Məlumatlar haqqında hesabat
Yüklə 194,32 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1 Meteoroloji məlumatlar
- 2.2 Hidroloji məlumatlar
- 2.3 Yeraltı su məlumatları
- 3. Su ehtiyatlarının modelləşdirilməsi və məlumatlarla bağlı ehtiyaclar
- 3.2 Təklif olunan modelləşdirmə metodologiyası
- 3.3 Məlumatlarla bağlı ehtiyaclar
- 4. Məlumatlarda olan boşluqların icmalı və boşluqların doldurulması
|
Məlumatlar haqqında hesabat Böyük Qafqaz regionunda zəif dağ icmaları tərəfindən su və daşqınlar üzrə idarəetməyə iqlim dəyişikliyi risklərinin daxil edilməsi BMTİP 
Dekabr 2013
Bu hesabat bütün əvvəlki versiyaları qüvvədən salır və onlardan üstündür Əlaqə Dr. Georg Petersen HYDROC Consult Siegum 4, 24960 Siegum, Almaniya +49-172-4509149 gpetersen@hydroc.de www.hydroc.de Bu hesabat hazırkı layihənin pilot hövzələrində su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün zəruri olan hidrometeoroloji məlumatların əlçatımlılığını təsvir edir. Hesabat müxtəlif milli ekspertlərin hesabatlarına, eləcə də Bakıda keçirilmiş müzakirələrə əsaslanır və məlumat topluları, onların vaxt baxımından əhatə dairəsi və boşluqları barədə ümumi məlumat təmin edir. Məlumatların keyfiyyəti qiymətləndirilməmişdir. Vacib məlumatların çatışmadığı hallarda (məs. su ehtiyatlarının modelləşdirilməsi üçün) bu boşluqlar xüsusi vurğulanır və mümkün olduqda alternativlər göstərilir.
1. Texniki tapşırıqVəzifə və öhdəliklər Birgə Su İdarəetməsi (BSİ) modeli hazırlamaq üçün mövcud məlumatların gözdən keçirilməsinə rəhbərlik etmək (müvafiq BSİ modelinin gözdən keçirilməsi və seçilməsi daxil olmaqla) Nəticə/məhsullar Mövcud məlumatlar barədə hesabat, məlumatlarda boşluqlar, məlumatların ilkin təhlili, alternativ BSİ modellərinin gözdən keçirilməsi və istifadə üçün münasib BSİ modelinin seçilməsi 2. Mövcud məlumatlarPilot hövzələrdə su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üçün mühüm olan əlçatımlı məlumatlar milli layihə ekspertləri tərəfindən 2013-cü ilin son aylarında qiymətləndirilmişdir. Qiymətləndirmənin nəticələri göstərir ki, Azərbaycandakı ümumi məhdudiyyətlər nəzərə alındıqda, məlumatlarla bağlı vəziyyət kafidir. Məlumat topluları əsaslı su ehtiyatları qiymətləndirməsi aparmaq üçün münasibdir. 2.1 Meteoroloji məlumatlarMilli ekspertlərin təmin etdiyi əlçatımlı məlumatlara (modelləşdirmə üçün zəruri) baxış Layihə ərazisində, hazırda 13 yerdə 7 hidrometeoroloji stansiya mövcuddur (onlardan 7-i hidroloji, 6-ı hidrometeoroloji məntəqələrdir). Təfsilatlar milli hidroloqların “Mövcud hidrometeoroloji məlumat topluları üzərində aparılan ilkin təhlillərin nəticələri barədə müfəssəl hesabat”ında təsvir edilir. Yağış Ümumi layihə ərazisində (pilot hövzələr daxilində və ətrafında) 5 stansiyada, aylıq intervallarla yağışla bağlı məlumatlar mövcuddur. Stansiyaların müxtəlif yüksəkliklərdə yerləşdiyi bildirilir. Qar Qar Qafqaz regionunda qış vaxtı üçün səciyyəvidir. Dağlar adətən qış vaxtı qarla örtülür. Milli ekspertlərin hesabatına görə, müxtəlif yerlərdə bir neçə il üzrə qar ölçmələri məlumatları əlçatımlıdır. Temperatur Temperatur məlumatları ümumi tədqiqat ərazisi daxilində (pilot hövzələri daxilində və ətrafında) 6 stansiya üçün aylıq intervallarla mövcuddur. Stansiyaların müxtəlif yüksəkliklərdə yerləşdiyi bildirilir Digər Yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, meteoroloji stansiyalar həm də küləyin sürəti, rütubətlilik, təzyiq, günəş radiasiyası, torpağın temperatur və bulud örtüyünü ölçür. İntervalların ölçülməsi və məlumatlara çıxışın təmin edilib-edilməyəcəyi məlum deyil. İqlim dəyişikliyi Azərbaycan üzrə iqlim dəyişikliyi ölkənin BMT-nin İqlim Dəyşikliyi üzrə Çərçivə Konfensiyası üçün İkinci Milli Məlumatında (Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, 20101) təsvir edilir. Bu sənəd İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panelin 20072-ci ildə dərc edilmiş Dördüncü Qiymətləndirmə Hesabatına əsaslanır. Hesabat qeyd edir ki, Avropada, Qafqazda və Mərkəzi Asiyada iqlim dəyişikliyi temperaturun yüksəlməsi, quraqlıqlar və su ehtiyatlarının tükənməsi ilə nəticələnə bilər. İkinci Məlumat üçün araşdırmalar İqlim Dəyişiklikləri və Ozon Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilmiş, orta illik temperatur və yağıntılarla bağlı anomaliyalar təhlil edilmişdir. Orta illik temperatur və yağıntı ilə bağlı anomaliyaların qiymətləndirilməsi üçün 28 stansiyadan götürülmüş məlumatlar istifadə edilmişdir. 1961-1990-cı illər arasındakı dövr istinad səviyyəsi kimi götürülmüşdür. İqlim dəyişikliyi ssenariləri PRECIS 1.4 modelləşdirmə sistemindən istifadə etməklə təhlil edilmişdir. A2 emissiya ssenarisinə əsaslanan ECHAM4 model məlumatları istifadə edilmişdir. Qiymətləndirmə 7 regionu əhatə etmişdir: Kür-Araz, Quba-Xaçmaz, Gəncə-Qazax, Lənkəran-Astara, Naxçıvan, Abşeron və Şəki-Zaqatala. Sonuncu region layihə ərazisi üçün reprezentativ xarakter daşıdığından, maraqlıdır. 1991-2000-ci illər arasındakı dövr 1961-1990-cı illərdəki səviyyə ilə müqayisədə, Şəki-Zaqatala regionunda ötən 10 ildə temperatur anomaliyaları -1.26°C-dən (Mərəzə 1992) +1.63°C-ə (Oğuz, 1999) qədər dəyişmiş, orta hesabla +0.48°C təşkil etmişdir. Rəqəmlər 1995-ci ildən sonra bütün Azərbaycanda orta illik temperaturun artdığını göstərir. 1998-2000-ci illərdə böyük artım baş verdi. Ən yüksək səviyyə 1998-ci ildə müşahidə edildi. Orta illik yağıntı səviyyəsi (yağış) Şəki-Zaqatala regionunda normadan 6.4% aşağı olmuşdur. 2021-2050-ci illər üçün iqlim ssenarisi PRECIS modelinə görə, 2021-2050-ci illərdə orta illik temperatur artımı 1.50C -1.6°C (Şəkil 5.2-1)-ə bərabər olacaq. Əsrin birinci yarısında temperatur artımı hər onillik üçün 0.3°C ola bilər. 1990-2000-ci illərdə faktiki temperatur artımı 0.4°C olduğuna görə, modelin təmin etdiyi məlumatlar müşahidə edilmiş reallıq ilə uyğunluq təşkil edir. 2021-2050-ci illərdə yağış 1961-1990-cı illərlə müqayisədə 10-20% artacaq. 2071-2100-cü illər üçün iqlim ssenarisi PRECİS modeli ilə aparılan iqlim simulyasiyalarına görə, 2071-2100-cü illər üçün simulyasiya edilmiş temperaturlar 3°C-6°C artır, ölkə ərazisinin əksər hissələrində temperatur 1961-1990-cı illərlə müqayisədə 5°C artır. Əgər hazırda maksimum temperaturlar 44°C-46°C-yə bərabərdirsə, sözügedən dövrdə bu göstərici müvafiq olaraq 47°C-53°C-yə qalxa bilər. Ölkə ərazisində yağış səviyyəsinin miqdarı qərbdən şərqə doğru 20%-dən 80%-ə qalxır. Xəzər dənizi və ətraf regionlar üzrə modelləşdirilmiş yağış artımı məlumatları bəzi şübhələr doğurur. Buna görə də, yağıntı sssenarisinə digər sərhəd şərtlərin tətbiq edilməsi zəruridir. 2.2 Hidroloji məlumatlarMilli və beynəlxalq ekspertlərin təqdim etdiyi əlçatımlı məlumatlara (modelləşdirmə üçün zəruri) baxış Su axarları və su səviyyəsi ilə bağlı məlumatlar Tədqiq edilən ərazidə su axarları və su səviyyəsi məlumatları bir neçə yerdə ölçülür. Pilot hövzələrdə kifayət qədər uzun qeydəalma müddətinə (1960-cı illərdən bu günə) malik yalnız məhdud sayda ölçmə yerləri var. Digər qeydlər qısamüddətli və ya fasiləlidir. Tam təfsilatlar milli hidroloqların “Mövcud hidrometeoroloji məlumat topluları üzərində aparılan ilkin təhlillərin nəticələri barədə müfəssəl hesabat”ında, eləcə də beynəlxalq hidrometriya ekspertinin “Aparıcı hidrometriya ekspertinin birinci hesabatı”nda (Noyabr, 2013) təsvir edilir. Hidrometeoroloji müşahidələr Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeorologiya Departamenti (MHD) tərəfindən aparılır. MHD-nin İsmayıllı və Şəki Regional Hidrometeoroloji İdarələri layihə ərazisini əhatə edir. İsmayıllı HMİ 1 meteoroloji stansiya, 3 meteoroloji məntəqə və 5 hidroloji stansiyaya malikdir. Şəki HMİ isə 6 meteoroloji stansiya, 1 meteoroloji məntəqə və 10 hidroloji stansiyaya malikdir. Layihə ərazisində fəaliyyət göstərən məntəqə və stansiyaların işlək hidrometeoroloji şəbəkəsinin yerləşməsi Şəkil 1-də göstərilir. 
Şəkil 1. Layihə ərazisində fəaliyyət göstərən hidrometeoroloji stansiyalar Cədvəl 1 hal-hazırda İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz, Şəki, Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarında fəaliyyət göstərən işlək hidroloji stansiyaların siyahısını təqdim edir (bütün stansiyalarda axının heç də bütün yüksəkliklərdə ölçülə bilməməsinə baxmayaraq). Cədvəl 1 Layihə ərazisində hazırda fəaliyyət göstərən hidroloji stansiyalar (Mənbə: Milli və beynəlxalq ekspertlərin hesabatları)
Qeyd: BS = Baltik Dənizi səviyyəsi Şərti. = Sabit səviyyə yoxdur Mənbə: Milli Hidrometeorologiya Departamenti
Yeraltı su ilə bağlı məlumatların Geologiya İnstitutunda olduğu bildirilir. Ətraflı məlumatlar beynəlxalq hidrogeologiya eksperti tərəfindən qiymətləndirilmiş və müvafiq hesabatda təsvir edilmişdir. 2.4 Infrastruktur məlumatlarıMəlumat topluları əhatəli olmasa da, mühafizə divarlarının və əsas körpülərin yerləri müəyyən qədər məlumdur. Pilot hövzələrdə bəzi kiçik miqyaslı su elektrik stansiyaları yerləşir. Məlumata görə, yeri müəyyən olunmasa da, yeni su elektrik stansiyasının tikintisi planlaşdırılır. Bu yeni stansiyaya bənd/anbar daxil olacaq. Daha müfəssəl məlumat, hazırlanacaq ikinci hidrologiya hesabatında təqdim ediləcək. Digər mühüm infrastruktur məlumatlarına suvarma məqsədilə sugötürücilərin, quyu qruplarının, dambaların yerləri, ölçüləri və xarakteristikası daxil ola bilər. Bu cür infrastrukturla bağlı məlumatlar yerli orqanlarda qismən mövcuddur və onları toplamaq üçün rəsmi şəkildə müraciət edilməlidir. Bu orqanlarda olmayan məlumatlar müfəssəl çöl tədqiqatları vasitəsilə toplanmalıdır. 2.5 Suya tələbatSuvarma Şırımla suvarma pilot hövzələrdə suvarmanın əsas növüdür. Suvarılan ərazilər və ya suvarma suyunun götürüldüyü yerlər barədə məlumat yoxdur. Bu cür məlumatlar Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC-də ola bilər, lakin bunu təsdiq etmək üçün rəsmi müraciət göndərilməlidir. Hər rayon üzrə suvarma sahələri Statistik Komitədən və ya yerli inzibati orqanlardan əldə edilə bilər. Məişət Məişətdə suya tələbat əhalinin sayına görə təxmin edilməli olacaq. 2009-cu ilin siyahıya alma məlumatları mövcuddur. Heyvandarlıq Heyvandarlıqla bağlı məlumatlar hazırda məlum deyil, amma Statistika Komitəsində ola bilər. Heyvandarlıqda suya tələbat müvafiq şəkildə qiymətləndirilə bilər. Sənaye Sənayedə suya tələbat məlum deyil, lakin sorğular vasitəsilə təxmin edilə bilər. Hidroenergetika Bir sıra kiçik miqyaslı su elektrik stansiyaları pilot hövzələrdə yerləşir. Bu stansiyalar çaylardan suyu anbarlar olmadan kanallar vasitəsilə götürür. Təfsilatların milli hidroloq tərəfindən hazırlanmış ikinci hidrologiya hesabatına daxil edilməsi gözlənilir. Yeri müəyyən edilməsə də, yeni hidroenergetika stansiyasının planlaşdırıldığı bildirilir. Yeni stansiyada damba/anbar olacaqdır. Cədvəl 2: Planlaşdırılan yeni su elektrik stansiyasının xüsusiyyətləri
Ətraf mühit Layihə ərazisinin çoxqollu çaylarında ekoloji axın tələblərini qiymətləndirmək çətindir. Buna görə də, layihə ərazisi üçün ekoloji axın tələblərinə dair məlumatlar yoxdur. Abbasov və Smakhtin (2009)3 axın rejiminə dair praktiki amillər əsasında ekoloji axın tələblərinin əldə olunması üçün metodologiya təklif ediblər. Gələcək tələbat Gələcək tələbatın dəyişməsi demoqrafik proqnozlar və yerli inkişaf planlarında olan məlumatlar əsasında qiymətləndirilə bilər. Mövcud təfsilatlar isə “Suya Tələbatın Qiymətləndirilməsi Hesabatı”nda təsvir edilir. 2.6 Torpaq məlumatlarıTorpaqdan istifadə/torpaq örtüyü Minimum Globcover məlumatları əlçatımlı olacaqdır. Digər məlumatlar yerli orqanlarda ola bilər, lakin bu hələlik təsdiq edilə bilməyib. Məhsul məlumatları Məhsul yığımı ilə bağlı məlumatlar rayonların statistika idarələrində əldə edilə bilər. Yığım əmsalları MST ASC, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və ya Aqrometeorologiya Departamentində ola bilər. Torpaq məlumatları Rus təsnifatı əsasında 1:200,000 miqyaslı torpaq xəritələri var Çay şəbəkəsi Çay şəbəkəsi yuxarı axarlarda ağacşəkillidir, orta axarlarda çaylar qollara ayrılır və aşağı axarlarda bir sıra hissələrə yayılır. Axar şəbəkələri rəqəmsallaşdırılmışdır və ya relyefin rəqəmsal modeli (DEM) əsasında yaradılmışdır, çay hövzələrinin sərhədləri DEM əsasında ayrılmışdır. Digər mövcud məlumatlar Topoqrafik xəritələr (Rusiya, 1950) Kosmik təsvirlər (Landsat) DEM (SRTM, 90m) DEM (ASTER, 30m) Geoloji xəritələr 1:500,000 və 1:600,000 Əhali məlumatları/siyahıyaalma məlumatları, 2009 İnzibati sərhədlər Kənd/rayon yerləri 3. Su ehtiyatlarının modelləşdirilməsi və məlumatlarla bağlı ehtiyaclar3.1 Tələb olunan model elementləriPilot sutoplayıcı hövzələrdə qiymətləndiriləcək prosesləri nəzərə alaraq, birgə istifadənin modelləşdirilməsini (BSİ) tətbiq etməklə yerüstü və yeraltı su aspektləri də nəzərə alınmalıdır. BSİ yanaşması hər iki su mənbəyinin birgə nəzərdən keçirilməsini və onları ayrı elementlər kimi deyil, qarşılıqlı əlaqəli elementlər kimi daxil etməyi nəzərdə tutur. Gələcək şərtlərin qiymətləndirilməsi üçün, sutoplayıcı hövzədə gedən sonrakı proseslər (tələbat, deqradasiya), eləcə də iqlim dəyişiklikləri və onların ehtiyatlara təsiri nəzərdən keçirilməlidir. Tələb olunan tapşırıqlar üçün zəruri olan modelləşdirmə aləti su ehtiyatlarının ayrılması üzrə model olmalı, yerüstü və yeraltı sularla bağlı prosesləri idarə etməyə qabil olmalı və ssenari təhlili üçün münasib olmalıdır. 3.2 Təklif olunan modelləşdirmə metodologiyasıLayihə çərçivəsində su ehtiyatlarının modelləşdirilməsi üçün WEAP modelləşdirmə proqramı seçilmişdir. Modelin gələcək milli modelçilər üçün “iş yerində təlim” zamanı qurulması nəzərdə tutulur. Modelin seçiminin əsaslandırılması və təklif olunan modelləşdirmə metodologiyası WEAP Təlim Planlaması Hesabatında təfsilatlı şəkildə əks etdirilmişdir. 3.3 Məlumatlarla bağlı ehtiyaclarWEAP modelinin hazırlanması üçün xeyli miqdarda məlumatlar lazımdır. Bu məlumatlar ölçmələrdən əldə edilməli, əvəz edilməli və ya çıxarılmalı, və ya təxmin edilməlidir. Məlumatların əlçatımlılığı və keyfiyyəti nə qədər çox olsa, modelin nəticələri də reallığa o qədər yaxın olacaq. Cədvəl 3: WEAP aşağıdakı məlumat toplularının qurulması, kalibrasiya edilməsi və idarə edilməsini tələb edir. Bəzi məlumatlar istifadəçinin tələblərindən asılı olaraq, könüllü xarakter daşıya bilər.
Bu vaxta qədər qəbul edilmiş məlumatları nəzərə alaraq, bu hesabatda qiymətləndirilmiş məlumatların faktiki olaraq əldə edilə biləcəyini fərz etsək, məlumatlar WEAP modelinin qurulması və onunla əsaslı nəticələr almaq üçün yetərlidir 4. Məlumatlarda olan boşluqların icmalı və boşluqların doldurulmasıBu günədək toplanılan məlumatlar və informasiyalar hərtərəfli deyil. Toplanılmamış məlumatlar üçün mənbələr qismən müəyyən edilmişdir. Bu məlumatları həmin mənbələrdən rəsmi şəkildə tələb etmək zəruri olacaq. Digər məlumatlar əlçatımlı deyil və xüsusən modelləşdirmə məqsədləri üçün onlar əvəz edilməlidir. Məlumatlarla bağlı ehtiyacların və əlçatımlılığın icmalı Cədvəl 4-də təqdim edilir. Cədvəl 4: Modelləşdirmə məqsədləri üçün məlumatların əlçatımlılığı ehtiyac duyulan məlumatlarla müqayisədə
Çatışmayan məlumatları tapmaq və əldə etmək 2014-cü ilin əvvəli üçün prioritet fəaliyyətdir. Su ehtiyatlarının modelləşdirilməsi üçün vacib olan məlumatlar WEAP Təlim planlaması hesabatında təsvir edilir. 1 Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, 2010, BMT-nin İqlim Dəyşikliyi üzrə Çərçivə Konfensiyası üçün İkinci Milli Məlumatı 2 İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel, 2007, İqlim Dəyişikliyi 2007: Sintez hesabatı 3 Abbasoiv, R.K., Smakhtin, V.U. (2009) Kür çayı hövzəsində dağ axarlarından suyun götürülməsinə ekoloji normaların tətbiq edilməsi, Azərbayca, Hidroloji Elmlər Jurnalı, Hydrological Sciences Journal, 54:6, 1068-1078 Yüklə 194,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||