M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Yüklə 420,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5. Xarici iqtisadi f
əaliyyətin dövlət tənzimlənməsində iqtisadi v əsaitə və üsullara üstünlük verilməsi. Dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər dünya t əsərrüfat sisteminin bütövləşməsinə və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin vahid hüquqi, inzibati və təşkilati-texniki əsaslarının yaradılmasına zəmin yaratmışdır ki, bu da ayrı-ayrı dövlətlərdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə sisteml ərinə öz təsirini göstərir. Aparılan təhlil göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin milli t ənzimləmə sistemlərinin bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır. Xarici iqtisadi f əaliyyətin müasir milli tənzimlənmə sistemlərinin ən mühüm xüsusiyyəti hüquqi baza əsasında formalaşmasıdır. Bütün ölkələrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi icra hakimiyy əti orqanlarının səlahiyyətlərini və xarici iqtisadi fəaliyyət subeyktl ərinin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlara əsaslanır. Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə sisteml ərinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əksər dövlətlərdə bu sistemlərin uyğunlaşdırılması və eyniləşdirilmə 269 si, h əmçinin tənzimlənmənin həyata keçirilmə mexanizminin uzlaşdırılmasıdır. Xarici iqtisadi f əaliyyətin müasir milli tənzimlənmə sisteml ərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri onların kompleks xarakter daşımasıdır. Bu özünü, bir-birini tamamlayan və qarşılıqlı əlaqədə olan çoxsaylı tənzimlənmə vasitələrindən kompleks şəkildə istifadə olunmasında göstərir. Xarici İqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə sistemində İstifadə olunan vasit ələri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar: 1. İqtisadi vasitələr: gömrük rüsumları, yığımlar, bərabər- l əşdirici vergilər, milli əmtəə istehsalçılarına maliyyə yardımları v ə s.; 2. İnzibati vasitələr: ixrac v ə idxal qadağaları və m əhdudiyyətləri, lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma, ixracın könüllü məhdudlaşdırılması və s.; 3. Texniki vasit ələr: texniki norma v ə standartlar, standartlara uyğunluğu təyinetmə üsulları, təhlükəsizlik qaydaları və normalan, əmtəələrin sertifikatlaşdırma (latınca «certjhjco» sözündən olub «təsdiq edirəm» deməkdir) sistemləri, sanitar- baytar v ə səhiyyə normalari, ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı tədbirlər və s.; 4. Milli ixracatlara v ə ixrac üçün əmtəə İstehsal edən İstehsalçılara yardım tədbirləri; 5. Valyuta-maliyy ə tədbirləri: bank uçot dərəcəsi və borc faizi İlə manevr etməklə milli valyuta məzənnəsinə təsir göstərmək, valyuta məhdudiyyətləri və s. Dünya təcrübəsi göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin inzibati t ənzimlənmə vasitələri yalnız fövqəladə şəraitdə effektlidir, normal iqtisadi inkişaf şəraitində isə inzibati və iqtisadi va 270 sit ələr arasındakı nisbət iqtisadi vasitələrin xeyrinə dəyişir. Lakin xarici iqtisadi f əaliyyətin tənzimləmə vasitələrindən konkret şəraitin tələbləri baxımından kompleks İstifadə olunması m əqsədəuyğundur. Müasir dövrdə Azərbaycanın istehlak bazarında bir çox probleml ər və çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bunu aşağıdakı amill ər şərtləndirmişdir: - bir çox mühüm istehlak malları ölkənin daxili tələbatını ödəmir, ölkənin mövcud İstehsal potensialından tam və səmərəli istifad ə olunmur; - istehlak mallan, istehsal ed ən müəssisələrin texniki və texnoloji s əviyyəsi aşağı olduğundan məhsulların rəqabət qabiliyy əti aşağı olur; - istehlak bazarının idxaldan asılılığı yüksək s əviyyədədir; - əhalinin əksəriyyətinin real gəlirləri aşağı səviyyədə olduğundan, istehlak bazannda qiymətlərin səviyyəsi çox yüksəkdir: - əhalinin bir sıra mühüm növ istehlak malları üzrə t ələbatı səmərəli normalardan aşağıdır, hətta zəruri ərzaq m əhsulları üzrə istehlakın səviyyəsi fizioloji istehlak normalarından xeyli aşağı səviyyəyə düşmüşdür; - əhalinin istehlakının strukturunda ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi artmış və yüksək bir həddə (təxminən 75 faizə) çatmışdır ki, bu da əhalinin əksər hissəsinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı səviyyədə olmasını sübut edir; - əhalinin istehlak malları, o cümlədən ərzaq məhsulları üzrə istehlakının səmərəli v ə minimum normalarını müəyyənləşdirmək v ə onların ödənilməsi s əviyyəsini qiym ətləndirmək üçün ümumi metodikanın, həmçinin problemin bütün sahələrini əhatə edən informasiyaların yığılması və işlənilməsi sisteminin 271 olmaması, real vəziyyət haqqında tam və düzgün məlumat əldə etm əyə imkan vermir. Gördüyümüz kimi, ölkənin istehlak bazarının mövcud v əziyyəti ilə sabit iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə uzunmüddətli sosial stabilliy ə nail olmaq mümkün deyil. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, hazırda Azərbaycanın istehlak bazarında yaranmış bu problemlər, hər şeydən əvvəl, yeni t əsərrüfatçılıq sisteminə keçid şəraitində istehlak malları istehsal ed ən mövcüd istehsal aparatının dağılması və sabiq respubli kalar arasında istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin pozulması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, SSRİ dövründə Azərbaycanda əhalinin istehlak etdiyi malların əksəriyyəti respublikanın özündə istehsal olunurdu və ya keçmiş müttəfiq respublikalardan gətirilirdi. SSRİ-nin süqutundan sonra ük dövrlərdə keçmiş müttəfiq respublikalar arasında istehsal-kooperasiya v ə qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin pozulması il ə əlaqədar qlaraq Azərbaycanın İstehlak bazarında gərginlik artdı, hətta əhalinin ən zəruri istehlak mallarına olan tələbatını minimum s əviyyədə ödəmək belə mümkün olmadı. Doğrudur, son dövrlərdə bu sahədə xeyli irəliləyiş baş vermiş, xariçdə istehsal olunan mallar hesabına daxili bazar təmin olunmuşdur. Lakin bu heç də Azərbaycanda normal istehlak bazarının formalaşdığını göstərmir. Hazırda Azərbaycanda əsas istehlak mallarını davamlı iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə sosial-siyasi sabitliyə təminat ola bil əcək həcmdə istehsal etmək üçün kifayət qədər zəngin t əbii-iqtisadi, o cümlədən əmək ehtiyatları və zəruri istehsal- texnikl potensial vardır. 272 Buna görə də, ölkədə normal istehlak bazarının formalaşması və özünü təminata nail olunması ölkənin sosial- iqtisadi inkişaf konsepsiyasının əsasını təşkil etməlidir. H əmin istiqamət üzrə məqsədlərin reallaşdırılması istehlak malları istehsalının artırılması, onların saxlanılması, daşınması v ə satışı sisteminin yaxşılaşdırılması yönümündə istehsalçılann v ə dövlətin səylərinin birləşdirilməsi, xarici tərəfdaşlara, habelə beyn əlxalq təşkilatlarla səmərəli əlaqələrin qurulması zərurəti yaranır. Ölkədə ərzaq məhsulları istehsalının artırılması, ilk növbədə, bu sahədə mövcud olan aqrar potensialdan dolğun istifad ə ilə bağlıdır. Çünki məlum olduğu kimi, hazırda kənd t əsərrüfatında zəruri ərzaq məhsullarının istehsal miqyasları real imkanlardan əhəmiyyətli dərəcədə geri qalır. Belə bir vəziyyət, h ər şeydən əvvəl, aqrar istehsalın strukturundakı uyğunsuzluq- lardan ir əli gəlir. Belə ki, keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda k ənd təsərrüfatının strukturu uzun müddət ərzində ümumittifaq ərazi əmək bölgüsü əsasında formalaşdırıldığından, respublikanın ən zəruri ərzaq məhsullarına tələbatının da öz istehsalı hesabına ödənilməsinə təminat yaradılması probleminin h əlli ön planda dayanmamışdır. Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, yeni şəraitdə ölkənin t əminatının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən struktur siyasətinin hazırlanmasına və reallaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Həmin siyas ət çərçivəsində bir tərəfdən keçmiş ümumittifaq əmək bölgüsü sistemində planlı surətdə məhdudlaşdırılmış olan m əhsulların, o cümlədən taxıl və heyvandarlıq məhsulları istehsalının artırılması, digər tərəfdən isə ölkənin malik olduğu əlverişli şəraitdən səmərəli istifadə etməklə bir sıra ərzaq m əhsullarının !73 istehsalının qaydaya salınması üzrə tədbirlər kompleksi həyata keçirilməlidir. Keçmiş SSRİ-nin t ərkibinə daxil olan bütün respublikalann, o cümlədən Azərbaycanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri çox məhdud və səmərəsiz idi. Bu respublikalarla xarici ölkələr arasındakı münasibətlər yalnız mərkəz vasitəsilə qurulurdu. Bu siyas ət isə ona gətirib çıxarmışdı ki, respublikalar bir çox illər ərzində istehsal etdikləri çoxsaylı əmtəə və göstərdikləri xidmətlərin yalnız bir neçə növünü xarici bazara t əklif edə bilərdilər. Müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olan Azərbaycanda xarici dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr mərkəzin tam nəzarətində olduğundan xarici bazara çıxışda sərbəstlik yox idi. 80-ci illərin sonrala- rında Azərbaycanın keçmiş SSRİ respublikaları ilə ticar ət əlaqələrində ÜDM-ln 16%-i qədər müsbət saldo, digər ölkələrlə ticarətdə isə ÜDM-in 7%-i qədər mənfi saldo mövcud İdi. Bu dövrdə Azərbaycandan keçmiş SSRİ respublikalarına ixrac edil ən məhsulların 95%-i neft məhsulları, dəzgahlar, to xuculuq malları və şərab idi. Həmin ölkələrdən isə Az ərbaycana əsasən xam neft, sənaye üçün xammal və rriateriallar, yüngül və yeyinti məhsulları, tikinti materialları, maşın və avadanlıqlar idxal olunurdu.^^ 1992-ci ild ə Azərbaycan müstəqil dövlət olduqdan sonra dünyanın bir çox ölkələri ilə ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaradılmağa başlandı. Lakin həmin ildən başlayaraq Azərbaycanın idxal-ixrac əməliyyatlarının həcmi ilbəil aşağı düşməyə başladı. T əhlil üzrə göründüyü kimi, 1992-ci ildən sonra respublikamızda xarici ticarət əlaqələri əsaslı dəyişikliyə uğramışdır. * Yüklə 420,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|