Mantik tariHİnde râZİ İbrahim Çapak* Giriş

 
Durum’a gelince, durumdan, oturma durumunda olduğu gibi cismin her bir 
parçasının yere olan ilişkisi ve başkasına dokunması kastedilirse, bunun varlığın-
66 
Râzi, el-Muhassal, s. 86; Gazâlî, Miyaru’l-ilm, s. 317.
67 Farabi, Kategoriler,  s. 263.
68 
Râzi, Kelam’a Giriş (el-Muhassal), s. 82; el-Muhassal, s. 86.
69 
Râzi, el-Muhassal, s. 87.

---

55
Felsefe Dünyası
da şüphe yoktur. Ancak bunun dışında bütün cüzlerle var olduğu kastedilirse, bu 
imkânsızdır.
70
 Râzi’ye göre sahip olma kategorisi de böyledir.
Râzi, kelamcıların Aristoteles’e göre hareketin miktarından ibaret olan za-
manın var olmasının mümkün olmadığına birkaç şekilde delil getirdiklerini ifade 
etmektedir. Şöyle ki;
a) Eğer zaman var olsaydı, ya özü sabit olarak var olurdu ve bu durumda 
şimdiki zaman, geçmişin aynı olur ki bu imkânsızdır; ya da özü sabit olmaz, bu 
durumda ise, akıl, onun bir parçasının var olduğunu, şimdi ise baki kalmadığına, 
ve ancak, şimdi onun bir parçasının meydana geldiğine hükmeder. Öyle ise geç-
miş ve şimdi zamandır. Bundan zamanın zaman içinde bulunması gerekir. Eğer 
zaman var olan bir şey ise, bunda teselsül gerekir ve bu imkansızdır. 
b) Zaman ya geçmiş ya gelecek ya da haldir. Şüphesiz geçmiş ve gelecek 
yoktur. Hal ise, an’dan ibarettir. An da ya bölünür veya bölünmez. Eğer bölü-
nürse parçaları beraber bulunmaz. Bu durumda var saydığımız var olamaz ki, bu 
çelişkidir. Eğer, bölünür değilse, yokluğu, şüphesiz birdenbiredir, yok olduğu va-
kit, birdenbire başka bir nesne meydana gelir. Ve bundan onların birbiri ardından 
gelmesi gerekir ve bu durumda da cisimlerin birbiri peşinden gelen noktalardan 
birleşmesi gerekir ki, bu ise doğru değildir. 
c) Eğer zaman var olsaydı, özüne göre varlığı gerekli olurdu. Talinin yan-
lışlığı mukaddemin de yanlışlığını gösterir. 
d) Eğer zaman mevcut olsaydı, mutlak varlığın ölçüsü olurdu. Zorunlu ola-
rak bir kısım hareketlerin dün var olduğunu bir kısmının şimdi var olduğunu ve 
bir kısmının da yarın var olacağını bildiğimiz gibi Allah’ın da dün var olduğunu, 
şimdi var bulunduğunu, yarın da var olacağını aynı şekilde zorunlu olarak biliriz. 
Bunlardan birini inkar etmek caiz ise diğerini inkar etmek caizdir. Ama zamanın, 
mutlak varlığın ölçüsü olması imkansızıdır.
71