Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida bo’lajak informatika o’qituvchilariga kompyuter grafikasini o’qitish metodikasi

Tadqiqot obyekti. Innovatsion texnologiyalarni hayotga tadbiq etish, sohaga oid ilm-fan, fundamental va amaliy tadqiqotlarni olib borish, belgilangan ustuvor yo‘nalishlar asosida ta’lim tizimida ilm-fanning zamonaviy yutuqlarini joriy etish, sohaga oid ishlab-chiqarish korxonalarida oliy ta’lim muassasalari, akademik litsey va kasbhunar kollejlari bazasida tadqiqot va o‘quv ilmiy markazlarni – ya’ni texnoparklarni bosqichma-bosqich tashkil etish orqali fan bilan ta’lim hamda ishlab chiqarishning o‘zaro integratsiyasini ta’minlash asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Bu jarayonda nafaqat rahbar va pedagoglarning balki malaka oshirish va qayta tayyorlash jarayoniga jalb etilgan oliy ta’lim muassasalari professoro‘qituvchilarining ham ijodiy-intellektual salohiyatini, amaliy malaka va ko‘nikmalarini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish, jumladan, oliy, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimida faoliyat yurituvchi ilmiy daraja va unvonga ega bo‘lgan pedagoglarning salohiyatini ko‘tarishdek asosiy maqsad belgilanadi.
Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonida, o‘qituvchi-amaliyotchilar shaxsiga yangicha yondashish hozirgi ijtimoiy taraqqiyotning zarur talabidir [7] .
Informatika o’qituvchisining faoliyatini rivojlantirishning zaruriy shartlari milliy ta’limni modernizatsiya qilish vazifalarini samarali amalga oshirish zarurati bilan belgilanadi.
Informatika o’qituvchisining kasbiy faoliyati umumiy o’rta ta’lim doirasida amalga oshiriladi. SHu sababli, informatika o’qituvchisi faoliyatini belgilash va rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash maktab ta’limini modernizatsiya qilishning mohiyati va usullarini belgilovchi omillarni - ta’lim maqsadlari va qadriyatlari, uning natijalari, uning mazmunini aniqlashda tizimli-faoliyatli yondashuv, AKT vositalari asosida zamonaviy axborot-ta’lim muhitini joriy etish, o’qitishning innovatsion usullari va tashkiliy shakllariga yangicha tushunchalarni tahlil qilishdan boshlanishi kerak.
Metodika. Mamlakatimizda ma`nan yetuk, ruhan sog`lom, uyg`un kamol topgan avlodni tarbiyalash uchun zarur imkoniyatlar bazasini yaratishga erishildi. ”Oliy ta`limini rivojlantirish Davlat dasturi”ning samarali amalga oshirilganligi buning yorqin dalilidir. Ta`lim-tarbiya samaradorligini oshirishda asosiy omil sifatiga qaralayotgan ta`lim texnologiyalarni ayniqsa, axborot kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga joriy etish multimediya resurslaridan oqilona foydalanishdan, buning ijoboy natijasi bo`lgan bo`lajak o`qituvchi pedagogok kadrlarning bilish qobiliyatini o`stirishdan iborat. Axborot kommunikatsiya texnologiyalarning afzallik tomoni shundaki, talabaning mustaqil fikrlashga, dunyoqarashini kengaytirishga, tinglashga va mushohada etishga, intilish va izlanishga, tafakkurni rivojlantirishga, o’z ustida mustaqil ishlashga o’rgatadi3 . Muhandislik kompyuter grafikasida ham talabalarning chizmalarini yanada oson va qulay o`qishlari uchun va chizmani yahshi tasavvur qilishlari uchun AutoCad, 3DMax, Power point, Paint, dasturlaridan foydalana olishi zarur. O`qituvchi va bo`lajak chizmachilik “o`qituvchisi” talaba birgalikda faoliyat yuritadi. O’qituvchi boshqaruvchi sifatida talabaga turli yo’nalishlarni ko’rsatadi. Talaba dars mashg`uloti jarayonida faol harakat qilib, o’zi mustaqil fikr yuritadi. Darsda malakalarini samarali ravishda qo`llashga o`rgatish dars samaradorligini oshiradi. Ta`limning barcha bosqichlarida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, ayniqsa, axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali va oqilona foydalanish va yuqori samaradorlikka erishishga alohida ahamiyat berish darkor.
"Kompyuter grafikasi" - bu tushunish va o'rganish bir muncha murakkab bo'lgan fan bo'lib, agar o`quvchilar, birinchidan, matematika va dasturlash sohasida etarlicha chuqur bilimga ega, ikkinchidan, rivojlangan fazoviy tasavvurga ega bo`lishliklarini talab qiladi.
Ba'zi algoritmlarni, dasturlarning natijalarini so'z bilan yoki grafiklar, yoki doskada qo'lda chizilgan chizmalar yordamida tushuntirish mutlaqo mumkin emas. Bu erda multimedia texnologiyalaridan foydalanish, ya'ni ma'ruzani multimedia taqdimoti ko'rinishida tashkil etish juda foydali bo'lib, unda nafaqat an'anaviy statik tasvirlar (chizmalar, chizmalar, matnlar), balki video va ovozli ma'lumotlar ham qo'llaniladi. Algoritmning matni ham, dastur kodi ham alohida slaydda ko'rsatilishi mumkin, shuningdek, kod ishining bosqichma-bosqich taqdimoti orqali uch o'lchamli sahnalarning oraliq natijalarini elementlarini o`quvchilarga ko'rsatish juda qulaydir. Bundan tashqari, alohida bosqichlar o'qituvchining tushuntirish nutqi bilan birga alohida slaydlarda dasturchining barcha harakatlari jarayonda ko'rsatilganda video formatda tashkil etilishi mumkin. Ushbu yondashuv yanada tushunarli va o`quvchi uchun qulay, chunki uning ko'p his-tuyg'ulari axborotni uzatish jarayonida ishtirok etadi va audio ma'lumotlar asosida shakllangan aqliy tasvir ko'rish diapazoni bilan mustahkamlanadi va sezilarli darajada tuzatiladi [2].
Algoritmlarning yaratilishi va ishlashini bosqichma-bosqich ko'rsatish, ayniqsa, rivojlangan tasavvur va erkin yo'nalishni talab qiladigan uch o'lchovli sahnada yorug'lik o'rnatish, soyalarni qoplash, istiqbolni ko'rsatish, teksturalarni qoplash kabi murakkab mavzularni tushuntirish uchun zarurdir. Ma'ruza vaqti xuddi shu diagrammalarni qo'lda chizishga emas, masalan, muayyan harakatlar natijalarining aniq tasvirlari yoki turli grafik va diagrammalar bilan tasvirlangan dastur kodining bo'laklarini tushuntirishga sarflanganda foydaliroq bo'ladi. Segmentlar va yoylarni chizish algoritmlarini rangli va aniq slaydlar yordamida tushuntirish, qora taxta va bo'rdan foydalanishga nisbatan ancha qulay va tushunarlidir.
Shuningdek, "Kompyuter grafikasi" fanida juda ko'p bo'lgan juda murakkab materialning yangi, yorqin va qiziqarli taqdimoti o`quvchilarga nafaqat ma'ruza darsida to'liqroq o'zlashtirishga imkon beradi, balki ularni yangi bilimlarni izlashga rag'batlantiradi. Bunda qiziqish mustaqil ish yo‘lidagi birinchi qadam bo‘lib, ko‘z-ko‘z qilish uchun emas, balki o‘z harakatini to‘liq fidoyilik va tushunish bilan ishlashdir. Bu esa, o'z navbatida, o`quvchining ta'lim yutuqlarini ongli ravishda oshirishga olib keladi, ko'pincha bo'lgani kabi ball emas, balki o'rganilayotgan fan sohasidagi bilim va ko'nikmalarga intilishga undaydi.
Kompyuter grafikasi bilan bog‘liq bo‘lgan dasturlarni ko‘rib chiqamiz: Grafik dasturlar tasvirlarni yaratish va tahrirlash uchun mo‘ljallangan, kichik piktogrammalardan tortib ulkan afishalargacha - "Kompyuter grafikasi" atamasi deb nomlanishi mumkin bo‘lgan hamma narsalar. Bepul grafika dasturlarini ko‘rib chiqamiz. Konunga ko‘ra ularni uch guruxga ajratish mumkin:
1. 3D — uch o‘lchamli modellarni yaratish va tahrirlash dasturlari, masalan, ob’ektlarning uch o‘lchovli modeli, jonivorlar, uch o‘lchamli animatsiya.
2. Vektor - vektorli grafikani yaratish va qayta ishlash uchun, masalan: logotiplar, chizmalar, sxemalar.
3. Raster — rasmlar, fotosuratlar, chizmalar, nishonlar bilan ishlaydigan programmalar.
Bundan tashqari, har bir toifada taqdim etilgan dasturlar ham maqsadga muvofiq bo‘linadi. Masalan, eng keng tarqalgan bitmap bo‘lishi mumkin: chizish, ko‘rish, tahrirlash yoki maxsus effektlarni qo‘yish. Ushbu bo‘limdagi barcha amallar uchun maxsus dasturlarni topishingiz mumkin.
3ds MAX dasturi: Ushbu dasturda sichqoncha, chizish, bo‘yoqlar, o‘chirgich va boshqalar bilan ob’ektlarni sudrab borish texnologiyasi qo‘llanadi. Ushbu dastur faqat ingliz tilidagi versiyada ishlab chiqilgan, interfeys juda oddiy, ammo ingliz tilini bilmasdan ushbu dasturni tushunish oson bo‘lmaydi [7]. Dastur bepul. Dasturning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: sichqoncha bilan drag va drop, ob’ektlarning deformatsiyasi, shakllarning katta ma’lumotlar bazasi, poligonal modellashtirish, animatsiya, ob’ektlarni olib kirish, sahnalarni fayllarga eksport qilish. Biroq, ushbu dasturda rus shrifti juda yomon qabul qilinadi, shuning uchun ushbu dasturda ishlash uchun siz ingliz tilini bilishingiz kerak [8].
Blender dasturi: Ushbu dasturni o‘rganish professional3D - modellashtirish uchun ishlatiladigan asosiy vositalar mavjudligini ta’kidlash mumkin. Dastur rus va ingliz tillarida mavjud, erkin mavjud. Asosiy xususiyatlar: turli geometrik primitivlar, o‘rnatilgan render mexanizmlari va integratsiyasi, animatsiya vositalari, vazifalarni avtomatlashtirish, fayllarni olib kirish va eksport qilish, chiziqli bo‘lmagan tahrirlash va video kombinatsiyasi, interaktiv funktsiyalar, tezkor modellashtirish, shuning uchun ka4k "issiq" kalitlar mavjud. Biroq, dasturning kamchiliklari ham mavjud: qorong‘u interfeys va vaqti-vaqti bilan blender qulab turadi, shuning uchun siz tez-tez loyihani tejashingiz kerak.
GoogleSketchUp dasturi: Dasturchi Google, o‘zbek va rus versiyalarida mavjud, erkin mavjud. Xususiyatlar: asosiy va maxsus modellashtirish, uslublar, sahnalar bilan ishlash, uch o‘lchamli matn yaratish, tayyor modellar bilan ishlash, 3D grafik formatlarini qo‘llabquvvatlash. Ushbu dastur yordamida siz har qanday murakkablikdagi chizmalarni yaratishingiz va chizishingiz va tezda bajarishingiz mumkin.
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish pedagoglarni tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa, ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida kasbiy pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy, psixologik, metodik, tadqiqotchilik turlari bilan bir qatorda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish bilan boyib bormoqda.
Zamonaviy axborot-ta’lim muhitini shakllantirish muammosi bo’yicha keyingi yillarda bir qator tadqiqotlar amalga oshirildi (M.I.Bashmakov, S.G.Grigorьev, V.V.Grinshkun, A.A.Kuznetsov, S.N.Pozdnyakov, Ye.S.Polat, M.A.Surxaev, A.P.Tryapitsina va boshqalar) [5]. Ta’lim jarayonida AKT vositalaridan foydalanishda axborot-ta’lim muhitidagi o’zgarishlarning tabiati va omillarini yoritib beruvchi so’nggi yillardagi tadqiqotlar zamonaviy axborot-ta’lim muhitini shakllantirishga qaratilgan (S.G.Grigorьev, V.V.Grinshkun, I.V.Robert, A.A.Kuznetsov, S.V.Zenkina, T.A.Sergeeva, M.A.Surxaev, A.P.Tryapitsina va boshqalar). Ushbu tadqiqotlarda axborot-ta’lim muhitini qo’llash bo’yicha kontseptual yondashuvlar va uning psixologik-pedagogik jihatlari ishlab chiqilgan [6].
Ta’lim tizimini rivojlantirishning hozirgi bosqichida ta’lim sifatini shaxsning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligi, uning kompetentligi bilan bog’liq bo’lishi kerak. Ta’lim oluvchilarning rejalashtirilgan kompetentligini rivojlantirish orqali ta’lim sifatini oshirish zarurati umumta’lim maktablarida bilim, ko’nikma va malakalarning yaxlit tizimini shakllantirishi, shuningdek ta’lim oluvchilarning mustaqil faoliyat va shaxsiy javobgarlik tajribasi, ya’ni ta’lim mazmunining zamonaviy sifatini belgilovchi asosiy kompetentsiyalarini shakllantirishning dolzarbligini ko’rsatadi [7].
Ma’lumki, OTMga kelgunga qadar talabalar “Kompyuter grafikasi” fani bo‘yicha kerakli boshlang‘ich bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lsalar, ularning grafika fanlarida zarur bo‘lgan fazoviy tasavvurlari, chizmani o‘qiy olish xususiyatlari shakllanadi. Bu esa, bunga oid kurslarni o‘rta maxsus, kasb-hunar maktabi hamda texnikum ta’lim tizimidan boshlanishi maqsadga muvofiqligidan dalolat beradi. Qator tadqiqotchilarning bu boradagi ilmiy izlanishlari tufayli, amaliy tadbig‘i ta’lim jarayoniga katta samaralar bera oladigan ilmiy natijalarga erishilmoqda.
Bugungi kunda integratsiyalashgan ta'lim hamjamiyati muammosi, talabalarning pedagogik vazifalari yo‘nalishlarni faol izlashga qaratilgan samarali yechimlardan biri sifatida e’tirof etiladi. Integratsiya dastlab ilm-fanda, keyinchalik uning tarmog‘ida paydo bo‘ldi. U kengayib borayotgan fanlar va uning tarmoqlarini hajm va talab bo‘yicha farqlash jarayonida keskin qarama-qarshiliklar asosida vujudga keldi. Bu holat ilgari yagona fanlarning chuqurlashib borishi, uning alohida yo‘nalishlarining yangi va yangi yo‘nalishlarining paydo bo‘lishi, ayrim tor yo‘nalishlarda va jarayonda yangi fanlarning paydo bo‘lishi, mutaxassislarning tushunchasi yo‘qligi bilan tavsiflanadi.
Ta’lim tizimi maqsadlarini aks ettiruvchi kompetentsiya tushunchasi dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida ta’limni modernizatsiyalashning muhim yo’llarini belgilab beruvchi zamonaviy tushunchalardan biridir. Bu pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish, shuningdek, hozirgi bosqichda ta’limni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari va ta’limni isloh qilish uchun xosdir. Kompetentsiyaga asoslangan yondashuvdan foydalanish ko’p jihatdan mavjud ta’lim va jamiyatning ta’lim natijalariga bo’lgan real ehtiyojlari o’rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etadi. Oliy ta’lim muassasalarida kompetentsiyaga asoslangan yondashuv ruhidagi ta’lim jarayonining asosiy tarkibiy qismi ta’limning yangi tashkiliy shakllari va metodlarini izlash va o’zlashtirishdan iborat bo’lib, unda asosiy e’tibor kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida bo’lajak informatika o’qituvchilariga kompyuter grafikasini o’qitish metodikasiga qaratiladi [8].
SHunday qilib, hozirgi vaqtda ta’lim tizimi va informatika o’qituvchilariga kompyuter grafikasini o’qitish uchun qo’yilgan asosiy vazifalarning tahlili ta’lim jarayonida kompetentsiyaga asoslangan yondashuv bilan bog’liq hal qilinmagan muammolar ko’p degan xulosaga olib keldi. Bundan tashqari, tezkor hal qilishni talab qiladigan yangi vazifalar ham mavjud, ular:
- ta’lim yo’nalishlari (individual ta’lim yo’nalishlari, qo’shimcha (maktabdan tashqari) ta’lim)ni rivojlantirish va kengaytirish, shuningdek kredit-modul ta’limga o’tish;
- ta’lim tizimida kompetentsiyaga asoslangan yondashuvdan foydalangan holda ta’limning yangi tashkiliy shakllari (masofaviy shakllar, tarmoqlararo aloqa, telekommunikatsiya loyihalari metodi va boshqalar)ni joriy etish;
- kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida bo’lajak informatika o’qituvchilariga innovatsion tashkiliy shakllardan foydalangan holda ta’lim jarayonini loyihalash, ya’ni ta’lim jarayoni sub’ektlarining ta’lim mazmunini o’zlashtirish uchun texnik, tashkiliy va psixologik sharoitlar yaratish bo’yicha (mamlakat, mintaqa, oliy ta’lim muassasasi va maktab) ta’lim jarayonini loyihalash;
- bir nechta ta’lim muassasalarining resurslarini yagona axborot-ta’lim muhitiga birlashtirish uchun turli mintaqalardagi o’qituvchilar va o’quvchilarning o’zaro hamkorligini tashkil etish, shu jumladan o’qituvchilarning metodik faoliyatining jamoaviy shakllarini rivojlanayotgan muhitning kommunikativ imkoniyatlari orqali tashkil etish;
- kompetentsiyaga asoslangan yondashuv asosida bo’lajak informatika o’qituvchilariga kompьyuter grafikasini o’qitish uchun zamonaviy metodlar, innovatsion shakllar va ta’lim vositalari asosida zamonaviy axborot-ta’lim muhitini loyihalash;
- mustaqil o’rganish jarayonini tashkil etish, “o’qishga o’rganish”, ya’ni ta’lim oluvchilarga kerakli bilimlarni mustaqil ravishda o’zlashtirishga yordam berish, individual ta’lim yo’nalishini rejalashtirish, shu jumladan innovatsion shakllardan foydalanish (tarmoqli hamkorlik, masofaviy ta’lim, keys texnologiyalari va boshqalar) .
SHunga ko’ra, ta’lim tizimining asosiy vazifasi bo’lajak informatika o’qituvchilarini yangi metodlar, innovatsion shakllar va zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalangan holda pedagogik faoliyatga tayyorlash, ya’ni hozirgi bosqichda ta’lim muassasasi oldiga qo’yilgan va yaqin kelajakda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan muammolarni hal etishga tayyor zamonaviy o’qituvchilarni tayyorlashdan iborat.