Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ Kİmyanin məQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, yaranma tariXİ, NƏZƏRİ Əsaslari
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kondensləşmiş nüvəli arenlər. Naftalin və törəmələri.
- ƏDƏBİYYAT
- KARBOHİDROGENLƏRİN HALLOGENLİ TÖRƏMƏ
|
C O Benzofenon yaxşı kosmetik məhsul hazırlanır.
Trifenilmetan (boyaq) + Br 2
-HBr (C 6 H 5 ) 3 COOH
(C 6 H 5 ) 3 CNa + NaOH
- NaBr +2Na
Trifen Br metan H 2 C H 2 C Simmetrik difeniletan CH CH 3 Qeyri simmetrik difeniletan 1. Aromatik nüvələr bir-biri ilə birbaşa birləşirlər
3
2. Aromatik nüvələri bir-birilə k/h radikalı ilə birləşənlər
2
2 Cl 2 + 2HCl
Difenilmetan apelsin iylənir, krem hazırlanır.
3 + HCCl
3
( C 6 H
) 3 CBr
70 Heksafenil etan 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 OH OH NO 2 SO 3 H 3 nitro 1 naftilamin 5 aminnaftalin 1 sulfoturşu T, k
2(C 6 H 5 ) 3 CCl + Zn → (C 6 H 5 ) 3 – C – C (C 6 H 5 ) 3 + ZnCl 2
Bu maddə bitkilərdə radikallara parçalanaraq onların inkişafını sürətləndirir. Kondensləşmiş nüvəli arenlər. Naftalin və törəmələri. Naftalin iki aromatik nüvə ilə birləşmiş arendir. C 10 H
Benzola nisbətən az simmetrikdir 1,4,5,8 α 2,3.6.7 β atomlardır. 9, 10 H atomu yoxdur. Hukkel qaydasına görə naftalin 10π [n=2 (4n+2)=10]elektronu olan aromatik k/h-dir. Vahid delokallaşmış bir müstəvi üzərində bütün C –atomları yerləşir.
Naftalinin tərkibi 1836 V.A.Voskresenski tərəfindən müəyyənləşib, 1866 ildə Erlenmeyer onun quruluşunu açmışdır.
1. + 2 CH ≡ CH
2. Fridel - Krafts üsulu ilə də almaq olar.
Fiziki xassələri: Naftalin rəngsiz kəskin iyli üçuçu kristallik maddədir. Ərimə temp-ru + 81 0 S, qaynama temp. 217 0 S. Suda həll olmur, üzvi həlledicilərdə həll olur.
β- naftalol ά -naftalol
71 + Cl 2 (CCl
4 ) - HCl + 8 Cl 2 (SbCl 3 ) - 8HCl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Cl Oktaxlornaftalin α-xlornaftalin
α-nitronaf 1,5-dinitronaf 1,8-dinitronaf NO 2 SO 3 H SO 3 H + H
2 SO 4 80 0 S 160
0 S
Kimyəvi xassələri: Naftalin arenlər kimi əvəzetmə və birləşmə reaksiyalarına həmçinin oksidləşmə reaksiyalarına daxil olurlar. 1. Əvəzetmə reaksiyası:
+ +
2. Birləşmə reaksiyaları
72 CH 2
CH CH CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 1,4 dihidronaft 1,2,3,4 tetrahidronaft (tetralin) Perhidronaft. Dekahidronaft
COOH
COOH + 5 [ O ] + 3 [ O ] + [ O ]H 2 SO
Cr 2 O 3
V 2 O 5 , 450
0 S Ftal andihidridi 1,4 Naftaxinon O. ftal turşusu + H 2
C 2 H 5 OH
+ H 2 , Pt + 3H 2
CH 2 – CH 2
3. Oksidləşmə reaksiyası
Naftalin k/t zərərvericilərini məhv etmək üçün geniş istifadə edilir. Həşəratları məhv edir.
Onun törəmələri olan asenaften bitkilərin seleksiya işlərində istifadə olunur. Onlarda irsi keçmələrə xidmət edir.
CH
CH + 2 H
2 O + H 2 O + 2 CO 2
73
2 β 3 β 4 α 5 8 α β-6 β-7 10 9 α-ən müasiri 1,4.5,8 – α 2,3,6,7 – β C-dır
+H 2
+Br 2
Br K 2 Cr 2 O 7 H 2 SO 4 O O 9,10 dehidroantrasen 9 brom naftalin 1, 4 antraxinon AlCl 3
Üçnüvəli aromatik birləşmələr: Antrasen C 14 H 10
Antras (yunanca kömür) daş kömürdən alınır.Rəngsiz kristaldır, ərimə temp=217 0 S, suda həll olmur. Üzvi həlledicilərdə həll olur. 9, 10 C- nu daha aktivdir. Ucudur .
CHBr 2
2 + 2 + 4HBr CHBr 2
+ HBr
74
2 3 4 5 6 7 8 9 10 Fenantren: Antrasenin izomeridir. Daş kömür qətranı fraksiyasında antrasenlə birlikdə alınır.
Sənayedə tətbiq az öyrənilibdir. Bitkilərin və heyvanların orqanizmində fenantrenin törəmələri böyük rol oynayır. Fenantrenin skelet quruluşuna aid olan birləşmələr cinsiyyət hormonlarının, sterinlərin, alkaloidlərin D-vitaminin və s. tərkibini təşkil edir.
15.
Грандберг И.И.
Органическая химия.
Москва, «Высшая школа», 1980. 16. Баркан Я.Г. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980. 17.
Шаваров Ю.С.
Органическая химия.
Москва, Издательства химия, 2002. 18. Петров А.А., Трафимов А.Т. Органическая химия. Санкт- Петербург, 2002. 19.
Qarayev Ş.F., İmaşev İ.B., Talıbov G.M.Üzvi kimya, Bakı, 2003. 20. Məhərrəmov A.M., Məhərrəmov M.M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007. 21.
Məhərrəmov A.M.,Allahverdiyev M.Ə. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007.
MÖVZU 7: KARBOHİDROGENLƏRİN HALLOGENLİ TÖRƏMƏ- 75
P L A N
1. Karbohidrogenlərin hallogenli birləşmələrinin təsnifatı. 2. İzomerliyi və adlandırılması. 3. Hallogenli törəmələrin alınma üsulları. 4. Fiziki və kimyəvi xassələri. 5. Ən mühüm hallogenli birləşmələrin aqrar sahədə tətbiqi.
76
Cl Cl Cl Cl 1,2 - dixlorbenzol Karbohidrogenlərin hallogenli törəmələri dedikdə müxtəlif sinif birləşmələrdə hidrogen və ya müxtəlif funksional qrupların bir və ya bir neçə hallogen atomu ilə əvəz olunmasından alınan birləşmələr nəzərdə tutulur. Aşağıdakı qrupları mövcuddur: 1. Monoəvəzli törəmələr C n H 2n+1 Hal: Aren C n H
Hal. Alitsikllərdə birli, ikili və üçlu vəziyyətdə birləşə bilər: CH 3
2 – CH
2 – Cl birli ( 1 xlorpropan) CH 3
3 ikili (2 xlorpropan ) CH 3
CH 3 – C – CH 3
Cl üçlu ( 2 metil 2 xlorpropan)
2
Xlorbenzol β – xlornaftol 2. Eyni saylı hallogenlərin müxtəlif yerlərdə yerləşən hal. C n H (2n+2)-m
CH 3 Cl – CHCl – CH 3 CHCl
2 – CH
2 – CH
3 CH
2 Cl – CH
2 – CH
2 Cl
1,2 – dixlorpropan 1,1 – dixlorpropan 1,3 – dixlorpropan
CCl 3 – CH
2 – CH
3 CH
2 Cl – CHCl – CH 2 Cl CHCl 2 – CHCl – CH 3
Cl Cl Cl
77 Cl Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl Cl
Cl 3. Perhallogenlibirləşmələr – hidrogen atomu və ya qrupların tamamilə hal. əvəz olunmasından alınan birləşmələr
CCl 4 C 2 Cl 6 Perxlorpentan perxloretan
Perxlor heksan Perxlorbenzol Bir tip törəmələrin skelet , fəza, vəziyyət, həndəsi və optiki izomerliyi mövcuddur: CH 3 - CH – CH 3 CH 3 – CH
2 – CH – CH 2 – CH
3
Cl Cl 2 xlor propan 3 xlor pentan
H Cl H 3 C Cl C = C C = C CH
3 CH 3 Cl CH 3
Sis 2,3 dixlor buten-2 trans 2,2 dixlor buten-2 Cl
H CH 3 – C – CH 2 – CH 3 CH 2 – C – CH 2 – CH
3
H Cl
L – 2 xlor butan (sola fırlanır) D – 2 xlor butan ( sağa fırlanır)
78 CH 3
Cl Cl CH 3 CH 3 Cl
CH 2 Cl Cl H 3 C OH
Cl Br
Cl Br
Cl Br
3 metil 5 xlor tsikloheksanol M – xlor brom benzol P – xlor brom benzol
Cl F
F – C – C – Cl Cl F 1,1,2 trixlor 1,2.2 triflüoretan O-xlortoluol m-xlortoluol
P- xlortoluol Benzil xlorid
C 6 H 5
C 6 H 5 – CCl
C 6 H 5 Trifenil xlormetan
CH ≡ C – CH 2 – CH
2 Cl CH 2 =CH – CH – CH 3 CH 2 = CHCl
Cl 4 xlor 1 butin 3 xlor 1 buten vinil xlor (xlor eten)
O. xlor brom benzol 79 - HCl - HCl - HCl
- HCl + Cl
2
+ Cl 2
+ Cl 2
ilə qarşılıqlı təsirinə deyilir. Mezomer efekti ( Mef.) müsbət və mənfi ola bilərlər: 1. Hal,– OH, – OR, – SH, – NH 2 qrupları özlərindən elektron itələyirlər. Buna görə də müsbət Me olur. 2. – NO
2 – SO
3 H - , - C =O; - COOH və s. özlərinə elektron
birləşdirmək qabiliyyətinə malikdirlər. Buna görə də mənfi mezomer Me malikdirlər.
alınırlar: 1. Doymuş k/h-ə hallogenlərlə təsir etməklə ( S R - əvəzlənm.) CH 4 + Cl 2 CH 3 Cl CH 2 Cl
CHCl 3 CCl 4
2. Spirtlərə Hhal. təsir etməklə ( S N - əvəzlənmə)
3 – CH
2 OH + HCl → CH 3 – CH
2 Cl + H
2 O CH 2 – CH
2 + 2HCl → CH 2 – CH
2 + 2 H
2 O
OH OH Cl Cl
3. Spirtlərlə başa birl-ə (PCl 3 , PJ
5 , NaCl + H 2 SO
və s.)S N - əvəzlənm. 3C 3 H 7 OH + PCl 3 → 3 C
3 H 7 Cl + H 3 PO 3 C 2 H 5 OH + PJ 5 → C
2 H 5 J +POJ 3 + HJ C 2 H 5 OH + NaCl + H 2 SO
→ C 2 H 5 Cl + NaHSO 4 + H
2 O
4. Doymamış k/h-ə Hal və Hhal təsir etməklə CH 2 =CH – CH 3 +Br 2 → CH
2 Br – CHBr – CH 3
2 = CH – CH 3 +HBr → CH 3 – CHBr – CH 3
3 + HCl → CH 2 =CCl – CH 3 2 xlorpropen
5. Aldehid və ketonlara PCl 3 -lə təsir etməklə CH 3
5 → CH
3 – CHCl
2 + POCl
3
CH 3 – CO – CH 3 + PCl
5 → CH
3 – CH
2 – CH
3 +POCl
3
80 + 3HJO - 3 H 2 O + NaOH + Cl
2
+ Cl 2
+ Cl 2
- HCl - HCl - HCl
Benzil xlorid Benzildixlorid Benzotrixlorid + 3Cl
2
ρ-(R-hal) Mr hal T o ər.(R-hal) Mr hal
6. Aldehidlərə HJO və NaOH ilə təsir etməklə
CH 3 – CHO CJ 3 – CHO CHJ 3 + HCOONa
7. Arenlərə hallogenlərlə təsir etmələ
C 6 H 5 – CH 3 C 6 H 5 – CH 2 Cl C 6 H 5 CHCl 2 C 6 H 5 CCl 3
C 6 H 6 C 6 H
Cl 6 – heksaxlortsikloheksan
8. Spirtlərə trivinilxloridlə təsir etməklə (SOCl 2 )
ROH + SOCl 2 → RCl + HCl↑+ SO 2
Fiziki xassələri: Alifatik hallogenli törəmələr kəskin iyli narkotik təsirə malik maddədir. Onlar suda həll olmurlar, üzvi həlledicilərdə həll olurlar. Hallogenli törəmələrin molekul kütləsi artdıqca (Cl → Br→J) sıxlığı və qaynama temperatru artır.
Arenhallogenli törəmələr ağır maye və ya kristal halındadır. Xüsusi kəskin iyləri vardır.
1. Hidroliz reaksiyaları C 2 H 5 J + AgOH → C 2 H 5 OH + AgJ↓ C 2 H 5 J + HOH → C 2 H 5 OH + HJ
81 - HCl 2. NH 3 birləş.-i - aminlər alınır C 2 H 5 Br + NH 3 → C
2 H 5 NH 2 + HBr 3. KCN – nitrillər alınır C 3
7 J + KCN → C 3 H
CN + KJ
Propil sianid
4. KHS təsir etdikdədə merkaptanlar alınır CH 3 Br + KHS → CH 3 – SH + KBr
Metil merkaptan
5. C
2 H 5 ONa t/ et-də eforlər
Alkoholyat C 2 H 5 J + C 2 H 5 ONa → C 2 H 5 – O - C
2 H 5 +NaJ
6. R – Br + AgOOC – CH 3 → R – OOC – CH 3 + AgBr↓
Mür. Efor
7. CH
3 J + Mg → CH 3 MgJ alkilmagneziumhallogenid
(arınyar reaktivi)
8. C 2 H 5 J + AgO – NO 2 → C 2 H 5 ONO 2 +AgJ
9. C 2 H 5 Cl + NaOH → C 2 H 5 OH +NaCl
CH 2 = CH – CH 2 Cl +Cl
2 → CH
2 – CH – CH 2
Cl Cl Cl 11.
CH 2 = CH – CH 2 Cl +NH
3 CH 2 =CH – CH 2 – NH
2
Allilamin
3 Cl – aşağı temp. almaq üçün, digər sintez üçün t/e-r.
CH
Br – taxıl anbarlarını dezinfeksiya edir.
CH 2 = CHBr – polimer kimi istifadə olunur.
CH
= C – CH = CH 2 – xlorpren kauçuku kimi Cl
CH
Cl 2 –maye spirtlə birlikdə kinoplyonkalarda istifadə olunur. C 2 H 4 Cl 2 – dixlor etan filokseriya xəstəliyinə qarşı (torpaqda) torpaqda olan mikrobları qırır
CHCl 3 – xloroform narkotik xassə və cərrahiyədə 82 Cl 2
Cl 2
Cl 2
Cl 2
Cl 2
CCl 3
Cl Cl Cl
Cl 2
Br Br
Br Br
O. dibrom benzol H
CHJ 3 – dezinfeksiya edici kimi istifadə olunur CCl
4 – həlledici kimi
Cl
C – NO 2 – trixlornitrometan zəhəridir dezinfeksiyada istifadə olunur
2 C = CF
2 – tefratflüretilen yanmayan polimer olur F
alinmasinda i/olunur. F
F Cl – C – Cl - freon (dixlor diflüormetan) xol.-də soyuducu qaz kimi i/olunur. F
CH
– CH – CH 2 – nemaqon, torpağa 15-20 sm basdırılır bütün zərərve- riciləri məhv edir. Br Br Cl H
C 6 H 5 Cl – DDT sintez edilir C
dixlor difen. trixlor metan - paradixlor benzol (PDB) üzü xəst. i/o.
- ən çox rezin yağ həll. kimi i/olunur.
CCl 3 – C - xloroldan DDT alırlar P. dibrom benzol 83 CH 3
Cl COOH Cl
+ [O] COOH
Cl Cl
Cl CH 2 J – COOH fermentlərdə ingibitor kimi i/o-r
TXB 2,3,6 trixlor benzoy turş-su herbisid kimi i/o.
Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|