Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
5
dillərin formalaşmasında eynizamanlılıq və eynixətlilik mövcud 
olmamışdır. Ancaq genetik təbiətindən və tipoloji quruluşundan 
asılı olmayaraq müxtəlif dillərdə oxşar elementlərin mövcudlu-
ğu onu göstərir ki, dillərin formalaşmasında insan təfəkkürünün 
ətraf aləmlə əlaqəsi və onun qavranılması prosesində oxşar imi-
tasiyalar istisna olmamışdır. Məhz dünyanın ayrı-ayrı nöqtələ-
rində mövcud olmuş insan qruplarının təbiəti (ətraf aləmi) dər-
ketmə prosesindəki oxşar imitasiyalar oxşar (müştərək) genetik 
köklərin yaranmasının təməlinə çevrilmişdir. Bu imitasiyalar 
daim birmənalı və eynizamanlı olmadığı üçün genetik köklər-
də də daimi müştərəklik baş verə bilməmişdir. Onu da nəzərə 
almaq lazımdır ki, insan cəmiyyətləri inkişaf etdikcə, artdıqca, 
çoxaldıqca, yayıldıqca ilkin elementlərdə dəyişmə, fərqlənmə, 
müxtəlifləşmə də artmaqda davam etmişdir. Həm də fərqlənmə 
təkcə strukturda yox, eyni zamanda sözün məna tutumunda da 
baş vermişdir. Burada məcazlaşmanın, köhnəlmənin, genişlən-
mə və daralmanın da mühüm təsiri olmuşdur. Bu da dillərarası 
müştərəkliyin aydınlaşdırılmasında çətinliklərin baş verməsinə 
səbəb olmuşdur.
Dillərin quruluşundakı dəyişmələrin baş verməsində nitq 
prosesi aparıcı rol oynadığından areal genişlənmələrində fərqlər 
daha da artmağa başlamışdır. Bu isə dillərdə həm də tipoloji 
quruluş dəyişmələrinin baş verməsinə səbəb olmuşdur. Ancaq 
dillər arasında tipoloji quruluş fərqlərinin çoxalmasına baxma-
yaraq genetik köklərdəki müştərəklik öz izlərini qoruya-qoruya 
indiyə kimi gətirib çıxarmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, dil öz 
ənənələrini varisliklə ötürə-ötürə həm də onların izlərini yaşadır. 
Bu izləri tutub həqiqət arxasınca getmək isə ciddi səy və yorul-
maz əmək tələb edir. Dillərin genetik mühitində köksözlülük il-
kin əlamət olduğu üçün sonradan onların tipoloji cəhətdən necə 
dəyişməsindən asılıl olmayaraq izləri tutub həqiqətləri bərpa 

---