Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Birlashgan Qirolligi. 
Buyuk 
Britaniya 
Britaniya 
orollarida 
(Yevropadagi 
eng 
yirik 
orol) 
joylashgan.Birlashgan Qirollik tarkibida Angliya, Shotlandiya, Uels va Shimoliy 
Irlandiya kiradi. Buyuk Britaniya eng katta orolning nomi, Angliya davlatining asosiy 
tarixiy nomi.Mamlakatning xalqaro dengiz vahavo yo’llari tugunida joylashganligi 
muhim ahamiyatga ega.Maydoni 244ming km
2
. Aholisi 58,8mln (1996y.), 59,2mln 
(2001y.), 60,5mln kishi (2006y.). 
Buyuk Britaniyada kapitalizm Yevropadagi boshqa mamlakatlarga nisbatan ertaroq 
rivojlandi.Shu tufayli u dengizga xukmronlik qilishga katta va boy mustamlakalarni 
qo’lga kiritishga muvaffaq bo’lgan.2-jahon urushi arafasida Britaniya imperiyasining 
maydoni 34,6mln km
2
(142marta ko’p), aholisi esa 700mln kishidan (12,5marta ko’p) 

---

73 
ortiq edi.2-jahon urushidan keyin bu imperiya tez parchalandi.1990 yillari Buyuk 
Britaniya nazorati ostida asosan orollardagi 12ta mustamlaka va qaram territoriyalar 
bor edi.Masalan: Bermud, Kayman orollari, Gonkong, Avliy Elena, Gibraltar, 
Angilya, Folklend orollari. 
Buyuk Britaniya Hamdo’stlik markazi, u hozirgi vaqtda 49 mustaqil davlat 
kiradigan siyosiy va iqtisodiy birlashmadir. 
Siyosiy adminstrativ bo’linishi: 47 graflik, 6 metropoliten grafligi, Katta London, 
12 oblast, 6 okrug, Men va Normand orollaridan iborat.Yirik shaharlari: London 
7mln, Birmingem 961000, Glazgo 716000, Lids, Liverpul, Edinburg, Manchester. 
Buyuk Britaniyani urushdan keyin iqtisodiy mavqei va siyosiy nufuzi biroz 
bo’shashib qolgan bo’lishiga qaramay, u hamon jahonda kuchli iqtisodiy, moliyaviy 
va harbiy-siyosiy mavqeini saqlab kelmoqda. Buyuk Britaniya NATOning faol 
a’zosi.1973 yildan buyon EIHga a’zo. 
Aholisi.XX asrning 2-yarmiga qadar aholining okean ortiga ommaviy ravishda 
ko’chib ketishiga qaramay mamlakat aholisi tez o’sdi.Lekin keyingi paytlarda aholi 
tabiiy o’sishining sezilarli pasayishi natijada ingliz millatining “qarishi” sezilmoqda. 
Buyuk Britaniyada tug’ilish koeffisenti 11%
0
, o’lim 10%
0
. 1ayolga 1,6 bola to’g’ri 
keladi.15 yoshgacha bo’lganlar salmog’i 19%, 64 yoshdan yuqori bo’lganlar 
16%.O’rtacha umr 75-80 yosh.YAMD 24340 dollar (2001y). 
Buyuk Britaniya urbanizasiya darajasining juda yuqoriligi bilan ajralib turadi, 
aholisining 92%i shaharlarda yashaydi.Masalan: London aglomerasiyasida 13mln 
kishi yashaydi, zichligi 1km
2
ga 750 kishi.Mamlakatda 1km
2
246 kishi.Aholisining 
80%i inglizlar, qolganini shotlandlar, uelsliklar (valliylar), irlandlar tashkil etadi. 
Davlat tuzumi-konstitusion monarxiya.Asosiy siyosiy partiyalari: 
1.
Buyuk Britaniya Konservatorlar partiyasi (1867y.). 
2.
Buyuk Britaniya Leyboristlar partiyasi (1900y.). 
3.
Buyuk Britaniya sosial demokratik partiyasi (1981y.). 
4.
Buyuk Britaniya kommunistik partiyasi (1920y.). 
Buyuk Britaniya sanoati ichki yalpi mahsulotning 50%ini eksportning qariyb 90%ini 
beradi.Dunyoda sanoat ishlab chiqarishning yalpi hajmi jihatidan 1986 yil 5-o’rinni 
egallaydi. 
Buyuk Britaniya neft qazib olishda Shimoliy Dengiz hisobiga G’arbiy Evropada 
2-o’rinda turadi (yiliga 115mln t. 2006y.) 1-o’rinda Norvegiya.Energiya balansida 
GESlarning roli past asosan IESlar energiya beradi.Keyingi paytlarda AESlarning 
salmog’i ortib bormoqda.Elektr energiya jahonda 9-o’rinda (2,5% 370mln.kVt.soat). 
Buyuk Britaniya yuqori kalloriyali kokslanuvchi ko’mirning katta zapaslariga 
ega.Yuqori sifatli temir rudasini Shvesiya, Liberiya, Kanada kabi davlatlardan 
keltirilganligi sababli asosiy qora metallurgiya korxonalari dengiz bo’ylarida va 
ko’mir qazib olinadigan rayonlarda joylashgan. 
Rangli metallurgiya korxonalari ham asosan dengiz bo’ylarida joylashgan. 
Mashinasozlik Buyuk Britaniya sanoat tarmoqlari orasida 1-o’rinni egallaydi.Ko’p 
mahsuloti eksportga mo’ljallangan sanoat tarmoqlari: stanoksozlik, elektrotexnika, 
asbob-uskunalar, jihozlar,avtomobillar, 
traktorlar ishlab chiqarish ayniqsa ajralib turadi.Mamlakatda chiqariladigan 
stanoklarning 20%i AQSH firmalari ishlab chiqaradi. 

---

74 
Ximiya sanoatida neftni qayta ishlash bazasida neft mahsulotlari va sintetik tola 
ishlab chiqarish ayniqsa tez rivojlanmoqda. 
Qishloq xo’jaligi. Buyuk Britaniya tabiiy sharoiti dehqonchilikdan ko’ra 
chorvachilik uchun qulay.Mamlakat hududining 47%i yaylovlar, ekin maydonining 
2/3qismi em-hashak va ildiz mevali o’simliklar bilan band.Tabiiy o’tloqlarga o’g’it 
solinib turiladi. 
Asosiy donli ekinlari: bug’doy, arpa, suli. 
Asosiy texnik ekinlari: qand lavlagi. 
Yalpi don hosili 25mln t., qoramol tuyog’i-12,5mln, qo’ylar-37mln, cho’chqalar-
8mln, parrandalar-131mln. 
Mamlakat ichkarisidagi yuk oborotining katta qismi avtomobil transportiga to’g’ri 
keladi.Avtotransport raqobati natijasida juda zich temir yo’llarning bir qismi olib 
tashlanmoqda.Temir yo’llarning umumiy uzunligi 16,8ming km (elektrlashtirilgani 
3,7ming km) bo’lib, katta avtoyo’llarning uzunligi 347ming km. 
Buyuk Britaniya qudratli dengiz savdo va passajir flotiga ega.Havo transporti 
yaxshi rivojlangan. Buyuk Britaniya hududi iqtisodiy geografik jihatidan 5 qismga 
ajratiladi: 
1.Janubiy qism-London atrofi. 
2.Janubi-Sharq (Yashil Angliya). 
3.Markaziy qism. 
4.Shotlandiya. 
5.Olster (Shimoliy Irlandiya). 
Asosiy eksport mahsulotlari: mashina va uskunalar, samolyotlar, traktorlar, 
kemalar, qurol-yaroq, jun, sintetik gazlama, po’lat va h.k. 
Importi: paxta, oltingugurt, temir rudasi. 
Pul birligi- funt sterling.