Исследование в XXI веке май, 2023 654 so‘z birikmasining xususiyatlari hamda

---

Международный
научный
журнал
№
10 
(100), 
часть
2
 
«
Новости
образования
: 
исследование
в 
XXI 
веке
»
май
, 2023
654 
SO‘Z BIRIKMASINING XUSUSIYATLARI HAMDA
VALENTLIK HODISASI 
Termiz davlat universiteti 
Òzbek filologiyasi fakulteti 2-kurs talabasi 
Shopo'latova Gulhayo Shuhrat qizi 
Annotatsiya:
Mazkur maqolada so‘z birikmalari haqida tushuncha hamda uning 
boshqa birliklar bilan birikishi hamda imkoniyati va xususiyatlari, valentlik hodisasini 
o‘rganish va uning turlarini aniqlash haqida so`z yuritilgan.
Kalit so ‘ zlar:
so‘z birikmasi, kommunikativ funksiya, valentlik, mantiqiy valentlik, 
sintaktik, leksik, semantik, tilning dinamik xususiyati,
Ikki yoki undan ortiq mustaqil soʻzning tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv 
yoki bitishuv) asosida birikishiga Soʻz birikmasi deyiladi. borliqdagi narsa va hodisalarning 
nomini bildiradigan sintaktik tuzilma — nutq birligi: ignaning koʻzi, kitobni oʻqimoq, oydin 
kecha va boshqa. Barcha turdagi soʻz birikmalari birdan ortiq mustaqil soʻzning birikuvidan 
hosil boʻlib, ikki qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy maʼlumot (oliy — 
tobe qism, maʼlumot — hokim qism). 
Soʻz birikmasi komponentlarining tarkibiga koʻra sodda va murakkab turlarga 
boʻlinadi. Komponentlarining har biri bir soʻz shakliga teng boʻlgan soʻz birikmasi sodda soʻz 
birikmasi hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq kabi. Komponentlari 
yoki ulardan biri birdan ortiq soʻzdan, soʻz birikmasidan iborat boʻlgan birikmalar murakkab 
soʻz birikmasi deyiladi. Masalan, oliy maʼlumotli mutaxassis (oliy maʼlumotli — tobe qism, 
mutaxassis — hokim qism). 
Tarkibidagi hokim qismning qaysi soʻz turkumidan boʻlishiga koʻra soʻz birikmasining 2 
turi farqlanadi: ot soʻz birikmasi va feʼl soʻz birikmasi. Ot soʻz birikmasi hokim komponenti 
feʼldan boshqa turkumga oid soʻz (ot, son, ravish) bilan ifodalangan soʻz birikmasidir (yuk 
mashinasi, barcha oʻquvchilar, goʻzal qishloq va boshqalar). Feʼl soʻz birikmasi hokim kismi 
feʼl bilan ifodalangan soʻz birikmasilaridir (bogʻni aylanmoq, kitob oʻqimoq, tez yurmoq 
kabi). Tarkibidagi tobe soʻzning sintaktik vazifasiga koʻra 3 turi farqlanadi: aniqlovchili soʻz 
birikmasi (yangi kitob), toʻldiruvchili soʻz birikmasi (ukamni oʻynatdim) va holli soʻz 
birikmasi (tez gapirmoq, qishloqda yashamoq). 
Soʻz birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega boʻlmaydi, fikr ifodalamaydi va shu 
xususiyati bilan sintaktik birlik boʻlmish gapdan farqlanadi. Teng boğlanish sòz qòshilmasini 
Tobe boğlanish sòz birikmasini hosil qiladi 
Valentlik so‘z birikmasining sintaksis-struktur sathida bajaradigan yagona vazifasidir. 
Valentlik tushunchasi ilmiy adabiyotlarda keng miqyosda yoritilmoqda va bunday e’tibor 
bejiz emas, zero, til birliklarining turli tuzilmalar tarkibida o‘zaro munosabatga kirishuvining 
lisoniy mexanizmlarini aniqlash nazariy va amaliy tilshunoslikning ehtiyojiga aylangan. “Til 

---

Международный
научный
журнал
№
10 
(100),