Marağali məHƏMMƏDHƏSƏn xan etimadüSSƏLTƏNƏ xeyrati-hesanbaki – 2009 azərbayjan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSMƏT, YA İSMƏTİ
- QADINJIQ ANA
- QÜRRƏTÜLEYN Qürrətüleyn /əsl adı Tahirədir/ - H.T./ Babi məzhəbinə mənsub idi. 30-40 il bundan əvvəl şeir yazmağı və gözəl nitq qabiliyyəti, ağlı onu məşhurlaşdırmışdı. LALƏ XATUN
- MAHÇİÇƏK BƏYİM
- MAHİ-MÜLK XATUN
- MAHPEYKƏR SULTAN
- MAHTABAN XANIM
- MEHRMAH SULTAN
|
İSMƏT BƏYİM Sahibi-təbin /Nəsrəddin şahın – H.T./ zövjələrindəndir. İsmət Bəyim mərhum şahzadə Seyfəlmüluk mirzənin qızıdır. Bu rübai onundur: Çun əbri-bahar dəmbədəm giryanəm, Manəndi-fələk həmişə sərgərdanəm. Ba hər ke vəfa konəm jəfai binəm, Bər bəxti-xod-o taleyi-xod heyranəm. Tərjüməsi: Bahar buludu tək daim ağlaram, Asiman kimi həmişə sərgərdanam. Kimə vəfalı oldum, ondan jəfa gördüm, Öz bəxtimə, öz taleyimə heyranam. İSMƏT, YA İSMƏTİ Səmərqənd qazisinin qızı olub, şeir yazmaqda yaxşı təbi vardi. Təzkirələrin əksəriyyətində onun haqqında məlumat verilir. Bu bir beyt onun şəffaf şeirlərindən nümunədir: Məgər rüsvaiyi-eşq əz mərdomi-aləm qəmi darəd, Ke aşiq koştən-o rüsva şodən həm aləmi darəd.
Aşiqin rüsvayçılığı, ölümü həm aləmdir. İSMƏTİ İsməti də qadın şairələrdəndir. Aşağıdakı bu iki beyt onun dərin zəkaya malik olduğunu göstərir: Əz payi-şekəstegan tələbi-Kəbe moşkel əst, An Kəbə ke dəst dəhəd, Kəbeyi-del əst. Tərjüməsi: Şikəstlərdən Kəbəyə getmək tələbi müşküldür, Onun əli çatan Kəbə ürəyində olan Kəbədir. QADINJIQ ANA «Şəqayiq» kitabında yazılmışdır ki, Qadınjıq Ana Osmanlı dövlətinin sayılan, seçilən qadınlarından biri olmuşdur. O, xeyirxah və vilayətdə tanınmış varlı bir xatun kimi sevilirdi. QAZİYƏ XATUN Əyyubiyyə (37) məliklərindən olan Məhəmməd ibn Məlik Adilin qızıdır. Müşarileyhə Məlik Müzəffər Mahmudun zövjəsidir. Məlik Müzəffər Hümada dövrün ağıllı hakimlərindən olmuşdur. Onun zövjəsindən üç oğlan və üç qız dünyaya gəlmişdir. Bu üç oğlandan Məhəmməd adlı birisi Hüma və Ərsin məlikini, atasını qətlə yetirib, özü Məlik Mənsur /qalib deməkdir – H.T./ ləqəbini almışdı və ilk illərdə yaşı az olduğundan onun yerinə höküməti anası Qaziyə xatun idarə etmişdir. Qaziyə xatunun vəfatı 656-jı ilin züliqədə ayına təsadüf edir /Miladi 1258-ji il, oktyabr/. QƏMƏR Qəmər Qajarlar sülaləsinə mənsub olan məşhur qadınlardan biridir. O, mərhum Şahzadə Əlişah Zilli Sultanın xidmətində olmuşdur. Yazdığı şeirlər çox lətafətli və məlahətli idi. Bu iki beyt onun şeirlərindəndir: Nemidanəm çera pişi-rəqiban, Süxən porsənd əz aşiqi-həbiban. Bilmirəm nə üçün rəqiblərin yanında Sevilən aşiqlərdən söz soruşurlar. Əndər səri-kuyi-to bəsi montəzeranənd, Şayəd zərreyi-lütfi to əz xane dərai. Sən yaşayan küçənin başında çoxları gözləyir, Yəqin ki, lütfünün zərrəsi evdən küçəyə çıxır. QONJİŞK Türk xanımı olub, yeddinji əsrin məşhur qadınlarından idi. Qonjişk Səfdi əsrinin əyan ailəsində, Dəməşqin Şam səhərində yaşamışdır. Əmir Seyfəddin Tengiz ona ehtiram bəsləyirdi. Ona görə də böyük nüfuz və iqtidar sahibi idi. QÜRRƏTÜLEYN Qürrətüleyn /əsl adı Tahirədir/ - H.T./ Babi məzhəbinə mənsub idi. 30-40 il bundan əvvəl şeir yazmağı və gözəl nitq qabiliyyəti, ağlı onu məşhurlaşdırmışdı. LALƏ XATUN «Xeyrati-hesan»ın 1 jildində bu qadın Padşah Xatun adı ilə verilmişdir /jild 1, s. 69/. Əsl adı isə Səfvətəddin Padşah Xatundur. Lalə Xatun onun şeirlərində təxəllüsüdür. Hökmdarlar nəslindən olan bu qadın əzəmətli və təmkinli idi və bir neçə il Kirman hakimi olmuşdur. Elm və hünər adamları onun üçün əziz və möhtərəm şəxsiyyətlər idi və onları himayə edirdi. Rəiyyətlə yaxşı rəftar edirdi. Yüksək düşünjələri, isməti, ağlı, aydın ifadə tərzi onun şeirlərində öz əksini tapmışdır. Onun şeirlər divanı 5000 beytdən ibarətdir. Şahzadə Mahmud Mirzə «Noqle məjlis» təzkirəsində buyurur: Bilmirəm Lalə xatun onun təxəllüsüdür, yaxud başqasınındır. Hər halda aşağıdakı beytlər onun düşünjələrindən nümunədir: Mən an zənəm ke, həme kari-mən nikukarist, Be ziri-meqnəeyi-mən bəsi kulahdarist. Dəruni-pərdeyi-ismət ke təkyəqahi-mənəst, Müsafirani-Səbara qozər be düşvarist. Jəmali-sayeyi-xodra dəriğ midarəm, Ze afitab ke an şəhr kərd-o bazarist. Nə hər zəni bedu gəz meqnəe əst kədbanu, Nə hər səri bekulahi səzai sərdarist. Əgər çe bər həme aləmi-məra xodavəndist, Vəli be nəzdi-xuda pişeəm pərəstarist. Tərjüməsi: Mən o qadınam ki, bütün işlərim yaxşılıqdır, Mənim çadramın altında qadir taj vardır. Mənim dayağım olan qüsursuzluq pərdəsi arxasına, Çətin ki, sabah küləyinin dağıtdıqları keçə. Yolunu azanlardan öz bədəninin gözəlliyini qorumaq üçün Mən onu çadra ilə örtməyi əxlaqlı iş hesab edirəm, Hər qadın iki arşınlıq örtüklə padşah olmaz, Hər papaq qoyulan baş taja layiq deyil. Bütün dünyanın hökmranlığını əlimə alsam da Mən Allahın altında yaşayan kənizəm! Və yaxud: Mən əgər tövbə ze mey kərdeəm, ey sərvü səhi, To xod in tövbə nə kərdi ke bemən mey nədəhi. Ey qamətli Sərvim! Əgər mən meydən tövbə etsəm də, Sən özün mənə mey verməkdən tövbə etməyəjəksən. Bu rübai də onundur: Bəs qüssə ke, əz çeşmeyi-nuşi-to rəsid, Ta dəsti-mən emruz beduşi to rəsid. Dər guşi-to danehayi-dorr mibinəm Abe çeşməm məgər bequşi-to rəsid ? Dodaqların üçün darıxdığımdan gözlərim yaşla dolmuşdur, Əllərim sənin çiyninə toxunan kimi Mən sənin qulaqlarında mirvari sırğalar gördüm, Onlar mənim göz yaşlarım deyil ki? LEYLİ İstanbulun ədibələrindən birinin də adı Leyli xanımdır. Müşarileyhə mərhum Fuad paşanın yaxın adamlarından biri olmuşdur. Fətin «Təzkirə»sində yazıldığı kimi Leyli Murəlizadə Həmid əfəndinin qızıdır və 1264-jü /1847/48/ ildə vəfat etmişdir. Şeirlər yazmış və tərtib olunmuş divanı vardır. Bu şeiri məşhurdur: İnjitmə sən əhbabını, injinmiyə səndən, Bu aləmi-fanidə zərafət budur iştə. Və bu beytlər də onun təbindəndir: Qıl məjlisi amadə, nə dirlərsə disünlər, İç dilbər ilə badə, nə dirlərsə disünlər. Aləmdə nədir fərqi bana mədh ilə zəmmin, (41) Sağ olsun əhibba (42) da, nə dirlərsə disünlər. İç badəyi gülşəndə, nə dirlərsə disünlər, Aləmdə sən əglən də, nə dirlərsə disünlər. Deyirlər ki, Leyli mum satanın şagirdinə məhəbbət bəsləyirmiş və çox tez-tez mum satılan dükanın qapısına gedib alver edirdi. Bu halı sezənlərdən bir nəfər aşağıdakı misranı qoşub, həmin dükan şagirdinə verir və deyir ki, nə vaxt Leyli sənin yanına gəlsə, onun üçün oxu: Şəmi-ruxuma diqqət ilə baxma, yanarsın, Leyli oğlanın yanına gələndə oğlan bu misranı ona oxumuş, Leyl də bədahətən bu misra ilə ona javab vermişdir: Xəttin (43) gəlijək, sən də bəni mumla ararsın, LEYLİ XANIM Mərhum İsmayıl paşanın qızıdır. Zəmanəsinin nadir şairlərindən olmuşdur. Bu qəzəl onun seçilmiş şeirlərindəndir: Əksi-hüsni-yar əşki-çeşmi bifərrdən (44) keçər, Fələk gövhərdir o, guya bəhri-əhmərdən keçər. Yektən olmaq istəyən ol gülbədənlə, ey könül, Pirəhənvəş (45) sinəsin çak eyləyib, sərdən keçər. Bax bu ləbətgahi(46)-dəhrin ruzü şəb mehrü məhi, İki tifli-nazənindir, sanki çənbərdən (47) keçər. Qamətin seyr eyləyən tubaya eylərmi neqah, Ləli-janbəxşin əmən, əlbəttə, gövsərdən keçər, Sanma təsir eyləməz, Leyli, o səngin tinətə. (48) Navəki (49)-ahi-dərun poladu mərmərdən keçər. Haqqında zikr olunan müşarileyhə fransız və rum dillərində də danışıb-yazan olmuşdur. Leyli adında yetmiş qadın tanınmışdır. MAHƏM ANA Hümayun şahın oğlu Məhəmməd Əkbər şahın tərbiyəçisi (mürəbbiyyəsi) olmuşdur. Mahəm Ananın padşaha və onun bu ailəyə olan yaxın münasibəti ona böyük nüfuz və şöhrət qazandırmışdı. O, Məhəmməd Əkbər şahın baş vəziri olmuş Bayram xandan sonra hətta dövlət işlərinin idarə olunmasını əldə etmişdi. Vəziri-əzəm Münim xan isə sanki onun vəkilinə bənzəyirdi. Mahəm Ananın oğlu Ədhəm xan bu dövlətin kübar əmirlərindən sayılırdı. O, Baqqi xan adlı ikinji oğlunu evləndirərkən elə bir təntənəli mərasim düzəltmişdi ki, belə təntənəni hər adama qörmək nəsib olmamışdır. MAHÇİÇƏK BƏYİM Hümayun şahın /Böyük moğollar sülaləsinin hökmdarı /1508-1555/ - H.T./ zövjələrindəndir. Mahçiçək bəyim hijri 9-ju yüzilliyin ortalarında /XVI əsr/ Qəznə, Kabil və Qəndəharda müstəqil hökmdar olmuş Mirzə Məhəmməd həkim Əbül Məfaxirin anasıdır. Onun İqbalı və nüfuzu müqabilində «Hümayunnamə» tarixi kitabı yazılıb, ona həsr edilmişdir. Hümayun şah Sultan Əbu Səid Bahadur xanın övladlarındandır ki, Hindistanda hökmdar olmuşdur. Onun anası Xorasan əyanlarından birinin qızı olub, adı Mahim Bəyim idi. MAHİ-MÜLK XATUN Paytaxtı Mərv olan məşhur sultanlardan Sultan Sənjər Səljuqinin qızıdır. O, vəfat etdikdə Sultan Sənjər ona mərsiyə demək üçün Əməq Buxari adlı buxaralı şairi xüsusi olaraq Buxaradan Xorasana gətirdi və dedi ki, Mahi-Mülk xatun üçün mərsiyə oxusun. Deyirlər ki, o zaman Əməq çox qoja və zəif idi, mərsiyə oxumağa təbi gəlmədi. O üzr istədi və yalnız qısa olaraq bu iki beyti dedi: Henqami-an ke qol dəməd əz səhni-bustan, Rəft an qoli-şekofte və dər xak şod nihan. Henqami-anke şaxi-şəjər nəm keşəd ze əbr, Bi ab mand nərgizi-an taze bustan. Tərjüməsi: Onda ki, çiçəklikdə gül bol idi, O açılmış gül getdi və torpaqda qeyb oldu. Onda ki, ağajın budağı buluddan nəm çəkirdi, O təzə çiçəkliyin nərgizi susuz qaldı.
Mahpeykər Sultan bu iki şahzadənin və öz nəvəsi IV Sultan Məhəmməd xanın hakimiyyətləri dövründə yaşamışdır. O, dövlət işlərində böyük nüfuza malik şöhrətli bir şəxsiyyət olmuşdur. Mahpeykər Sultanın jah-jəlalı, dövləti həddindən çox olmuşdur və dillərdə gəzmişdir. O çox uzun ömür sürmüş, 1601-ji ilin ramazan ayında vəfat etmişdir. Mahpeykər Sultan Əhməd xanın məqbərəsində dəfn olunmuşdur. Mahpeykər xanım xeyrat və ehsan verməkdə məşhur olmuşdur, bu işdə çox həvəskar idi. O jümlədən onun tikililərindən olan xeyriyyə binalarından məsjidlər və başqa tikililər yadigar qalmışdır. Mübarək şəhərlərə iki yüz nəfərdən artıq qadın və kişini göndərmiş və onlar şərəfli seyid adını almışlar. Mahpeykər Sultan həmin adamlara öz hesabından aylıq maaş təyin etmişdi. O, hər il iki nəfəri Böyük Səqqa və Kiçik Səqqa (50) adı ilə həjj ziyarətinə göndərirdi və onlar vasitəsilə həjjə gedən zəvvarlara su və şərbət verirdi. Yenə hər ilin rəjəb ayında paltarını dəyişərək zindanxanaya gedir, din yolunda həbs olunan dustaqları müəyyənləşdirərək, onların işlərinə özü baxır və özü onları azad edirdi. Eyni zamanda jüzi jinayət etmiş dustaqların yerdə qalan müddətlərini onlara bağışlayaraq, azad etdirirdi. Səxavətini əsirgəmədən ehtiyajı olanların köməyinə şəxsən özü yetişir, kasıb qızların jehizini verirdi. Qurban bayramı zamanı hökmdar tərəfindən xidmətçilər arasında bölmək üçün verilən qoyunlar onun fədakarjasına ayırdığı qurbanlar olurdu. İstambulda yaxşı bir jame və Əsgidarda olan «Hənbəli jamesi» onun tikdirdiyi binadır. «Hənbəli Xeyriyyə jamesi» 1050-ji ildə /1640/41/ tamamlanmışdır. Mahpeykər Sultan həmçinin bir məktəb, bir səqqaxana, bir darülhədis, iki hamam dəxi tikdirmişdir. Əlavə olaraq İstanbulda İran əhalisinin yaşadığı böyük bir karvansara onun işlərindəndir ki, onu «Xan Validə» adı ilə tanıyırlar. Bu karvansarada və Qara dəniz aşırımında və Anadoluda da üç məsjid bina etmişdir. O, xeyir əhli olduğu üçün xeyirxahlıqla xatırlanır.
Mərhumə Nuşafərin xanımın /Darülxülafənin Nuş bürjü onun şərəfinə tikilmişdir/ Həzrəti-Xaqandan iki övladı olmuşdur. Onlardan biri Sədri-əzəm və Sipəhsalar Hajı Mirzə Hüseyn xan Müşirüddövlənin atası mərhum Mirzə Nəbi xan Əmiri-Divanın zövjəsi mərhumə İftixarüssəltənədir. O biri Qəmərüssəltənə ləqəbli Mahtaban xanımdır. O, xüsusi tərbiyə aldıqdan sonra elm, bilik qazanmağa çalışaraq oxuyub yazdı və biliklərə yiyələnmiş alim oldu, ləyaqət öyrəndi, huş və zəka çırağı yandırdı, İran və Avropa elmlərini öyrənməyə maraq göstərdi, hansını istədi, onu da öyrənə bildi. Burada müəllif bir beyt şeir deyir: Zəni honərmənd şod ze jomle mərdanfüzun Be mərdi və mərdomi keramra rəhnəmun. Tərjüməsi: Kişilərdən artıq hünər sahibi oldu, Mərdlikdə və insanlıqda çoxlarına yol göstərdi. O, bu xüsusiyyətlərindən başqa Osmanlı türkjəsində və fransız dilində maarif və fəzilətin təbliğ edilməsi sahəsində bajarıqlı olmuşdur. Bir sözlə fəhm və elm əhlidir. Onun xoş məzmunlu və rəvan şerləri vardır. Aşağıdakı üç beytini ikinji həjj ziyarəti zamanı yazmışdır və «Töhtəfül-İraqeyn»in müəllifinin yazdığına bənzəyir: Çe budi kəz rahi-mehr bər mən dide be qoşudi /Nə olardı ki, mənə mərhəmətli nəzər salaydın/ Ze əğyarəm nəhan bər dide janəm əyan budi /Əğyarımdan gizli nəzərini hiss edəydim/ Be hər ja həst bimar əz xoda xahəd şəfayi-xod /Hər yerdə xəstə Allahdan özünə şəfa diləsə də, Mərizi-eşqi-to hərgiz nəyarəd nami-behbudi. /Sənin eşq mərəzinin sağalmasını istəmir/ Berahi-Kəbe gər atəş bebarəd ru nəgərdanəm /Kəbənin yolunda atəş yağsa da üz döndərmərəm/ Xəlil asa qolesman əst bər mən nari-Nəmrudi /Xəlil kimi Nəmrudun odu mənim üçün gülüstandır/ Mahtaban xanımın vəqf etdiyi kəndlərin və əmlakın adlarının surəti:
Bu kəndlərin məhsullarının yarısı müqəddəs məkanların işıqlandırılması üçün, yarısı isə Nəjəfi-Əşrəfdə və Kərbəlayi-Müəllada təhsil alan tələbələr üçün sərf edilirdi. MEHRİ XATUN İstanbul ədibələrindən olub, tərjümeyi-halı II jilddə verilmiş II Sultan Məhəmməd xan əsrinin şairələrindən Zeynəb xatunun müasirlərindəndir. Onların bir-biri ilə çoxlu deyişmələri məlumdur. Xeyli yaxşı şeirləri vardır. Aşağıdakı qəzəl onundur: Xabidən açdım gözüm, nagah qaldırdım səri, Qarşımda gördüm turur bir mahi-çöhrə dilbəri. Taleyim səd (59) oldu, yaxud qədrə irdim, qaliba, Kim məhəlləm içrə gördüm gejə toğmuş Müştəri. Nur axar gördüm jamalında, əgərçi zahirən, Kəndisi bənzər müsəlmanə, libası kafəri. Gözümü açıb-yumunja oldi çeşmimdən nihan, Şöylə təşxis edirəm ki, ya mələkdir, ya pəri, İrdi çun abi həyata, Mehri, ölməz həşrədək Gördü çün şəbi-zülmətdə ol əyan İskəndəri. Bu qəzəldən sonra jamaat onun İskəndər adlı şəxslə əlaqədar bir sirri və günahı olduğu barədə danışırdı. O, bunun müqabilində belə yazmışdır: Nejə İskəndəri ləlim zülali Suya ilətdi və su tərk turdi Yenə o yazır: Sən ki, gülzari-jananın güli-növrəstəsisin, Nə zəva ola ki, hər xarü xəsə yar olasın? MEHRMAH SULTAN Osmanlı sultanlarından I Sultan Süleyman xanın qızı, həmin sultanın vəzirlərindən Rüstəm paşanın arvadıdır. O zaman ki, Sultan Süleyman Rüstəm paşanı özünün qohumu etmək şərəfinə çatdırmaq istəyirdi, onda hələ Rüstəm paşa Diyarbəkrin valisi idi. Böhtançılar və iftiraçılar onun jüzam /yoluxuju və sağalmaz dəri xəstəliyi – H.T./ xəstəliyinə düçar olduğunu söyləməyə başladılar. Sultan çox düşündükdən sonra həkimbaşı ilə bu barədə danışdı. Həkimbaşı dedi ki, bunu çox asanlıqla aydınlaşdırmaq olar. Bir nəfəri Rüstəm paşanın paltarını əldə etmək üçün göndərin, əyər paltarda bit olarsa, şübhəsiz ki, o söz yalan qərəzlə və həsəd hissi ilə deyilmişdir. Sultan etibarlı həkimlərdən birini seçərək Diyarbəkirə göndərdi. O, həmin adamı Diyarbəkirə səlahiyyətli nümayəndə kimi göndərərək, fərmanla hər bir işə müdaxilə etmək ixtiyarı da verdi. Həkimə tapşırdılar ki, Diyarbəkirdə Rüstəm paşanın hamamlarına diqqətlə baxsın ki, əgər orada bit görərsə, deməli jüzam naxoşluğu yoxdur. Həkim işə başlayıb, hamamçıya əmr elədi ki, Paşanın paltarlarını ona göstərsin. Paşanın paltarlarını müayinə edib, bir bit tapdılar. Hamamçı paşanın həkimdən xəjalət çəkəjəyini düşünüb, biti gizlətməyə çalışdı. Həkim başa düşüb, tələb etdi, sonra sultanın fərmanını çıxarıb göstərdi, Rüstəm paşaya verdi, onu heyrətləndirdi və sevindirdi. Həkim Rüstəm paşa tərəfindən hədiyyələrlə qiymətləndirildi. Bu hadisə ilə əlaqədar bir şair belə demişdir: Olijəq bir kişinin bəxti qəvi, taleyi yar, Kəhləsi dəxi məhəlində anın işə irar. Xülasə, Sultan Süleymanın Mehrman Sultandan özgə qızı yox idi. Mehrmah, çox ağıllı bəsirətli və xeyriyyəçi olub, atasının ən sevimli övladı idi. Ədirnə Qapısı və Əskidar məsjidi onun binalarındandır. II Sultan Mahmud xan da öz qızını bu adla adlandırmışdır və Səid Paşa Bursaya ərə vermişdir. MƏAL XATUN I Sultan Osman Qazi dövrünün məşhur və zəngin şəxslərindən olan Şeyx Ədəbalının qızıdır. Sultan Osmanın zövjəsi, Sultan Orxan Qazinin və Əlaəddin paşanın anasıdır. Sultan Osman səltənət taxtına əyləşməzdən əvvəl Şeyx Ədəbalı ilə çox yaxın, mehriban münasibətdə olmuşdur. Onun yaşadığı evə gələrkən Məal xatunu burada görmüşdür. Ona məhəbbət bəsləmişdir. Bir gejə o belə bir yuxu görür: Şeyx Ədəbalının sinəsindən parlaq bir nur peyda olub, onun sinəsində və boynunda işıq saçmağa başladı. Sonra onun ortasından bir ağaj göyərdi və o qədər böyüdü ki, onun kölgəsi bütün yer üzünü əhatə etdi. Bütün dünya əhalisi onun kölgəsində jəm oldular. Sultan Osman bu yuxunu Şeyx Ədəbalıya söylədi. Şeyx onun böyük və əzəmətli dövlətinin olajağını söylədi və öz qızı Məal Xatunu Sultan Osmana ərə verdi. Əlaəddin paşa və Sultan Orxan, yuxarıda deyildiyi kimi, onun övladlarıdır. Xülasə, bu izdivajla Sultan Osman səltənətinin əsası qoyulmuş oldu və Şeyx Ədəbalı Osmanlı səltənətinin jəddi olduğundan, Məal xatun sultanların jəddləri olmaq səbəbindən şöhrətlidir. Məal xatun Sultan Osmandan üç ay əvvəl, atası Şeyx Ədəbalıdan bir ay sonra, 725-ji /1325/ ilin axırlarında vəfat etmişdir. Əlaəddin paşa Sultan Orxanın böyük qardaşı olduğu üçün və türkman lüğətində böyük qardaşa paşa deyildiyindən onu Əlaəddin paşa adlandırırdılar. Bəzilərinin əqidəsinə görə «Paşa» payi-şah sözünün yüngülləşdirilmiş şəklidir. Xalq nümayəndələri hər padşahı dövlətin baş və ayağına bənzədirdilər. Hər halda Sultan Əlaəddindən sonra Osmanlı dövlətində «Paşa» ləqəb kimi işlənməyə başladı. Bu ləqəb görkəmli dövlət başçılarına verilirdi. Amma İslam hökmdarlarından Sultan Mahmud ibn Səboktəkin ilk padşahdır ki, Sultan adlandırılmışdır.
Məhsəti Sultanın məjlislərində onun hüzurunda olurdu. Belə ki, deyirlər bir gün hava buludlu olan vaxt Məhsəti, Sultan Sənjərin hüzüründa imiş. Sultan ona deyir: bayıra get və bax gör ki, hava nejədir? Məhsəti bayıra çıxaraq gördü ki, qar yağır, qayıdaraq bədahətən Sultana bu rübaini dedi: Şaha, fələk əsbi-səadət zin kərd, Vəz jümleyi-xosrovan tora təhsin kərd. Ta dər hərəkət səməndi-zərrin nələt, Bər gel nənəhəd pai, zəmin səmin kərd. Xosrov etdi səni, ey şahım, fələk, Verdi şahlıq atı yəhərləyərək. Atın palçıqları girməsin deyə, Yerlərə gümüşdən vurdu bir bəzək. /Tərjümə: N. Rəfibəylinindir/.
Bəziləri də deyirlər ki, bəlkə də Sultan bu sözü «böyüksən» yox, «aysan» mənasında işlətmişdir. Həkim Sənai bununla əlaqədar belə söyləmişdir: Mələkül-mövt, (62) mən nə mehsətiyəm Mən yek pirzale mehnətiyəm. Məhsəti yalnız şeirin çətin növlərindən olan rübai yazmağa meyl etmişdir və yaxşı yazmışdır. Nümunə olaraq verdiyim bu bir neçə rübai onundur: Qəssab, çenan ke adəti-ust məra, Be əfkəndo-be koşto qoft kin xust məra. Sərbaz beozr minəhəd dər payəm, Dəm midəmədəm ta bekənəd pusti-məra. Ey qəssab! Peşəmdir qəmdə qaynamaq, Dözərəm sümüyə dəysə də bıçaq Adətin kəsinjə satmaqdır, məni Sabah üçün kəssən, satma gəl anjaq. /Tərjümələr N. Rəfibəylinindir/.
Dər didə bejayi-xab abi binəm. Vanke ke çu nərgizi-to xabəm bebərəd, Aşoftetər əz zülfi to xabi binəm. Ey dost, qəmlə keçir sənsiz hər gejəm, Yandırır yuxusuz gözlərimi nəm. Zülfün tək qarışar yuxularım da, Nərgizlərin kimi yuxuya getsəm. Mara bedəme piri ke nətəvan daşt, Dər hüjreyi-delgiriki-nətəvan daşt. Anra ke səri-zülf ju zənçir bovəd, Dər xane bezənjiri ke nətəvan daşt. Bizi nə ox güjü bir an saxlayar, Nə də kədər dolu, quru dörd divar. Zülflərin boynunda zənjir olanı, Zənjirlə evdə heç bənd etmək olar? Əz zəf mən ançenan təvanəm rəftən, Kəz dideyi-xod nəhan təvanəm rəftən, Be qodaxteəm çenan ki gər ah keşəm, Ba ah bər asiman təvanəm rəftən. Belə zəif olsam da mən gedə bilərəm, Öz gözümdən gizli gedə bilərəm. Mən ah çəkə-çəkə elə kül olmuşam ki, Ah ilə səmaya qalxa bilərəm. MƏXFİ Məxfi təxəllüslü şairə qadın şeirlərini fars dilində yazmışdır. Özünün dediyinə görə o, bu təxəllüsü çox tanınmaq istəmədiyi üçün seçmişdir. Bəziləri onu İran əhli bilir. Lakin o Hindistan-da doğulmuşdur və Aləmgir adı ilə məşhur olan Övrəng Zibin qızıdır. Mərhum Şahzadə Mahmud Mirzə Qajar özünün «Noqli-məjlis» adlı təzkirəsində şairə Məxfidən bəhs edərək göstərir ki, on beş il bundan əvvəl onun «Divan»ını görmüş, orada təxminən 15 000 beyt olduğunu yəqin etmiş, lakin imkanı olmadığından həmin şeirlərdən seçmələr götürməmiş və bundan təəssüflənmişdir. Müşarüleyhanın adını hər yerdə Zibünnisa kimi yazırlar ki, bu da onun atası ilə əlaqədardır. Özünün dediyinə görə onun adı məjazi məna daşıyır və şeirlərində bir sehr vardır. Şahzadə xanım həm gözəl xəttə malik idi, həm də onda bədahətən şeirlər söyləmək qabiliyyəti var idi. Şeirlərini hind səpgisində yazırdı. Mədhiyyələri, heja vəznində idi. Qəzəl canrında yazdıqları şeirlər həqiqətən sehrlə zəngindir. Şeirlərindən nümunələr bunlardır: Biganevar miqozəri əz diyari-çeşm, Ey nuri-dide, hobbi-vətən dər deli-to nist. Tərjüməsi: Gözümün qarşısından biganə kimi keçirsən, Ey gözümün nuru, sənin qəlbində vətən sevqisi yoxdur. Bəhri-yek qətreyi-abi jigərət beşikafənd, Ey sədəf, təşne bemir-o suyi-nisan mənigər. Tərjüməsi: Bir damjı su üçün sənin jiyərini yarsalar, Ey sədəf, susuzluqdan öl, yağışa ümid etmə.
Dər in çəmən be çe ümmid aşiyan bəndəm? Tərjüməsi: Dikbaş javan ağaj, vəfasız gül və ikirəngli lalə, Bu çəməndə nə ümidlə özümə yuva qurum? Ançe ma kərdim ba xod, hiç nabına nəkərd, Dər miyane xane qom kərdim sahibi-xanera. Tərjüməsi: Özümüzə etdiyimizi heç kor da özünə rəva bilməz, Evin içərisində ev sahibini itirdik. Dər süxən məxfi şodəm manəndi-bu dər bərgi-qol, Hər ke darəd meyl didən, dər süxən binəd məra. Tərjüməsi: Gülün ləçəyində olan ətir kimi sözün içində gizləndim, Məni görmək istəyən sözümdə görər. Boro, təvafi-deli kon ke Kəbeyi-məxfist, Ke an Xəlil bəna kərde, in Xoda xod saxt. Tərjüməsi:
Onu Xəlil yaratsa da, bunu Allah özü yaratdı. Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|