Mamleketlik universiteti jumanov m. A
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Biolyuminescenciya
haywanlar tirishiliginde belgili bir darejede ekologiyahq signal rolin atqaradi. Biolyuminescenciya bul haywanlardm jaqtiliq shiganw, nur shashiw qabiliyeti bolip esaplanadi. Bul jagday haywanlardm sirtqi ortaliq jagdaylanna juwap retinde, denesindegi quramali organikahq birikpeler lyuciferinlerdin katalizatorlar, lyuciferazlar jardeminde oksidleniwinen jiizege keledi. Kopshilik lyuminescenciyali haywanlarda quramali diiziliske iye bolgan amawli jantiwshi organlar payda boladi. Jaqtiliq signalm bahqlar, bas-ayaqlilar, mollyuskalar ham basqa suw organizmleri shigaradi. Jaqtiliq signallan organizmlerge jm isiy wakillerin tabiwda, jirtqishlardi qorqitiwda, pada haywanlarga bagdar korsetiwde, aziqlamw ushin oljam ilindiriwde ekologiyaliq xizmet qiladi. Kopshilik teiiiz organizmlerinen, bakteriyalardan baslap omirtqali haywanlarga shekem nur shigariw qabiliyetine iye. Hazirgi kiinge shekem apiwayi diizilgen haywanlardm 50 turi, ishek quwislilardm-100, mollyuskalardin-150, qurtlardin-50, shayan tarizlilerdin-140, baliqlardm-100 turi nur shigariw 78 qabiliyetine iye ekenligi aniqlangan. Dushshi suwlarda nur shigaratugm organizmler jiida az. Olarga misal etip, Jam Zelandiya darya ham kishi daryalarinda ushirasatugm shillequrt (Latia neritoides) ham ayinm bakteriyalardi (Vibrio abensis, V. phosphorescens) misal qilip aliw miimkin. Bakteriyalar tarepinen shigarilatugln nurlar kok ham kok- jasil rende bolip, 480-490 mmk uzmliqqa iye. Bir bakteriya shigaratugm nurdin kiishi 2-1,5 14 lk ga ten. Lyuciferinnin oksidleniwinen shiqqan energiya issiliq payda etiwge jumsaladi. Organizmlerden shigarilatugln jaqtihqtm 80% ke jaqim 450-550 mmk atirapmda. Kopshilik organizmlerdin nur shigariw qasiyetleri natiyjesinde tenizlerdin nurlaniwi baqlanadi. Maselen, 30- meridianda 50° arqa kehlikten tap 20° arqa kenislikke shekem tenizdin nurlanip tunw i giizetiledi. Qublaga qaray tenizdin nurlamwi kemeyip, ekvatorial suwlarda uluwma bul jagday giizetilmeydi. Biolyuminescenciyamn maksimal aktivligi 50-200 m terenlikke shekem baradi. Tenizdin jaqtihq nurlaniwi, asirese ol jerde ushirasatugm organizmlerge mexanikaliq tasir korsetilgen waqitta giizetiledi, yagniy kemeler jiizip otip ketkennen keyin olar qaldirgan suw tolqmlan juda jaqti bolip nurlamp turadi. Suw tolqinlangan waqitta ham tiinde suwdm uzaqtan nur shiganwi korinedi. Jer-hawa ortahgmda suw sharayatma sahstirganda lyuminescenciya az baqlanadi. Jer-hawa sharaytmda nurlaniw tek janliklerde gana ushiraydi. Maselen, nurlamwshi qohizlar (Lampyridae) ozlerinen tiinde bir-birine kerekli wakiller tabiw ushm korinei;-k 6 rinbes nur shigaradi. Solay etip, jaqtiliq osimlikler ushm fotosintez processinen baslap, biosferada energiya ham organikaliq zat payda etiw ushm kerek bolip, haywanlar ushm bolsa, ortahq ham ondagi basqa maqluqlar menen bolatugm miinasibetlerinde xabarshi rolin atqaradi. 79 |