Mavzu: dutor bayoti kuyi

MAVZU: DUTOR BAYOTI KUYI

Reja

1. 
   Dutor bayoti kuyi
   
2. 
   Kompazitor hayoti va ijodi
   
3. 
   Kuy tahlili
   

Tarjimai hol

Nadim Norxo`jayev Toshkentga 1947-yil 24-dekabrda ziyoli oilada dunyoga keladi. Nadimning ota-onalari o’g’illarining musiqaga qizi9qishini sezib, umumtalim maktabining 5-sinfidan R.Glier nomidagi maxsus musiqa maktabiga 32 berdilar, va bu yerda tambur chalishni o’rgana boshladi. Nadimning musiqa nazariyasi va bastakorlikga qiziqishi qobilayatini inobatga olgan holda 1963-yili Hamza nomidagi musiqa bilim yurtiga o’tkazishadi. Mash’hur kampazitor R.Vildanovdan musiqa sirlarini o’rganadi, va 1967-yili simfonik arkestor uchun bastalangan “Syuita”si bilan a’lo baholarga o’qishni bitiradi. O’sha yili TDK sining kompazitorlik fakultetida o’qishga kirdi. Bu oily dargohda N.Norxo’jayev kompazitorlik mutaxasisligidan G.Mushel, cholg’ulashtirishda A.Kozlovskidan saboq oldi. 1972-yili N.Norxo’jayev imtiyozli diplom bilan konservatoriyani bitiradi va bekobod musiqa bilim yurtiga yo’llanma oldi. Kompazitorning ijodida qo’shiq ustuvor ahamiyat kasb etadi. U zamindosh shoirlar bilan hamkorlikda turli mavzularda 100dan ortiq Estrada va bog’cha bolalari va maktab o’quvchilariga qo’shiqlar yaratadi. Yosh bastakorning bolalar uchun 1975-yilda yozgan “Hakkalar” ilk estrada qo’shig’I mashhur bo’lib ketdi. Bundan ilhomlangan kampazitor “Yaxshi bola” “Salom bergan bolalar” “Yulduzlarmiz yulduzlar” “Xox o’qishda, Xox uyda” “Gullar manim kulganim” “Bog’cha opa, xafa bo’lmang” “Bobo xo’roz” “Xumo qushi” “Varragim” “Olmalar” “Gijinglagan toychog’im” “Sayyoraxon” “Kichik chegarachi” “Ex maza, Ex maza” “Yod olamiz, shodlanamiz” “O’ynasangchi, tipratikan” kabi aoyib qo’shiqlar muallifi sanaladi. Bundan tashqari o’rta maktab o’quvchilarining musiqa darsliklarida uning bir qancha qo’shiqlari reja bo’yicha berilgan, bulardan “Keng Turkiston” deb nomlangan qo’shig’ini musiqiy tomondan bir taxlil qilib chiqsak. Qo’shiq P.Mo’min she’ri asosida yozilgan bo’lib, “Mari” suratida (teligida) ijro etiladi. Qo’shiqning asosiy tonalligi d-moll (ne-major)da, hech qanday o’zgarishsiz keladi. Bu qo’shiq bolalar uchun yozilganlligi sababli ham oddiy 2/4 o’lchovda keladi. Qo’shiq “Bandlli” shaklda yozilgan bo’lib, 3ta band va ulardan keyin keladigan 3ta “Naqarot” qismlarini o’z ichiga oladi. Bosh mavzu bandlarining kuy mavzusiga kelsak, kuy kuchli hissadan boshlandi sakkiztalik cho’zishda, iboralarning uzunligi, bir xil bo’lib, bandalar ikki jumladan iboprat bo’lgan kvadrat (takroriy tuzulmali) davriya shaklida yozilgan. Jumlalardan tantlar soni bir xil (8t+8t). 33 Qo’shiqning “Naqarot” qismiga kelsak, kuy mavzusi, cho’zilishi, ritmi, masshtabi-xajmi, uzunligi bir xil juda ham o’xshash. Naqarot qismi ham juda kuchli hissadan (Sol) tovushining sakkiztalik cho’zilishida bir necha marta takrorlanishidan boshlanadi.Takrorlangan 2 jumladan iborat bo’lgan kvadrat davriya shaklida yozilgan. Kadensiyasi to’liq toninyada tugaydi. (Re tovushida). Sagno belgisi naqot qismining oxirgi taktida kelib, ikkinchi va uchinchi bandlarida o’zgarishsiz takrorlanishidan darak beradi. Qo’shiqning faqat bandlaridagi so’z-teksti o’zgaradi xolos (naqarotlardan tashqari). “Soda” sifatida kompazitor qo’shiqni yakunlash maqsadida 4taktdan iborat bo’lgan yakunlovchi funksiani qo’llaydi. Shu bilan ikkinchi oktava re tovushi yrimtalik so’zlarda to’liq toniyada (feramata belgisi ostida) qo’shiq yakunlanadi. Qo’shiqning qisqacha sxemasini quydagicha ko’rsatish mumkin. Kompazitorlar jumladan biz bolalarga atab yozilgan asarlarini tahlil qilayotgan N.Norxo’jayevning bir qancha darsliklarga kiritilgan asarlarning bolalar jamoalarida maktab musiqa darslarida o’rgatish usuliyoti va bajariladigan ishlar ko’lamini aniq tasavvur qilish kerak. O’qutuvchi qo’shiq o’rgatishni avvalo bolalarning ovoz apratini mashqlar yordamida tayyorlab, meyoriga keltirilaldi. Ikkinchi sinfda musiqa darslarini o’tishga doir metodik tavsiyalar Sinf bolalari ovoz aparatining fizalogik xususiyatlari ya’ni nozikligi, mo’rtligi ovoz pardalarining to’la shakllanmaganligi bilan ham birinchi sinf bolalaridan kam farq qiladilar. Ularni umumiy ovoz diapazoni do1-do2 atrofida bo’lib, falset tipida yangraydi. Ikkinchi sinfda ham birinchi sinfdagidek dars tarkibiy (strukturaviy) tuzilishi, musiqa faolligi turlarining tematik birligi hamda mantiqiyligi muhim ahamiyatga ega . Darsdagi har bir ikkaviy faoliyat chorak tamasini yaratishga qaratadi, chorak temalari esa mantiqiy jihatdan nisbatan konkret o’rganiladi. Shu nuqtaiy nazardan quyida yangi programma talablariga ko’ra, darsda amalga kiritiladiga musiqa faoliyatlariga doir metodik tafsiyalar bayon etamiz. Ma’lumki musiqa tinglash(idrok etish) musiqa faoliyatining yetakhi turi hisoblanadi. Zeroki, darsda qo’llaniladigan barcha musiqa materiallari asosan eshitib o’zgartirish orqali amaliy faoliyat (kuylash, chalish, raqsga tushish, qadam tashlash)ga ko’chadi.musiqa tinglashga 34 doir asarlar mavzulari asosida yil mavzusi(musiqaning 3 tayanchi, musiqa nimani ifodalashi va tasvirlashi) ni yoritadi. Musiqa janri asosida o’zgartirishida bolalarning birinchi sinfda hosil bo’lgan musiqaviy ta’surotlari,bilim va ko’nikmalariga tayanish lozim. Shuning uchun birinchi va ikkinchi sinfdagi musiqa o’qitilishida uzviylikni vujudga keltirish zarur. Musiqani badiiy va obrazli tushunish uchun zarur boladigan muhim bilimlar sistemasi chorak temalari va ularga doir kichik mavzular asosida hosil bo’ladi. Xususan, bolalar musiqaning asosiy uch janri (qo’shiq, mashq va raqs)ni; har bir janrning o’ziga xos turlanishini ; uch janrning yirik asarlarida mujassamlashuvi va ularning qo’shiqona raqsona va marshona xarakterga ega bo’lishini bilib oladilar. Mazkur janrlar vositasida musiqa nima haqida “So’zlashi” va uning qanday ifodalanishini anglaydilar. Bu mavzular asosida olingan bilim va ko’nikmalar esa IV-chorakda “musiqa nutqi nima?” degan tema asosida umumlashadi. Musiqa repertuari esa o’zbek xalq, kompazitorlarimiz musiqaning yorqin namunialaridan tashkil topgan. Qo‘llanmadagi tematika asosida berilgan musiqa asarlari vositasida quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutiladi: - o‘quvchilarda musiqaviy-badiiy didni rivojlantirish; - bolalarning musiqani idrok qilish tajribasini boyitish; - ularning musiqa haqidagi bilim doirasini kengaytirish va chuqurlashtirish; - bolalar sevgan kuy va qo‘shiqlar doirasini kengaytirish va boshqalar. Shu bilan birga musiqa asarlari vositasida pedagogik jihatdan muhim bo‘lgan yana quyidagi vazifa: milliy musiqani idrok etish tajribasi asosida kompazitor va bastakorlik musiqasi namunalarini badiiy idrok etishga o‘rgatish nazarda tutiladi. Shunday qilinganda musiqaviy tarbiyaning milliylik tuyg‘ulari uyg‘unligi kabi didaktik prinsip amalga oshiriladi. Shu boisdan o‘quv repertuari tarkibidagi qator qo‘shiq va vokal mashqlar berildiki, bu musiqa darslarida predmetlarning o‘zaro aloqasini vujudga keltirishga va tilni badiiy o‘rganishga ham katta yordam beradi. Musiqa tinglashda uni faol idrok etish va chorak mavzulari hakida musiqaviynazariy jihatdan maqsadga muvofiq tushunchaga ega bo‘lish dars strukturasining 35 pedagogik jihatdan to‘g‘ri tuzilishiga bog‘liq. Dars tematikasi esa darsning badiiy kompozitsi ya sini vujudga keltirishni talab etadi. Binobarin, o‘qituvchi darsning barcha musiqaviy faoliyati va komponentlari amaliyotiga tayangan holda o‘quvchilarga, musiqa - san’atning tarkibiy qismi deb tushunishga o‘rgatmog‘i lozim. Buning uchun u o‘quvchining musiqani tinglab idrok etishi bilan musiqa ijrochilik faoliyatlari qo‘shiq aytish, cholg‘u- chilik elementlari, raqs va musiqali harakatlar)ning o‘zaro uyg‘unligini ishonchli dalillar bilan yoritmog‘i kerak. Garchi, tavsiyaninomadagi o‘quv materiallarining taxminiy rejalalashtirilishida darslarning tuzilishi ma’lum tartibda berilgan bo‘lsada, bundan hamma dars ham shu tartibda tuziladi, degan xulosaga kelmaslik lozim. Aks holda u dars mazmunini sxematiklik va yuzakilikka duchor etadi. Shuning uchun ham berilgan darslarning tematik planlari va ulardagi asarlar tartibi taxminiydir. Shu tufayli har bir dars rejasini tuzishda o‘qituvchi unga ijodiy yondoshib, uning strukturasini mantiqiy bog‘lab tuzishi hamda asarlar tartibini har bir sinf imkoniyatlariga muvofiq belgilashi darsning pedagogik maqsadlarini aniqlab olishga imkon beradi. Bunda o‘qituvchi ayrim asarlarni boshqasi bilan almashtirishi ham mumkin.


Kuyning tahlili
Kuy 2/4 o`lchovida yozilgan. Oddiy o`lchov hisoblanadi. Kuyning tonalnisi sol-major tonalnisida yozilgan. Kuy asosan bolalar uchun maktab repertuvarlarida keng qo`llaniladi.