Real ta‘rif aniq va noaniq ko‗rinishlarda bo‗lishi mumkin. Aniq real ta‘rif predmetlarning muhim
belgilarini to‗g‗ridan-to‗g‗ri ko‗rsatib beradi. Noaniq real ta‘rifda esa tushunchaning mazmuni
yordamchi vositalar orqali ochib beriladi. Masalan, o‗qigan parchamizda notanish terminlar
uchrab qolganda, uning ma‘nosini lug‗atdan foydalanmasdan, boshqa so‗zlarning ma‘nosiga
qarab aniqlashimiz mumkin.
Aniq real ta‘rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini ko‗rsatish orqali
ta‘riflash; 2) genetik ta‘rif.
Yaqin jinsi va tur belgisini ko‗rsatish orqali ta‘riflash real ta‘rifning eng ko‗p ishlatiladigan turi
bo‗lib, u ikkita bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning yaqin
jinsi topiladi. Shu tariqa uning mazmuni qisman ochib beriladi. Ikkinchi bosqichda aniqlanuvchi
tushunchaning shu jinsga kiruvchi boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi, ya‘ni uning tur
belgisi ko‗rsatiladi. Shu tariqa mazkur tushuncha mazmunining qolgan qismi ochib beriladi.
Masalan, bizning oldimizda «metafora» tushunchasining mazmunini
aniqlash vazifasi turibdi,
deylik. Bunda, avval aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi: u «so‗z» tushunchasidir.
«Metafora so‗zdir» deyish bilan «so‗z» tushunchasi mazmunida fikr qilinadigan muhim
belgilarning metaforaga ham tegishli ekanligini ko‗rsatamiz, ya‘ni «metafora» tushunchasi
mazmunini tashkil etuvchi umumiy belgilarni aniqlaymiz. Ko‗chirma ma‘noda ishlatilishi esa,
metafora sifatida ishlatilayotgan so‗zning tur belgisi, ya‘ni individual belgisi hisoblanadi. Bu tur
belgini yaqin jinsga qo‗shib «Metafora ko‗chirma ma‘noda ishlatiladigan so‗zdir», degan to‗la
ta‘rif hosil qilamiz. Shu tariqa eng qisqa yo‗l bilan, ya‘ni yaqin jinsi va tur belgisini ko‗rsatish
bilan tushunchaning mazmunini aniqlaymiz.
Genetik ta‘rifda aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan predmetning kelib chiqishini
ko‗rsatish orqali ochib beriladi. Masalan, «Oksid metallarning kislorod bilan reaksiyaga
kirishishi natijasida hosil bo‗lgan kimyoviy birikmadir», degan ta‘rif genetik ta‘rifga misoldir.
Bu ta‘rifning mantiqiy tarkibi yaqin jinsi va tur belgisini ko‗rsatish orqali ta‘riflash bilan bir
xildir.
Ta‘riflash ma‘lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat:
a) ta‘rif teng hajmli bo‗lishi kerak, ya‘ni aniqlanuvchi tushuncha
hajmi bilan aniqlovchi
tushunchalar hajmlari yig‗indisi teng bo‗lishi kerak. Bu qoida buzilsa, ta‘rif yo haddan tashqari
keng, yo haddan tashqari tor bo‗lib qoladi. Masalan, «Mantiq tafakkurni o‗rganuvchi fandir» –
haddan tashqari keng, «Mantiq isbotlash tarkibini o‗rganuvchi fandir» – haddan tashqari tor
ta‘rifdir;
b) ta‘rif aniq bo‗lishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni noaniq so‗zlar
ishlatilmasligi lozim. Masalan, «Xayol – uchqur ot», «Davlat dunyoviy ruhning siyosiy jihatdan
namoyon bo‗lishidir» (Gegel) degan ta‘riflarda bu qoida talablari buzilgan. Ularda chuqur ma‘no
bo‗lsa-da, tushunchaning mazmuni aniq ochib berilgan emas;
v) ta‘rif aylana shaklida bo‗lib qolmasligi kerak. Ta‘rif berishda aniqlovchi tushunchaning
mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o‗ziga
murojaat etilsa, ta‘rifda aylana
hosil bo‗ladi. Masalan, «Mantiq to‗g‗ri fikrlash haqidagi fandir», deyilganda ta‘rifda aylana
vujudga keladi. Chunki «To‗g‗ri fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga
rioya qilingan holda fikrlashdir», deb javob berishga to‗g‗ri keladi, ya‘ni «mantiq»
tushunchasiga murojaat qilinadi.
Tavtologiya ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo‗ladi. Bunda aniqlanuvchi
tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo‗ladi. Masalan, «Tamagir
tamagirlik qiluvchi kishidir», desak, tavtologiyaga yo‗l qo‗ygan bo‗lamiz.
g) Ta‘rif iloji boricha inkor shaklida bo‗lmasligi kerak. Aks holda predmetga xos bo‗lgan belgi
o‗rniga unda yo‗q bo‗lgan belgi ko‗rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy emas», degan ta‘rif «ong»
tushunchasining mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi.
Ta‘riflashga o‗xshash
mantiqiy usullar
Bilish jarayonida ta‘riflashga o‗xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani
ta‘riflashning yuqorida biz ko‗rib chiqqan turlarini qo‗llash mumkin bo‗lmay qolganda yoki
unga zaruriyat bo‗lmaganda foydalaniladi:
a) ta‘riflashga o‗xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi bo‗lgan tushuncha orqali
ta‘riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib beriladi. Masalan, «Ong
materiyaning miyamizdagi in‘ikosidir»;
v) tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba‘zi tashqi belgilarini
ko‗rsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, personajlarning portretlarini
chizish, sodir bo‗lgan birorta voqeaning bayon etilishi tasvirlashga misol bo‗ladi;
s) tavsiflash yordamida predmetning ba‘zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari ko‗rsatiladi.
Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko‗rsatish mumkin.
Tafovutlash, ostensiv ta‘riflash kabi usullar ham mavjuddir. Ta‘riflash bilishda katta ahamiyatga
egadir. U qisqa holda
predmet haqida yaxlit fikr, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Lekin
predmet haqida fikr yuritganda u bilan cheklanib qolish mumkin emas. U, albatta, bilish
jarayonida boshqa bilimlar yordamida konkretlashtirilishi, chuqurlashtirilishi zarur. Ana
shundagina tushuncha ifoda etuvchi predmet haqidagi tasavvur aniq, to‗laroq bo‗ladi.
Sinflar va kichik sinflar.
Tushunchaning hajmida ma‘lum bir umumiy belgiga ega bo‗lgan predmetlar to‗plami–sinf aks
etadi. Sinfni tashkil etuvchi predmetlar sinfning elementlari deb ataladi.Sinf elementlari
cheklangan
va cheksiz,noaniq yoki bo‗sh bo‗ladi.Sinf faqat bir elementdan ham tashkil topishi
mumkin.
Sinflar bilan mantiqiy amallarni bajarganda sinf elementlari haqida aytilganda fikr umuman
sinfga taaluqli deb ko‗rsatilsa va aksincha sinfga xos belgi uning elementlariga ko‗chirilsa
mantiqiy xatoga yo‗l qo‗yiladi.
Matematik mantiqda sinf tushunchasi to‗plam deb ataladi. Sinflar (to‗plamlar) kichik sinflar
(kichik to‗plam)ni o‗z ichiga olishi mumkin. Masalan; kvadratlar to‗rtburchaklar to‗plamiga
kiruvchi kichik to‗plamdir.
Dostları ilə paylaş: