернетика. М., «Мысль», 1970; В.Н.Пушкин. Психо­ло­гия и кибернетика. М., «Педагогика», 1971; «Ис­куст­вен­ный интеллект» и психология. М., «Мысль», 1976; Д.И.Дуб­ровский. Ин­фор­мация, сознание, мозг. М., Высш. школа, 1980; В.Ю.Крылов, Ю.И.Морозов. Ки­бер­нетические модели и пси­хо­ло­гия. М.. Наука, 1984; М.А.Холодная. Пси­хо­логия интеллекта. СПб., «Питер», 2002.

2 Bax, məs.: Т. де Шарден. Феномен человека. М., Нау­ка, 1987; М.Шелер. По­ло­же­ние человека в Космосе // Проб­­ле­ма человека в западной философии. М., «Про­гресс», 1988; А.Печчеи. Человеческие качества. М., «Про­гресс», 1985; В.Франкл. Человек в по­исках смысла. М., «Про­гресс», 1990; Н.Моисеев. Человек и ноосфера. М., Мол.гвардия. 1990; В.П.Каз­начеев, Е.А.Спирин. Космо­пла­не­тарный феномен че­ло­ве­ка: проблемы комплексного изу­че­ния. Новоси­бирск, На­у­ка, 1991; В.Дильтей. Воз­з­ре­ние на мир и исследование человека со времен Возрождения и Ре­фор­мации. М.-Ие­ру­са­лим, Уни­в. книга Gesharim, 2000; Ч.Х.Кули. Человеческая природа и социальный порядок. М., Идея-пресс, 2000; Д.Дьюи. Проблемы человека // Ре­кон­струкция философии. Проблемы человека. М., Респуб­ли­ка, 2003 və s.

3 Bax, məs.: Человек и его бытие как проблема совре­мен­ной философии. М., Наука, 1978; Человек в системе на­ук. Отв. ред. И.Т.Фролов. М., Наука, 1989.

4 Проб­ле­ма человека в западной философии. М., «Про­гресс», 1988; Человек: Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти и бессмертии. Древний мир – эпоха Просвещения. М., Политиздат, 1991.

5 Bax, məs.: Ю.Г.Волков, В.С.Поликарпов. Человек: Энциклопедический словарь. М., Гардарики, 2000.

1 В.А.Лекторский. Человек как проблема единого ис­сле­дования // Человек в системе наук. Отв. ред. И.Т.Фро­лов. М., Наука, 1989.

2 Э.В.Ильенков. Что же такое личность? // С чего начи­на­ется личность. М., По­лит­из­дат, 1983; В.И.Толстых. Че­ло­век человечества // С чего начинается личность. М., По­­лит­издат, 1983; Л.Хьелл, Д.Зиглер. Теории личности. СПб., «Питер», 1997; К.С.Холл, Г.Линдсей. Теории личности. М., «КСП+», 1997; Психология личности. В 2-х томах. Самара, Изд. Дом. «Бахрах», 1999.

3 Д.Фейдимен, Р.Фрейгер. Теория и практика лич­ност­но-ориентированной психологии. Сост.: Р.Р.Кашапов. М.,. 1995 Г.Айзенк. Структура личности. М., «КСП+», 1999; В.Райх. Анализ личности. М., «КСП+», 1999.

4 Bax, məs.: В.Феллер. Введение в историческую антро­по­логию. Опыт решения логической проблемы философии истории. М., КНОРУС, 2005.

1 Ibn Sina. Kitabu’ş-şifa. Yorum üzerine. İstanbul, Litera yayıncılık, 2006, s. XI.

1 Фундаментальные и прикладные исследования в ус­ловиях НТР. Но­во­сибирск, Наука, 1978; Фундамен­таль­ные исследования и тех­нический про­гресс. Новосибирск, 1985; Диалектика фундаментального и прикладного. М., Наука, 1989; Б.М.Кедров. О современной классификации наук // Воп­ро­сы философии, 1980, № 10, с. 100.

2 В.С.Швырёв. Теоретическое и эмпирическое в научном познании.М., Наука, 1978.

3 Г.Риккерт. Науки о природе и науки о культуре. М., Рес­публика, 1998; Дж.Фейблман. Концепция науки о куль­туре // Антология иссле­дований культуры. Т. 1, СПб., Университетская книга, 1997, с. 157-170.

4 В.В. Чешев. Наука и упарвление наукой // Вопросы философии, 1989, № 4.

5 S.Xəlilov. Azərbaycanda elm və onun təşkilati for­ma­ları. Bakı, “Oskar”, 2010.

1 Bax: Н.В.Карлов. О фундаментальном и прикладном в науке и обра­зо­ва­­нии, или Невозведи дом свой на песке // Вопросы философии, 1995, № 11; М.В.Рац. К вопросу о фундаментальном и прикладном в науке и образо­ва­нии // Вопросы философии, 1996, № 9; Б.И.Пружинин. О пользе фунда­мен­таль­­ности или быть ли в России большой науке // Вопросы философии, 1996, № 12.

1 A.Hacıyev. Elm cəmiyyətdə ən yüksək yerdə olmağa layiqdir // “Azərbaycan” qəzeti, 15 may, 2010.

1 Н.Стефанов. Теория и метод в общественный науках. М., «Прогресс», 1967; Г.А.Антипов, А.Н.Кочергин. Проблемы методологии исследования об­щест­ва как целостной системы. Новосибирск, Наука, 1988; Д.Лукач. К он­то­ло­гии общественного бытия. Пролегомены. Пер. с нем. М., «Прогресс», 1991; Социо-логос. Пер. с англ., нем., франц., М., «Прогресс», 1991; Л. фон Мизес. Концепция социальных наук // Теория и история: интерпретация со­циально-экономической эволюции. Челябинск, Социум, 2009, с. 229-232.

2 Проблемы познания социальных явлений. Свердловск, Уральский Гос. Унив., 1980; Г.А.Антипов. Историческое прошлое и пути его познания. Но­во­сибирск, Наука, 1987; В.Ж.Келле, М.Я.Ковальзон. Теория и история. (Проб­лемы теории исторического прогресса. М., Изд-во полит. литературы, 1981; Г.С.Арефьева. Общество, познание, практика. М., «Мысль», 1988; З.Бауман. Мыслить социологически. Пер. с англ., М., Аспект Пресс, 1996.

 PhD, BDU İlahiyyat fakültəsi.

 Ph.D., AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq institutunun böyük elmi işçisi.

1 Pali dilində Budda Sakyamuninin müxtəlif hadisələrlə bağlı söylədiyi kəlamlar toplusu.

1 Praktimokşa – sanqhada mövcud olmuş qayda və etik çərçivələr.

2 Burada Dörd nəcib həqiqət qısa şəkildə verilib. 1) dünyada zülm, əzab var; 2) zülmün, əzabların səbəbləri var; 3) səbəb aradan qaldırılsa, zülm və əzab dayanar; 4) zülmün və əzabın dayanmasına Nəcib səkkizli yol aparır: düzgün baxış, düzgün niyyət, düzgün nitq, düzgün əməllər, düzgün həyat tərzi, düzgün səylər, düzgün xatırlama, düzgün zikr.

1 Burada “hərislik”ə, “arzu”ya işarə var.

2 Sankhara – buddizm fəlsəfəsinin ən mürəkkəb anlayışlarından biridir. Sankharalar 52 qrupa bölünürlər (toxunma, mücərrəd anlayışlar, fikir, yaddaş, həyat qüvvəsi, diqqət, səy, biganəlik, sevinc, hərislik, qorxu, utanma, əzaba şərik olma, qıcıqlanma, şadlıq, vüqar və s.). Sankharaların qeyri-sabitliyi dayanıqsız banan ağacı ilə müqayisə edilir.

1 Uddhamsota – hərfi mənada, axına qarşı üzən, yəni şəhvətə, bağlılığa, azğınlığa qalib gələn.

1 Atula – Buddanın şagirdlərindən biri.

1 Dhona – bhikşuya lazım olan dörd şey.

1 Tutma – gaha, Buddhaqoşa bu sözü geniş mənada şərh edir: tuta bilən hər şey (şər qüvvə, ilan, timsah).

2 Tathqatalar – tathagata – “[kamilliyə] çatmış”,Arhatların epiteti.

1 Söz oyunu: muni (“müdrik”), mona(“susmaq”) və munati (“tərəzidə çəkmək”)

1 Söz oyunu: vana – həm meşə, həm də şəhvət, arzu deməkdir. Nirvana (nibbana) da nir-vana “arzuların məhvi” kimi oynalınır.

2 Suqata – Buddanın adlarından biri.

1 Buddhaqhoşaya görə, ana – arzu, həvəs, ata- təkəbbür, iki padşah – iki yanlış baxış sistemi (sassataditthi- eternalizm, nəfsin və dünyanın əbədiliyinə inam və ucchedaditthi – nəfsin məh olmasına inam ), təəbələrlə birlikdə şahlıq – hissi həzzlər.

2 Pələng-insan- Buddhaqhoşaya görə, müqəddəsliyə nail olma yolunda “pələnglər”lə, əngəllərlə qaynaşan yer.

1 Toz- raja, həm də arzu, şəhvət deməkdir.

1 Nirvanaya

1 Birana – Andropogum muricatum növündən olan ot.

2 Usira- birana kökü, qədim Hindistanda dəyərli sayılırdı.

3 Lata – sarmaşan bitkidir, arzuların, şəhvətin simvoludur.

1 Beşi kəs - Mənlə bağlı Illüziya (eqoizm), şübhələr, yanlış ritual və ənənələrə bağlılıq, ehtiraslar və nifrətlər.

Beşdən imtina et – formaya bağlılıq (bu dünyaya can atma), formanın yoxluğuna bağlılıq (cənnətə can atma), təkəbbür, vurnuxma, cəhalət.

Beşin üzərinə yüksəl – burada beşin sahibi ol mənasındadır: yəni inam, qayğıkeşlik, fəallıq, zikr (fikrin toparlanması) və müdrikliyin.

Beş bağlılığı dəf et – yəni simicliyi, nifrəti, təkəbbürü, axmaqlığı, və yalnış baxışları.

1 160-cı ayə ilə müqayisə et.

2 Söhbət özünüməhdudlaşdırmadan və zikr nəticəsində yaranan bəsirətdən gedir.

1 Bho deyən – bhovadin , brahmanaları belə adlandırıdılar. Zira Buddanın hüzuruna gələndə onlar bərabərliklərini nəzərə çarpdıran bho kəlməsi ilə salamlayardılar Müəllimi.

1 Bu ayədə sözlərin iki mənası diqqət çəkir: nandi – “kəmər” və “düşmənçilik”, “ikrah”; va­ratta – “qamçı” və “bağlılıq”; sandana – “zəncir” və “skepsis”; paligha – “maneə” və “cəhalət”.

 al-Afghani J. Commentary on the Commentator / An Islamic Response to Imperialism. Political and Religious writings of Sayyid Jamal ad-Din “al-Afghani” by Nikki R.Keddie. Uni­versity of California Press. Berkeley, Los Angeles, London, 1983, 2-nd edit. pp.123-129.

^ Orijinalı ərəb dilindədir.

1 C.Əfqaninin maarifçilik ideyalarının təhlili göstərir ki, bu kəlmə ilkin islam prin­sip­lə­rin­dən uzaqlaşmaq, biliyə laqeyidlik, əxlaqi dəyərlərin itməsi, mövhumat və cəhalətin ya­yıl­ması anlamında başa düşülməlidir – Q.M.

1 Hind-müsəlman filosofu və modernisti Seyid Əhməd Xan nəzərdə tutulur – Q.M.

 Orijinalda ingilis dilindədir.

1 Qədim Babilistan sakinləri – Q.M.

1 Xristianlığın əsas ayinlərindən biridir. Dadma ayini də demək olar, çünki bu ayin zamanı dindarlar guya İsanın bədəninin və qanının təcəssüm etdiyi çörək və şərab dadır, bunun vasitəsilə İsaya qovuşacaqlarına inanırlar – Q.M.

 Orijinalda ingilis dilindədir.

2 Ana bətni, balalıq mənasındadır – Q.M.

1 Quran, 36:78

- -