M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

C
ədval
 
9
“
 
Az
ərbaycan idxal və ixracının strukturunda MDB 
ölkələrinin xüsusi çəkisi 
Ölkələrin adları
İdxal
ixrac
Rusiya 
43,1 
39,1 
Ukrayna 
12,3 
5,3 
Belarus 
0,5 
0.4 
Özbəkistan 
0,2 
1.6 
Moldova 
0,3 
0.1 
Qazaxıstan 
26,9 
4.7 
Gürcüstan 
1.9 
33,2 
Qırğızıstan 
0.1 
0,5 
Tacikistan 
0,1 
11,6 
Türkmənistan 
14,6 
3,5 
C
əmi:
100%
100%
- ^ Az
ərbaycan Respublikası xarici ticarətinin gömrük 
statistikası. Bakı, 2002, səh. 5-7. 
286 

---

C
ədvəldən göründüyü kimi, son illərdə MDB ölkələri ilə 
idxalın strukturunda Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan, 
Qırğızıstan, Tacikistan yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. 
Rusiyadan Az
ərbaycana ət - ət məhsulları, konserv, ağac 
materialları. kağız, parça, şüşə, dəmir və polad məmulatlan, 
d
əzgahlar, ekskavatorlar, traktorlar, maşınlar, mebel və s. 
g
ətirilir. 
Ukraynadan 
ət, süd, taxıl, qənd, kağız, polad, dəmir, 
boyalar, santexnika avadanlıqları və s. Qazaxıstandan buğda, 
d
əmir məmulatları, Türkmənistandan isə ən çox qaz idxal olunur. 
İxracın strukturunda Rusiya, Gürcüstan və Ukrayna 
respublikaları yüksək xüsusi çəkiyə (77,0 faiz) malikdirlər. 
Az
ərbaycandan həmin respublikalara əsasən, pambıq, üzüm və 
şərab məhsulları, tütün, kondisionerlər, neft avadanlıqlan, 
borular
, şirə məhsulları və s. göndərilir. 
Ümumiyyətlə, idxalın strukturunda MDB-nin xüsusi çəkisi 
33,9%, ixracda is
ə 11,2% təşkil edir. 
2002-
cl il materiallarının təhlili göstərir ki, Azərbaycan 
Respublikası keçmiş MDB respublikalan ilə geniş iqtisadi 
əlaqələrə malikdir. Azərbaycan Qırğızıstan, Gürcüstan, 
Tacikistan il
ə əlaqələrdə müsbət saldoya malikdir, yəni ixrac 
idxalı qabaqlayır. Ukrayna, Rusiya, Belarus, Moldava, 
Qazaxıstan, Türkmənistan ilə mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal 
ixracı ötüb keçir. Baltikyanı respublikalarla iqtisadi əlaqələrdə 
Az
ərbaycan mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal ixracı qabaqlayır. 
İqtisadi böhranın dərinləşməsi, iqtisadi əlaqələrin 
z
əifləməsi Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələrinin tamamilə 
v
ə ya qismən dayanmasına səbəb olmuşdur. Əsas səbəblərdən 
biri d
ə, müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsidir. 
287 

---

Az
ərbaycan, demək olar ki, dünyanın bütün qitələri ilə 
iqtisadi 
əlaqələrə malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların 
r
əqabət qabiliyyəti dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə, 
respublika 
əsasən xammal ixrac edir. 
Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı ölkəsi 
bel
ə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona görə ki, 
s
ənayenin əsas xammalı olan təbil ehtiyatlar yer kürəsinin bütün 
ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli, 300-dən çox 
sah
əni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə inkişafı praktiki 
c
əhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, ölkələr arasında 
əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir. 
Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiya 
güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının İnkişafı milli 
s
ərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur. Deməli, elə 
etm
ək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə hazır məhsulla 
daha çox təmsil olunsun. 
S
ənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına 
əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox 
elmi tutumlu m
əhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan ölkələr 
is
ə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli iqtisadiyyatın 
formalaşmasını sürətləndirirlər. 
Az
ərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının 
t
əhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarsıtan, 
Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail, 
İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya, 
Birl
əşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ kimi 
güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını təşkil 
ed
ən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbaycanda 
inkişafı 
288 

---

v
ə istehsalı üçün bütün imkanlar və amillər olan sənaye və kənd 
t
əsərrüfatı məhsulları da gətirilir. 
Yuxarıda göstərilən ölkələrdən Azərbaycana ət, süd 
m
əmulatları, quş əti, pendir, şor, çay, düyü, un, günəbaxan yağı, 
tünd spirtli içkilər, üzüm, alma, armud, kolbasa, qənnadı 
m
əmulatları, meyvə-tərəvəz şirələri, siqaretlər, makaron 
m
əmulatları, mineral və qazlaşdırılmış sular, kartof, tomat, 
soğan, sarımsaq, kök, kələm, xiyar, məişət mebelləri, xalça və 
xalça 
məmulatları, 
elektrik 
su 
qızdırıcıları, 
elektrik 
transformatorları, telefon aparatları, ayaqqabı, pambıq parçalar, 
uşaq oyuncaqları, kauçuk və rezin məmulatları, akkumiyatorlar, 
radioq
əbuledicilər, elektrik naqilləri və kabellər, sintetik yuyucu 
vasit
ələr, boyalar və s. gətirilir. Halbuki, həmin məhsulların 
istehsalı üçün Azərbaycanda bütün imkanlar və amillər 
mövcuddur. 
Bu c
əhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsulların 
Az
ərbaycanda 
istehsalı 
uzaq 
məsafələrdən 
s
əmərəsiz 
yükdaşımaların qarşısını alar, istehsalın səmərəliliyinin artmasını 
t
əmin edər, sosial geriliyi azaldar, milli gəliri artırar. Bütün bunlar 
hamısı birlikdə əhalinin yaşayış səviyyəsinin artmasını təmin 
ed
ər. 
Onu da 
əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız itstehsal 
prosesind
ə yaranır. Ona görə də, dövlət orqanlan hər vasitə ilə 
İstehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli, 
vergil
ərdə onlara güzəştlər edilməli, bəzən İsə onları vergilərdən 
1-2 il azad etm
əlidirlər. 
Ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı 
sah
ələri arasında yük axının formalaşmasının amili ictimai əmək 
bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər 
şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ic 
289 

---

timai 
əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar 
qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır. 
İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud, 
t
əcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası İqtisadi 
əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların 
kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və 
bel
əliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin 
s
əmərə- ləşdirilməsinə imkan verir. 
T
əhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində xalq təsərrüfatında 
iqtisadi 
əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı 
d
əyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin 
yerl
əşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək 
bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak 
ed
ən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da 
öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə 
müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin 
s
əmərə- ləşdlrilməsində tapır. 
İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı 
sah
ələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal 
əlaqələrinin olmasını tələb edir. 
İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləşməsi 
v
ə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması 
rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi ilə 
müşahidə olunur ki, bu da səmərsiz yükdaşımalarının əsaslı 
sur
ətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək resurslarının 
s
əmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi rayonlar- arası 
əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin xarakterini 
müəyyən edir. 
290 

---

Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal, 
tikinti, 
meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. 
T
əbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi, 
mineral. mineral-xammal v
ə yanacaq-energetika ehtiyatları ilə 
t
əmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd 
t
əsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin 
xarakterini müəyyən edir. 
Respublikadan k
ənara çıxarılan yüklərin strukturu res- 
publikalararası əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən edir. Belə 
ki, Az
ərbaycandan kənara göndərilən yüklərin yarıdan çoxu neft 
rn
əhsullarının payına düşür. 
Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində 
ölkələrarası iqtisadi əlaqələr nəticəsində onlardan hər biri xarici 
ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatlarını ödəmək üçün digər 
ölkələrdən mal alırlar. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı 
fayda v
ə yüksək iqtisadi səmərə verməlidir. 
Bu prinsip
ə uyğun olaraq ölkələrarası əməkdaşlıq və 
ictimai 
əmək bölgüsü ölkə miqyasında ictimai əmək 
m
əhsuldarlığının artmasının təmin olunması, məhsul istehsalına 
s
ərf olunan maddi və əmək məsrəflərini, həmçinin xalq 
t
əsərrüfatının bütün sahələrində kapital qoyuluşunun və yüklərin 
n
əql edilməsinə sərf edilən məsrəflərin ixtisar edilməsidir. Bu 
ictimai 
əmək bölgüsünün əsas məqsədi və istehsalın 
s
əmərəliliyinin əsas göstəricisidir. 
İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bögüsünə və istehsalın 
kooperasiyasına 
əsaslanmalıdır. 
Ərazi 
əmək 
bölgüsü 
n
əticəsində istehsal məsrəfləri azalar və ümumiyyətlə, əmək 
m
əhsuldarlığı yüksələrsə, ölkələr və iqtisadi regionlararası mal 
mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olar Deməli, ölkələrarası mal 
mübadilə 
291 

---

sind
ə məhsul istehsalına sərf olunan əməyin kəmiyyət və 
keyfiyy
əti əsas olmalıdır. 
İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və 
t
ədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar 
istehsalın ayrıirpaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının 
t
əkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və 
sürətlə 
inkişafını, 
istehsalın 
səmərəliliyinin 
artmasını 
stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və 
d
əyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın 
ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 
Son ill
ərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri 
hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə 
artmışdır. 
İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi 
şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq 
t
əsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli 
şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində 
yerl
əşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərəli nəqliyyat 
iqtisadi 
əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə malikdir. 
Vaxtil
ə F.Engels «İngiltərə-Persiya müharibəsinin pefs- 
pektivliyi» əsərində yazırdı: «Bakı-Astrabaddan, 350 mil, 
H
əştərxandan 750 mil aralı yerləşməklə, özündə hərbi anbarları 
yerl
əşdirmək və ehtiyatları cəmləşdirməklə iki mühüm məntəqəni 
birl
əşdirir)). 
Respublika 
s
ənaye 
kompleksinin 
inkişafı 
və 
formalaşmasında, məhsuldar qüvvələrin inkişafında baş verən 
d
əyişiklik mühüm rol oynadı. Sənaye rayonları ilə bərabər, 
əvvəllər tamamilə aqrar rayonlarda sənaye müəssisələri 
yaranmağa başladı. Bu rayonlarda yerləşən müəssisələr yerli 
xammalın ema- 
292 

---

İma əsaslanmaqla əhalinin məşğulluğunu təmin etməklə və 
n
əqliyyat-iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməslnin mühüm 
amilin
ə çevrilmişdir. 
Bununla birlikd
ə, respublikanın ərazisi üzrə yeni sənaye 
m
ərkəzləri və rayonlarının yaranması respublikadaxill iqtisadi 
əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi. Bu isə öz 
növbəsində respublika sənaye kompleksinin inkişafı və 
formalaşmasını gücləndirdi. Sənayenin kompleks inkişafı 
istehsal dövriyyəsinə daha perspektivli mineral-xammal 
resursları cəlb etməyə imkan verdi. 
T
əbii sərvətlərdən kompleks istifadə, həmçinin yerli təbii 
şəraitinin 
d
əqiq 
uçota 
alınması 
sənaye 
istehsalının 
genişlənməsinə şərait yaradır. Təbii sərvətlərdən səmərəli 
istifad
ə 
edilm
əsi, 
əmək 
m
əhsuldarlığını 
yüksəltməyə, 
respublikada m
əhsuldar qüvvələrin inkişafına sərf olunan vaxtı 
qısaltmağa imkan verir. Təbii şərait və resurslar sənayenin 
inkişafına müxtəlif təsir göstərir, sənayenin ayrı-ayn sahələrinin 
inkişafı üçün xüsusi amil kimi çıxış edirlər. 
M
əhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin 
öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi 
t
əşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii 
ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onlann bazasında öz 
strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqyasına 
görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal 
kompleksl
əri meydana gəlir. 
Az
ərbaycan ildən-ilə digər ölkə və regionlar üçün nəzərdə 
tutulmuş məhsullar istehsalında öz xüsusi çəkisini artırır, eyni 
zamanda ictimai 
əmək bölgüsü və ölkələrarası əmək bölgü 
293 

---

sü daha da dərinləşir, təsərrüfatların ixtisaslaşması və kompleks 
inkişafı güclənir. 
Az
ərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin güclənməsi əmək 
bölgüsünün dərinləşməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Əmək 
bölgüsünün dərinləşməsi təbii sərvətlərin mənimsənilməsini və 
müxtəlif sənaye sahələrinin yaranmasını təmin etməklə, 
m
əhsuldar qüvvələrin yerləşməsində güclü dəyişiklik etmiş, 
iqtisadi 
əlaqələrin daha da təkmilləşdirilməsi üçün şərait 
yaratmışdır. 
Az
ərbaycanın digər respublikalardan süni surətdə izol- 
yasiya edilm
əsi maşınqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika, 
mebel, mineral gübrələr İstehsalı və s. sənaye sahələrinin 
inkişafına imkan verməzdi. Demək olar ki, respublika 
s
ənayesinin təxminən yarısı gətirmə xammala əsaslanırdı. 
İqtisadi əlaqələrin kəsilməsi nəticəsində həmin sənaye 
sah
ələrində istehsal tamamilə dayanmış, bəzi sənaye isə 
istehsal güclərindən istifadə səviyyəsi 15-20 faizə enmişdir. 
Müxtəlif sənaye avadanlıqları, dəzgahlar, toxuma və əyirici 
maşınlar, kombaynlar, traktorlar, pambığyığan maşınlar, optik və 
tibb aparatları, həmçinin elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün bütün 
cihazlar, avtomobill
ər və s. ilə respublika öz tələbatını tamamilə 
dig
ər respublikalardan gətirilən mallar hesabına ödəyir. 
Az
ərbaycan öz tələbatının böyük hissəsini digər 
respublikalardan alınan xalq istehlakı malları hesabına ödəyir. 
Ət, ət məhsulları, balıq, un, süd, şəkər, yağ məhsullarının əksər 
hiss
əsi digər regionlardan daxil olur. 
Ümumiyyətlə, ərzaq məhsullarının 70 faizi digər 
regionlardan g
ətirilir. Xalq sənaye istehlak mallarından 
Az
ərbaycana avtomobillər, paltaryuyan maşınlar, tozsoran, tikiş 
maşınları, pambıq və yun parça, ayaqqabı və s. daxil olur, yüngül 
s
ənaye 
294 

---

m
əhsullarına olan tələbatın 45 faizi gətirmə məhsullarla ödənilir. 
Bel
əliklə, Azərbaycan ictimai əmək bölgüsünə, ixtisaslaşma və 
kooperativl
əşməyə, iqtisadi inteqrasiyaya aktiv daxil olur. 
Yük axınlarının formalaşmasının əsas amili təbii-iqlim, 
iqtisadi-
coğrafi amillərlə şərtlənən respublikalar, iri iqtisadi və 
inzibati rayonlar, xalq t
əsərrüfatı sahələri arasında formalaşan 
İctimai əmək bölgüsüdür. İqtisadi əlaqələrin formalaşması və 
inkişafı ictimai əmək bölgüsünün dərihləşməsi və cəmiyyətin 
m
əhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə əlaqədardır. 
T
əbii və əmək resurslarının daha səmərəli İstifadəsinə 
əsaslanan respublikalararası əmək bölgüsü iqtisadi əlaqələrin 
dinamikliyi v
ə xarakterini müəyyən edir. 
T
əbii-iqlim və torpaq şəraiti, mineral-xammal və yana- 
caq-
energetika resursları - bütün bunlar respublikalar və iqtisadi 
rayonlann s
ənayesi və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını 
müəyyən edir. Beləliklə, xalq təsərrüfatında nəqliyyat-iqtisadi 
əlaqələrin səmərələşdirilməsi yalnız məhsuldar qüvvələrin yer- 
l
əşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını deyil, eyni zamanda, 
n
əqliyyatın hər bir növündən əhəmiyyətli istifadə etməklə onlar 
arasında yük axınlarının səmərəli bölgüsündən ibarətdir. 
M
əhsuldar qüvvələrin planauyğun yerləşdirilməsi və 
istehsalın 
ərazi 
t
əşkilinin 
səmərələşdirilməsi. 
kapital 
qoyuluşunda, əsas istehsal fondlarında, maddi resurslar 
istehlakında nəqliyyatın xüsusi çəkisinin daim azalmasını təmin 
edir. M
əhsuldar qüvvələrin yerləşməsinin yaxşılaşması ilə xalq 
t
əsərrüfatında ra- yonlararası və rayondaxili əlaqələr əsaslı 
sur
ətdə yaxşılaşır. 
Hazırda Azərbaycan güclü inkişaf etmiş yanacaq-ener- 
getika, maşınqayırma, neft-kimya ölkəsidir ki, bu sənaye 
sah
ələrinin inkişafı bilavasitə neft və qazın çıxarılması ilə 
əlaqədar 
295 

---

dır. Digər tərəfdən isə xalq təsərrüfatının tələbatını ödəmək üçün 
qara v
ə əlvan metallurgiya İnkişaf etmişdir. İldən-ilə müxtəlif təbii 
s
ərvətləri mənimsəməklə, onların bazarlarında öz inkişaf 
istiqam
ətinə, ixtisaslaşma və miqyasına görə rnürəkkəb 
ərazi-istehsal kompleksləri meydana gəlmişdir. 
Az
ərbaycanın iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın 
İxtisaslaşması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul 
növlərinin 
istehlakı 
nəqliyyat 
sisteminin 
inkişafı 
və 
formalaşmasına əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın 
qarşılıqlı əlaqəsi birinci dərəcəli məsələnin - istehsalın inkişaf 
s
əviyyəsi ilə nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında 
nisb
ətin müəyyən edilməsidir. 
Göstərmək lazımdır ki, vahid nəqliyyat sisteminin və 
m
əhsuldar qüvvələrin inkişafı bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədardır. Bu, 
onunla izah olunur ki, vahid n
əqliyyat şəbəkəsi daşımaların həcm 
v
ə keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edir. Vahid nəqliyyat 
şəbəkəsi geniş ölkələrarası iqtisadi əlaqələr yaratmaqla, 
istehsalın ixtisaslaşması və kooperativləşməsini təmin etməklə, 
t
əbii sərvətlərdən, bütün təbii-coğrafi və digər ehtiyatlardan tam 
istifad
ə etməyə imkan verir. Vahid nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafı 
ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəlməsinin mühüm amilidir. 
SSRİ-nin dağılması ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında 
olan çətinliklər nəqliyyatda da müşahidə olunur. Belə vəziyyətin 
yaranması həm keçmiş SSRİ-nin nəqliyyat sisteminin inkişafında 
olan nöqsanlar, həm də iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi və 
iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafında baş verən tənəzzül, 
habel
ə 
Qafqaz 
regionunda 
mill
ətlərarası 
münaqişənin 
genişlənməsi ilə əlaqədardır. Ölkədə yükdaşımalar 1995-ci ildə 
1990-c
ı ilə nisbətən 6,6 dəfə azalmışdır. Bu gerilik özünü dəmir 
296 

---

yolu v
ə avtomobil nəqliyyatında daha çox göstərmişdir. 1990-cı 
ild
ə dəmir yolu iiə 80,3 milyon ton yük daşındığı halda, 1995-ci 
ild
ə cəmi 9,0 milyon ton və ya 1990-cı ilə nisbətən 8,9 dəfə az yük 
daşınmışdır. Nəqliyyatın bütün növlərində olan gerilik 1996-cı 
ild
ə dayandırılmış, görülmüş tədbirlər nəticəsində nəqliyyatın 
ayrı-ayrı növlərinin inkişafında müsbət nisbi artım əmələ gəlmiş 
v
ə 1997-ci ildən başlayaraq nəqliyyat sektorunun fəaliyyətində 
artım əldə edilmişdir. Bu artım ölkənin Avfoasiya məkanında son 
ill
ər həyata keçirilən iri iqtisadi layihələrdə /məs. TRASEKA 
proqramı/ iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən 
reallaşdırılması nəticəsində həm tranzit yük axınının, həm də 
yerli yüklərin daşınmasının intensivləşdirllməsi və ölkə 
iqtisadiyyatının digər sahələrində İqtisadi inkişafa nail olunması 
il
ə əlaqədardır. Avtomobil nəqliyyatında özəl sektorun inkişafı, 
ölkə gəmiləri ilə həm xarici, həm də yerli limanlarda 
yükdaşımaların daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə 
ərazisindən boru kəməri vasitəsilə neft və neft məhsullarının 
daşınması və dəmir yol əlaqələrində manelərin aradan 
qaldırılması daşımaların həcminin artmasına ciddi təsir 
göstərmişdir. 2000-ci ilin yekunlarına görə, ölkədə nəqliyyat 
müəssisələri və avtomobil nəqliyyatında fəaliyyət göstərən fiziki 
şəxslər tərəfindən yük daşınması 1996-cı ilə nisbətən 90,9% 
artaraq 80,2 milyon ton t
əşkil etmişdir. Yük daşınmasında özəl 
sektorun xüsusi çəkisi 54% təşkil etmişdir. 
297 

---

---

---

Lakin xarici ticar
ətin liberallaşdırılması, respublika 
iqtisadiyyatında 
baş 
verən 
keyfiyy
ət 
d
əyişiklikləri, 
n
əqliyyat-kommunikasiya xətlərinin bərpası və yenidən 
qurulması nəticəsində 2000-ci ildə yük dövriyyəsi 1,7 dəfə, o 
cümlədən dəmiryolunda 2,4 dəfə, dənizdə 1,2 dəfə, aviasiyada 
1,8 d
əfə, boru kəmərində 1,8 dəfə, avtomobil nəqliyyatında 2,1 
d
əfə artmışdır. 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, 1996-2002-cl illərdə nəqliyyat 
sektorunda yük daşınması 2,4 dəfə artmış və orta illik nisbi artım 
13 faiz t
əşkil etmişdir. Əldə edilmiş artım ölkənin Avrasiya 
m
əkanında son illər həyata keçirilən bütün iri iqtisadi layihələrdə 
iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən reallaşması 
n
əticəsində həm tranzit yüklərin axınının, həm də yerli yüklərin 
daşınmasının intensivləşdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Avtomobil 
n
əqliyyatı sahəsində qeyri-dövlət sektorunun inkişafı və nəqliyyat 
xidm
ətləri bazarına fiziki şəxslərin daxil olması, ölkə gəmiləri 
t
ərəfindən həm yerli, həm də xarici limanlarda yükdaşıma- larının 
daha s
əmərəli həyata keçirilməsi, ölkə ərazisindən neft və neft 
m
əhsullarının boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsi və dəmiryolu 
əlaqələrində maneələrin aradan qaldırılması bu sahədə həyata 
keçirilən daşımaların həcminin getdikcə artmasına ciddi təsir 
göstərmişdir. 
2002-ci ild
ə nəqliyyat müəssisələri və avtomobil 
n
əqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən 
yük və sərnişin daşınması 1993-cü ilə nisbətən 33.5 faiz və 19.3 
faiz artaraq 97.9 milyon ton yük və 893.3 milyon sərnişin təşkil 
etmişdir. 
2002-ci ild
ən etibarən 10 illik fasilədən sonra Bakı funi- 
kulyoru b
ərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir və il ərzində 
102,4 min s
ərnişinə xidmət göstərilmişdir. 
300 

---

Yükdaşımalarda qeyri-dövlət sektorunun payı 56.0 faiz, 
s
ərnişin daşınmasında isə 85.3 faiz təşkil etmişdir. 
1998-ci ill
ə müqayisədə Azərbaycan yük daşınmasının 
artım sürətinə görə MDB ölkələri arasında ən irəlidə olmuşdur. 
Beyn
əlxalq Avrasiya nəqliyyat dəhlizinin reallaşması 
ölkəmizin müstəqillik illərində əldə etdiyi ən uğurlu 
nailiyy
ətlərindən biri olmuşdur. Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri 
arasında yüklərin qarşılıqlı olaraq faydalı və təhlükəsiz 
ötürülməsi sahəsində artrq bu dəhliz regional nəqliyyat dəhlizləri 
il
ə rəqabət aparan dəhlizə çevrilmiş və ölkə iqtisadiyyatının 
inkişafında, yerüstü nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasına 
ciddi t
əsir edən amillərdən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək 
lazımdır ki, 
1997- ci ill
ə müqayisədə 2002-ci ildə dəhliz vasitəsilə yük 
daşınması 6,5 dəfə artaraq 36,1 milyon ton təşkil etmişdir. Təbii 
ki, yük daşınmasından əldə olunan gəlir də ilbəil artır. 2002-ci 
ild
ə, əvvəlki illə müqayisədə onun həcmi 14,2 faiz artaraq 759,1 
milyard manat t
əşkil etmiş, o cümlədən tranzit yüklərin 
daşınmalarından əldə olunan gəlir 15,0 faiz artmışdır. 
Daşınmalara təsir edən amillərdən, eləcə də əhalinin rifah 
halının yaxşılaşmasını göstərən İndikatorlardan biri də a^o- mobil 
n
əqliyyatı vasitələrinin sayının artmasıdır. Bu baxımdan 2002-ci 
ild
ə respublika üzrə avtomobillərin sayı 457,3 min ədəd təşkil 
etm
əklə, əvvəlki illə müqayisədə 1,3 dəfə və ya 5800 ədəd 
artmışdır. Bütün avtomobillərin 336,7 mini şəxsi minik 
avtomobill
əridir. 
N
əhayət, 
1993-2002-ci 
ill
ərdə 
ümumilikdə 
respublikamızda mövcud avtonəqliyyat vasitələrinin sayı 73 min 
ədəd artmışdır və MDB ölkələrindən Rusiya və Tacikistanla 
müqayisədə 2002-ci ildə nəqliyyat sektorunda yükdaşıma 8-11 % 
artıq olmuşdur. 
.
■
^01 

---

M
əhz təhlil göstərir ki, nəqliyyat sektorunda yükdaşıma- 
larındakı çatışmazlıqların əsas səbəbi, keçmiş SSRİ-nin bütün 
respublikalarında 
istehsalın 
dərin 
böhran 
keçirməsi, 
müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi, siyasi-iqtisadi 
sabitliyin tez-
tez pozulması və s. amillər olmuşdur. Bir faktı 
göstərmək kifayətdir ki, Çeçenistan hadisələri ilə əlaqədar olaraq 
yük dövriyyəsinin strukturunda əsaslı dəyişiklik olmuş, yük 
dövriyyəsində dəmiryol nəqliyyatının xüsusi çəkisi 70,9 faizdən 
56,6 faiz
ə enmiş, dəniz nəqliyyatının xüsusi çəkisi isə müvafiq 
olaraq 20,5 faizd
ən, 33,8 faizə çatmışdır. 
Respublikanın dəniz nəqliyyatı əsasən Bakı limanı ilə 
t
əmsil 
olunmuşdur. 
Hal-hazırda 
Bakı-Krasnovodsk 
(Türkmənbaşı), Bakı-Aktau, Bakı-Bekdaş gəmi bərələri fəaliyyət 
göstərir. Rusiyadan Orta Asiya, Zaqafqaziya üçün nəzərdə 
tutulan yüklər vaqonlarda gəmi-bərələrlə Bakı portuna gətirilir. 
Buradan is
ə gəmi-bərələrdən dəmiryolu ilə istənilən yerlərə 
çatdırılır. Bu isə, gəmilərin yüklənib-boşaldılmasında milyon 
manatlarla q
ənaətə səbəb olur. 
Hava n
əqliyyatı da xeyli inkişaf etmişdir. Keçmiş SSRİ- 
nin 70-
ə yaxın şəhər və sənaye mərkəzi ilə Bakı limanı əlaqə 
saxlayır. Bundan başqa, ölkəmizin mühüm sənaye mərkəzi olan 
G
əncə, Moskva, Peterburq, Novosibirsk və s. şəhərlər ilə hava 
n
əqliyyatı vasitəsilə əlaqə saxlayır. Blokada şəraitində yaşayan 
Naxçıvanın xarici aləmlə yeganə əlaqə vasitəsi məhz hava 
n
əqliyyatıdır. 
H
ər bir nəqliyyat növünün kommunikasiyası vahid 
n
əqliyyat şəbəkəsinin tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir ki, bu da 
öz əksini onların inkişafının qarşılıqlı əlaqələndirilməsində və 
buraxılış qabiliyyətlərinin artmasında tapmışdır. Bütün nəqliyyat 
302 

---

növlərinin qarşılıqlı texnoloji əlaqələrini təmin edən nəqliyyat 
şəbəkələrinin inkişafında böyük tədbirlər həyata keçirilmişdir. 
Bununla birlikd
ə respublika nəqliyyat şəbəkəsinin işində, 
xüsusilə onun xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə qarşılıqlı 
əlaqəsində müəyyən nöqsanlar vardır, bu da, öz növbəsində 
s
əmərəsiz yükdaşımalarına səbəb olur. Azərbaycanın nəqliyyat 
kompleksinin inkişafında olan nöqsanlar yalnız daşıma 
prosesl
ərinin təşkilinin təkmil olmaması ilə deyil, eyni zamanda 
onun maddi-texniki v
ə təmir bazasının da zəif inkişaf etməsi ilə 
əlaqədardır. 
Az
ərbaycanın 
nəqliyyat-coğrafi 
vəziyyəti 
olduqca 
əlverişlidir. Dəmiryolu maqistralı vasitəsilə Şimali Qafqaz, Orta 
Asiya, Gürcüstan, Ermənistan və İrana, Bakı dəniz limanı ilə Vol- 
qaboyu, İran, Şimali Qafqaz və Orta Asiyaya çıxmaq olur. 
Avtomobil n
əqliyyatı ilə İran, Türkiyə, Şimali Qafqaz və 
Gürcüstanla əlaqə saxlamaq olur. 
Az
ərbaycan dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafının təhlili 
göstərir ki, 1960-cı ildən sonra yeni dəmiryol xəttləri çəkilmiş, 
onlar mütərəqqi dartı növünə keçirilmişdir. Bu müddət ərzində 
400 km-d
ən çox yeni dəmiryol xətti çəkilmiş, 300 km yol isə eiek- 
trikl
əşdirilmlşdir, eyni zamanda dəmiryol nəqliyyatında yük 
daşımalar sürətlə artmışdır. 
Lakin görülən tədbirlər kifayət etməmiş, daşımaların 
artması ilə onun daşınması arasında olan disproporsiyalar 
aradan qaldırılmamış, bunun nəticəsində yüklərin daşınmasında 
g
ərginlik yaranmışdır. 
Bel
ə ki, yük dövriyyəsinin artım tempi dəmiryolunun 
inkişaf tempini 2,5 dəfə qabaqlayır. 

---

Az
ərbaycan dəmiryolunda yük gərginliyi və texniki 
s
əviyyə arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində hərəkətin 
ah
əngdarlığı tez-tez pozulur. Bu İsə öz növbəsində hərəkətdə 
olan qatarların manevretmə qabiliyyətini məhdudlaşdırır, 
d
əmiryolunun texniki-iqtisadi göstəricilərini pisləşdirir, mühüm 
ümumiləşdirilmiş keyfiyyət göstəricisi vaqonların dövriyyəsidir ki, 
bu, n
əqliyyatın İstismar dərəcəsini xarakterizə edir. Bu isə 
d
əmiryol nəqliyyatının bütün xidmətlərinin işinin keyfiyyətindən 
asılıdır. Son illərdə vaqonların dövriyyə sürəti azalmışdır, bunun 
əsas səbəbi yük qatarlarının hərəkət sürətlərinin azalmasıdır. 
Bel
ə bir' vəziyyət dövriyyə vasitələrinin daha tez ixtisar 
edilm
əsilə, yüklərin daşınmasının sürətlənməsinə mane olur. 
D
əmiryol şəbəkəsinin müasir İnkişafının tədqiqi göstərir 
ki, respublikada mövcud olan 65 rayonun 39-dan, eyni zamanda 
Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Əli-Bayramlı, Xankəndi, 
Naxçıvan şəhərlərindən dəmiryol xətti keçir. 
Xalq t
əsərrüfatı və onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafında 
avtomobil n
əqliyyatı arteriya rolu oynayır. Digər nəqliyyat 
növlərindən fərqli olaraq, avtomobil nəqliyyatı xalq təsərrüfatının 
bütün sahələri və yaşayış məntəqələri arasında birbaşa əlaqə 
yaradır. Lakin iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçdiyi 
şəraitdə avtomobil nəqliyyatı bir sıra çətinliklərlə qarşılaşmışdır. 
Bel
ə ki, avtomobillərin və onlara lazım olan ehtiyat hissələrinin 
satış qiymətləri həddən artıq yüksəlmişdir. 
Avtomobil n
əqliyyatının əsas çatışmazlığı hərəkət 
intensivli
yinin artması ilə bərk örtüklü avtomobil yolları arasında 
olan disproporsiyasıdır. Yüksək texniki kateqoriyaya malik 
avtomobil yollarının uzunluğu, yük gərginliyindən və avtomobil 
h
ərəkətinin intensivliyindən xeyli geridə qalır. Aşağı texniki 
s
əviyyəli av 
304 

---

tomobil yollan yükdaşımalarının maya dəyərinə, hərəkətin 
sürətinə, yanacaq məsrəflərinə, maşınların köhnəlməsinə, 
n
əqliyyat vasitələrinin amortizasiyasına əsaslı təsir göstərir. 
Avtomobill
ərin əsaslı təmirə olan tələbatını ödəmək üçün 
t
əmir müəssisələrinin gücünü 2 dəfədən çox artırmaq lazımdır. 
Hazırda avtomobil təmir istehsalatı 9 zavoddan, inşa edilən və 
layih
ələndirən 
zavodlardan 
ibar
ətdir. 
Avtomobil 
t
əmiri 
zavodlarının üçü Bakı və Abşeronda yerləşmişdir. Kənd 
t
əsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz, 
Şəkl-Zaqa- tala iqtisadi rayonlarında təmir bazası demək olar ki, 
yox d
ərəcəsindədir. 
T
əmir müəssisələrinin uzaqlığı nəticəsində avtomobillərin 
əsaslı təmiri üçün külli miqdarda məsrəflər yaranır. Hesablamalar 
göstərir ki, ümumi məsrəflərin tərkibində təmir xərclərinin xüsusi 
çəkisi 30-35 faiz təşkil edir. 
N
əqliyyat vasitələrinin əsaslı təmirə olan tələbatının tam 
ödənilməsini təmin etmək üçün avtomobil təmir bazasını 
möhkəmlətmək məqsədilə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə «Kənd 
t
əsərrüfatının təmir bazasının inkişafı və yerləşdirilməsinin baş 
sxemi» İşlənib hazırlanmışdır. Bu sxemə əsasən fəaliyyətdə olan 
avtomobil t
əmir müəssisələrinin genişləndirilməsi, yenidən 
qurulması və yeni zavodların tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 
Lakin respublikanın mövcud iqtisadi durumu, ölkəmizdə gedən 
müharibə, iqtisadi böhranın dərinləşməsi, vəsait çatışmamaz- lığı 
bu t
ədbirin həyata keçirilməsinə hələlik imkan vermir. 
Hazırda avtomobil təmiri müəssisələrinin texniki 
s
əviyyələri texniki təchizat və təmir İşləri tələbatdan geri qalır. 
Avtomobil t
əmir zavodlarının əksəriyyətində təmir işlərinin 
mexanik- l
əşdirmə səviyyəsi xeyli aşağıdır, təmir işlərinin 70-75 
faizi 
əllə 
305 

---

görülür. Məhz bu səbəbdən əsaslı təmir işlərinin maya dəyəri 
yüksək, keyfiyyəti isə aşağıdır. Avtomobil təsərrüfatları təmir 
müəssisələrinə əsaslı təmirə görə yeni avtomobil və aqreqatların 
d
əyərinin 70-75 faizi həcmində pul ödəyir, lakin əsaslı təmir 
olmuş avtomaşınların istismar müddəti yeni avtomaşınlardan 2 
d
əfə aşağıdır. Deməli, təmirin mövcud səviyyəsində avtomobil 
t
əsərrüfatları üçün tədbir iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir. 
Yük axınlarının nəqliyyat növləri üzrə səmərəli 
bölüşdürülməsi nəqliyyatın müxtəlif növlərinin kompleks 
inkişafını təmin etrhəklə, yük axınlarının manevretmə 
qabiliyy
ətini yüksəltməklə, nəqliyyatın gərginliyini zəiflədir. Əksər 
istehsal, istehlak rayonları arasında eyni zamanda bir neçə 
n
əqliyyat növü fəaliyyət göstərir. 
Beyn
əlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və inkişafı hər 
bir ölkənin təbii və iqtisadi resurslarından səmərəli istifadə 
etm
əklə, ölkələrarası istehsal əlaqələrini təmin edir. Ölkələrara- 
sı əlaqələrin ixtisaslaşması və kooperativləşməsi yeni iqtisadi 
əlaqələrin yaranmasına səbəb olur. Yük axınlarının səmərələş- 
dirilm
əsi və onların nəqliyyat növləri arasında səmərəli bö^üş- 
dürülməsi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. 
306 

---

NƏTİCƏ 
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı, 
formalaşması və onun kompleks təhlili bir sıra mühüm 
qanunauyğunluqları və ziddiyyətləri aşkara çıxarmışdır. 
Bu qanunauyğunluqlardan səmərəli istifadə edilməsi, 
mövcud ziddiyyətlərin, disproporsiyalann və çatışmazlıqlann 
aradan qaldınlması xarici ticarət əlaqələrinin sürətlənməsinə, 
stimullaşdırıl- masına və təkmilləşməsinə şərait yaradır. 
Göstərmək lazımdır ki, dünyada xarici ticarət əlaqələri 
obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlan və amillərinə, beynəlxalq 
əmək bölgüsünə, ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, imtiyazlı 
tarif 
v
ə 
qeyri-tarlf 
t
ənzimlənmələrinə, 
İstehsalın 
ixtisaslaşdırılmasına, mövcüd təbii sərvətlərə, investisiya, əmək 
v
ə maddi resurslara, nəqliyyat və Infrastrukturanın inkişaf 
s
əviyyəsinə əsaslanır. 
Dünyada qapalı iqtisadiyyata malik müstəqil dövlət 
yoxdur. Xarici iqtisadi 
əlaqələrin xarakteri, şərtləri və onlann 
t
ənzimlənməsi müstəqilliyin tamlığını səciyyələndirən başlıca 
amil, meyar kimi çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatına aktiv qoşulmuş 
dövlətlər özlərinin müvafiq ehtiyat və imkanları olmadıqları halda 
bel
ə, cəmiyyətin tələbatını tam ödəmək, İqtisadiyyatın səmərəli 
strukturunu formalaşdırmaq, digər tərəfdən öz əlverişli 
üstünlüklərini dünya təsərrüfatı sistemində reallaşdırmaq 
imkanları əldə edirlər. Ölkənin dünya təsərrüfatı sistemində 
iştirakı, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən səmərəli 
İstifadə edilməsi, xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi 
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. 
.107 

---

Hal-
hazırda Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri 
obyektiv amill
ərə, normativ-hüquqi bazaya əsaslanır. Xarici 
iqtisadi 
əlaqələri səmərələşdirmək üçün Azərbaycan prezidenti 
H.Əliyev mühüm fərmanlar imzalamış və Milli Məclis müvafiq 
qanunlar q
əbul etmişdir. Bu fərman və qanunların əsasında 
dövlətin ümumi maraqları və xalqın milli mənafeyi durur. Məhz 
respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici ticarət 
əlaqələri liberallaşdırılaraq sərbəst fəaliyyət növünə çevrilmiş və 
getdikc
ə təkmilləşir. Onun tənzimlənməsində dünya ölkələrinin 
qabaqcıl təcrübəsindən, obyektiv metod və mexanizmlərdən 
istifad
ə edilir. 
SSRİ dövründə respublikamız müstəqil xarici ticarət 
əlaqələrinə malik deyildir. Buna görə də, müstəqillik qazandıqdan 
sonra bu sah
ədə təcrübənin və hüquqi bazanın olmaması bir sıra 
çətinliklər yaratmışdır, lakin bu çətinliklər tədricən aradan 
qald
ırılır. 
Hazırda respublikamızın beynəlxalq konvensiyalara 
qoşulması xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra 
qanunların, sərəncamların və digər hüquqi-normativ aktların 
olması sübut edir ki, respublika özünün yeni xarici iqtisadi 
əlaqələrini, və dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq sistemini yaradır və 
onu t
ənzimləyir. Respublikanın dünya təsərrüfatı ilə mövcüd 
əlaqələr sistemi və onun tənzimlənməsi milli mənafelərirfıizə 
uyğun yeni prinsiplər əsasında qurulur və bu prinsiplərin əsasını 
h
ər şeydən əvvəl, milli dövlətçilik maraqlan təşkil edir. 
Bununla 
əlaqədar olaraq xarici ticarət əlaqələrinə 
kompleks baxılmışdır. İlk növbədə xarici ticarət əlaqələrinin 
inkişaf tarixi, xarici ticarət haqqında ayrı-ayrı nəzəriyyələr, dünya 
ölkələrində onun həyata keçirilməsi formaları, Azərbaycanın 
xarici 
308 

---

ticar
ət əlaqələrinin müasir vəziyyəti və onun səmərələşdirilmə- si 
yolları hərtərəfli təhlil edilmişdir. 
Müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızın xarici ticarət 
əlaqələri hələ təkmil deyildir. Respublikadan ixrac olunan 
malların strukturunda neft və neft məhsulları yüksək xüsusi 
çəkiyə (85%) malikdir. Digər malların xüsusi çəkisi isə olduqca 
aşağıdır. Bu onu göstərir ki, respublikada dünya bazarında 
r
əqabət apara biləcək mallar istehsalı hələlik azdır. Ona görə də, 
respublikamıza mütərəqqi texnika və texnologiyanın gətirilməsi 
dünya standartlarına uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal 
etm
ək, bunun nəticəsində respublikada İşsizliyin aradan 
qaldırılması xarici iqtisadi əlaqələrin məqsədyönlü və milli 
m
ənafe baxımından düzgün tənzimlənməsi ilə sıx bağlıdır. 
İdxalda bitki mənşəli məhsullar, mineral məhsullar 
(9,8%), kimya s
ənayesi məhsulları (7,2%) və s. üstünlük təşkil 
edirl
ər ki, bunlann da əksəriyyətinin istehsalı üçün respublikada 
şərait vardır. Xarici ticarət əlaqələrinin təhlili göstərir ki, idxalın da 
strukturu t
əkmilləşdirilməlidir. Müstəqilliyin ilk illərində ölkənin 
xarici ticar
ət əlaqələrində bir xaos yaranmışdı, demək olar ki, 
xarici ticar
ət əlaqələri tənzimlənmirdi. Bunun da nəticəsində 
ölkəyə dünya standartlarına uyğun gəlməyən, vaxtı keçmiş, 
aşağı keyfiyyətli məhsullar daxil olurdu, respublikadan isə xarici 
ölkələrə valyutanın, xammal şəklində strateji malların axını 
başlayırdı. Nəticədə Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələri iflic 
v
əziyyətinə düşmüş, bəzi müəssisələr isə öz istehsal 
f
əaliyyətlərini dayandırmışdır. 
1992-ci ild
ən Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələri ilə 
ikit
ərəfli iqtisadi əlaqələr yaratmışdır. Həmin ildən başlayaraq, 
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində uzaq xarici ölkələrin 
xüsusi çəkisi artırmış, MDB ölkələrininki isə azalmışdır. Əgər 
309 

---

1991-ci ild
ə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində keçmiş 
ittifaq respublikalarının xüsusi çəkisi 87,4% təşkil edirdisə, bu 
göstərici 1992-ci ildə MDB üzrə 55,2%, 1994-cü ildə 53,7%, 
1995-ci ild
ə 36,7% təşkil etmişdir. Lakin 2000-ci ildə 
Az
ərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində idxalın 32%-i MDB-nin, 
19,4% Avropa Birliyinin, 37,8% Qara D
əniz İqtisadi Əməkdaşlıq 
T
əşkilatının, ixracın 13,5% MDB-nin, 60,4% Avropa Birliyinin, 
19,3%-i is
ə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının payına 
düşmüşdür. 
Bu dövrdən başlayaraq xarici ticarət əlaqələrini 
t
əkmilləşdirmək üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir. 
Xarici ticar
ətin liberallaşdırılması barədə verilən fərmanlar və 
q
əbul edilmiş qərarlar Azərbaycanda xarici ticarətin inkişafına 
müsbət təsir göstərmişdir. 
Lakin göstərilənlərə baxmayaraq, hələ də xarici ticarətin 
inkişafında bəzi problemlər qalmaqdadır. 
Xarici İqtisadi əlaqələrin inkişafı təkcə gəlir götürmək 
deyil, eyni zamanda ölkəni iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirmək, 
yerli istehsal v
ə istehlakçıların mənafelərini qorumaq, xammal, 
material v
ə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün 
mühüm bir vasitədir. Xarici ticarət əlaqələri öz motivlərindən asılı 
olmayaraq, işgüzar və iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün çıxış 
edir. Bu is
ə onun əsas üstünlüyü və başlıca cəhətidir. Bununla 
əlaqədar olaraq idxal və ixrac əməliyyatlarını tənzimləyən 
müvafiq dövlət konsepsiyasının işlənib hazırlanması, o 
cümlədən ölkənin ixrac potensialının artırılması, stimullaşdırıl- 
ması, səmərəli idxal strategiyasının işlənib hazırlanması, idxalı 
əvəz edən rəqabət qabiliyyətli mallar istehsalı sahələrinin inkişaf 
etdirilm
əsi, ticarət dövriyyəsini sürətləndirmək məqsədilə 
310 

---

gömrük nəzarəti sisteminin daha da modernləşdirilməsi və s. 
vacib probleml
ərdəndir. 
Ümumiyyətlə, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsi 
göstərir ki, optimal iqtisadi əlaqələr İstehsalın səmərəliliyinin 
yüksəldilməsində mühüm vasitələrdən biridir. Bu üstünlük və 
vasit
ələrdən iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək üçün tam 
istifad
ə edilməlidir. 
Xarici ticar
ət əlaqələrinin inkişafı milli iqtisadiyyatın 
s
əmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməli və milli iqtisadi 
inkişaf strategiyası ilə üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Xarici 
ticar
ət əlaqələrinin inkişafı ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyini 
yüksəltmək, onun beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığa daxil olması 
üçün əsas amillərdən biridir. 
Az
ərbaycan hal-hazırda beynəlxalq əmək bölgüsünə və 
dünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiya edir. Xarici iqtisadi 
əlaqələrin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatının 
t
ələblərindən irəli gəlir və iqtisadiyyatın inkişafında böyük rol 
oynayır. 
Xarici 
ticar
ət əlaqələrinin həyata keçirilməsində 
n
əqliyyatın inkişafı mühüm rol oynayır. Azərbaycanda dünyanın 
iqtisadi c
əhətdən inkişaf etmiş ölkələrinə xas olan nəqliyyat 
kompleksi - d
əmiryolu, dəniz, avtomobil, boru kəməri və hava 
n
əqliyyatı inkişaf etmişdir. Avropa-Asiya kəsişməsində yerləşən 
Az
ərbaycanda səmərəli iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün əlverişli 
şərait vardır. Ona görə də, yüklərin maneəsiz daşınmasını təmin 
etm
ək məqsədilə bütün nəqliyyat növlərinin dünya standartları 
s
əviyyəsinə çatdırılması və bu sahədə məqsədyönlü iş 
aparılması tələb olunur. Bu məqsədlə Azərbaycan prezidenti 
«Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə beynəlxalq Bakı konfransının 
3
J
1 

---

q
ərarlarının yerinə yetirilməsi haqqında» fərman imzalamışdır. 
Bu f
ərmana əsasən Böyük İpək Yolunun bərpası və 
maddi-texniki 
bazasının yaradılması ilə bağlı İnvestisiya 
proqramı hazırlanmalı və yaxın 3-4 ildə nəqliyyat dəhlizinin 
b
ərpası ilə əlaqədar Azərbaycanda görüləcək işlər öz əksini 
tapmalıdır. Proqramda nəzərdə tutulmuş işlərin həyata 
keçirilməsi üçün beynəlxalq təşkilatların köməyindən istifadə 
edilm
əsi daha məqsədəuyğundur. 
T
ədqiqat göstərir ki, xarici ticarət əlaqələrində mal 
dövriyyəsi artımına nail olmaq üçün Azərbaycanda avtomobil və 
d
əmiryollarının yenidən qurulması, Bakı Beynəlxalq Ticarət 
Limanının tikintisi, Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin İnkişafı sahəsində 
çox mühüm işlər görülməlidir. 
Bakıdan başlayaraq Gürcüstan sərhədinə qədər olan 
d
əmiryolu xətti intensiv yükdaşımalarının tələblərinə uyğun 
olaraq yenid
ən qurulmalıdır. Eyni zamanda sərnişin və yük 
vaqonlarının təmiri üçün yeni istehsal sahələri yaradılmalı və 
rabit
ə sistemi yenidən qurulmalıdır. Yük axınının intensivləşməsi, 
d
əmiryolunda yenidənqurma işlərinin aparılması, onun texniki 
s
əviyyəsinin yüksəlməsi, yükvurma və boşaltma əməliyyatlarının 
mexanikl
əşdirilməsi üçün beynəlxalq işlərin görülməsi öz həllini 
tapmalıdır. 
Böyük İpək Yolunun inkişafında mühüm amillərdən biri də 
d
əniz nəqliyyatının inkişaf etdirilməsidir. TRASEKA proqramına 
uyğun olaraq Aralıq və Qara dəniz hövzəsi ilə yanaşı Xəzər 
hövzəsində olan limanların dünya standartlarına uyğun şəkildə 
qurulması tələb olunur. 
Az
ərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında 
avtomobil n
əqliyyatı da mühüm rol oynayır. Respublika 
ərazisində 
312 

---

500 km avtomobil yolunun ilk növbədə isə Bakı-Ələt-Qazı- 
m
əmməd, 
Kürdəmir-Gəncə-Qazax 
yolunun 
beyn
əlxalq 
standartlara uyğun olaraq əsaslı surətdə yenidən qurulması 
t
ələb olunur. Göstərmək lazımdır ki, Bakıdan Gürcüstana qədər 
avtomobil yolu yenid
ən qurulduqdan sonra yolların ötürücülük 
qabiliyy
ətinin 30 min avtomobilə çatdırılması mümkün olacaqdır. 
313 

---