Issiqlik elektr stansiyalarda

Q attiq yoq ilg ‘ilar

Tabiiy qattiq yoqilg'ilarga torf, qo‘ng‘ir ko‘mir, ko'mirlar, tosh ko'mir, chala antratsit va antratsitlar, yonuvehi slanetslar kiradi. Sun’iy qattiq yoqilg‘ilarga asosan tabiiy yoqilg‘ilami termokimyoviy qayta ishlash natijasida olinadigan mahsulotlar. koks, chala koks, yog‘och ko ‘miri kiradi. B a’zan sun'iy qattiq yoqilg‘iga tabiiy yoqilg‘ini mexanik qayta ishlash mahsulotlari, ko'm ir changi, torf, q o 'n g 'ir ko'm ir va toshko’mir birikmalari ham kiritiladi.
Qazib olinadigan yoqilg'ining eng yoshi torf bo'lib, uning tarkibi boshlang'ich tabiiy moddaning tarkibiga yaqindir.

Parchalanish darajasiga qarab torf tolali, yer sifat va qatlamli bo‘ladi. Qatlamli torf eng yaxshi yoqilg'i hisoblanadi, chunki unda o‘simlik qoldiqlari deyarli uchramaydi, qazib olish satxiga qarab torf pastlikda past qatlamli va balandlikda joylashgan bo‘ladi.
Qazib olish usuliga qarab torf bo‘lakli va frezerlangan bo'ladi. MDH mamlakatlarida frezerlash usuli bilan torf qazib olish keng tarqalgan. Bu usulda torfning yuqorigi, qurigan qatlami maxsus frezer mashmalari yordamida maydalanadi, torf maydasi joyida quritiladi va keyin iste’molchiga jo ‘natiladi. Bo‘lak qilib qazib olish usuli ko'p mexnat talab qiladi va shu bilan birga unumdorligi kam usul.
Olinadigan torfning asosiy qismi elektr stansiyalarida yoqiladi. Bir qismi gaz olish uchun va maishiy ehtiyojlarga, yana bir qismi o ‘g‘it sifatida ishlatiladi.
Tabiiy holatdagi torfning namligi juda yuqori 90 % gacha boMadi. Havo quruq torfning namiigi 30 -40 % bo'ladi.
Tarkibi va olishi usuliga qarab torfning yonish issiqligi katta oraliqda o ‘zgaradi. Torf oson oksidlanadi va o ‘z-o‘zidan yonib ketadi.
Torfning katta zahiralari Rossiya, Belorus va Boltiq bo‘yi mamlakatlarida to‘plangan.
Q o‘n g ‘ir ko ‘mir kimyoviy tarkibi va fizik kimyoviy xossalari bo‘yicha to rf va toshko'mir orasida o ‘rin tutgan. Qo‘ng‘ir ko'mirlarga yonish issiqligining yuqori qiymati

b o‘lgan ko ‘mirlar kiradi.
Q o 'n g ‘ir ko‘m im ing o ‘ziga xosligi tarkibida torfga nisbatan ko‘pligi, kislorodning kamligi va uchuvchan moddalaming kamligi. koksning yomonligi, namlanish darajasining yuqoriligi, oson oksidlanish va o ‘z o ‘zidan yonishi mumkinligi, namligi va kul miqdori yuqori bo'lgani uchun yonish issiqligining pastligi, mexanik mustahkamligi pastligi kabilar bor.

14

3. 
   Q attiq yo q ilg ‘ilarning hosil bo’lish jarayonlari
   

Qattiq yoqilg‘i jinslari o ‘n va brr necha yuz million yillar davomida yer yuzidagi m avjud bo‘lgan o'sim lik va mikroorganizmlarning cnirishi natijasida tashkil topgan. Bu ba’zi bir ko‘m ir va boshqa qattiq yoqilg‘i turlarida kimyoviy o ‘zgarishlar natijasida o‘z ko‘rinishini saqlab qolgan o ‘simlik qoldiqlari bilan isbotlangan. Xuddi shunday jarayonlar. ko‘pgina olim iam ing fikriga ko‘ra, neft va tabiiy gazsimon yoqilg'ilarda ham kuzatilgan. Tabiiy organik yoqilg‘ilaming yer osti qatlamlarida bir-biridan farq qilishi asosan organik qoldiqning paydo bo‘lisbi hamda bu qoldiqlam ing o ‘zgarish jarayonlariga bog‘liq bo'ladi.
Dastlabki organik moddalar, o ‘simlik va mikroorganizmlar
tarkibidagi har xil moddalaming yoqilg‘i jinslarida ishtiroki, ulam ing tuzilishi va xususiyatlari yaqinligi bilan bir necha guruhga bo'linishiga asoslanadi.

1. 
   Uglevodlar o‘simlik hujavraiarining asosiy tarkibini hosil
   

qiladi.

2. 
   Lignin yuqori molekulali birikma boMib, o‘simlik hujayralarining o'zagini tashkil qiladigan modda.
   
3. 
   Oqsillar organizm tarkibidagi protoplazma tarkibiga kiruvchi moddalar.
   
4. 
   Lipoidlar o ‘simlik po‘stlog‘i tarkibida uchraydigan
   

moddalar.
Hozirgi nazariyaga ko’ra organik moddalar qoldig‘i tarkibidagi asosiy moddalar guruhi, ma’lum sharoitda yoqilg'i jinslari paydo bo‘lishida ishtiroki isbotlangan. Quruq yerning botqoqlanishi sharoitida organik moddalaming to‘planishi asosan o‘simlik qoldiqlaridan iborat va ularning organik qoldiqlari o ‘zgarib borishi jarayonida gumolit turkumidagi yoqilg‘i jinslari hosil bo‘lishiga sabab bo’ladi.
Dengiz va okean tubida yig‘ilgan organik qoldiqlar asosan bir
hujayrali organizmlaming chirib ketishi natijasida hosi! boMadi. Kislorod butunlay yo‘q sharoitda ular o ‘zgarib sapropelni hosil qiladi va keyinchalik sapropelit turkumidagi birikmalar paydo boMadi.
T orf va qazilina ko‘mirlar asosan gumolitlarga mansub,
sapropelitlarga kam uchraydigan ba’zi ko‘m irlam ing turlari hamda
15
yonuvchi slanetslar, nefit va tabiiy gaz kiradi. Ba’zi bir yoqilg‘ilar gum^lit-sapropelitlarga, ayriralari esa, sapropelit-gumolitlarga ham taalluqli b o ‘lishi mumkin.
Gum olitlam ing o ‘zgarish iaravonlari. Gum olitlam ing paydo bo'lishi dastlabki m oddalam ing har xil o ‘zgarish bosqichlaridan tashkil topgan. Bu holat o ‘zgarishi b o ‘yicha uchta bosqichdan iborat: torf, qo‘ng‘ir k o ‘mir va toshko‘mir bosqichlaridir. Bu bosqichlardagi o ‘zgarishlar tashqi va ichki omillar bilan bog'liq bo‘lib. organik tarkibi kislorod bilan oksidlanishini va bakteriyalar faoliyatidan bimoyasini ta ’minlab turadi.
T orf bosqichida o ‘simlik qoldiqlari to'plangan avval qisman havo ta’sirida, keyinchalik butunlay havodan ajralgan holda (yer qatlami ostida) o'zgarishlari davom etadi.
0 ‘simlik m oddalarining o ‘zgarishi asosan bakteriya faoliyati bilan bog‘liq bo'lib, biokimyoviy jarayonlar natijasida sodir bo ‘ladi. 0 ‘zgarishlar jarayonida dastlabki organik qismining parchalanishi va Yangi turdagi m oddalam ing hosil bo‘lishi kuzatiladi.
K o'm ir tarkibida yuqori molekulali m odddar asosan ikki xil y o ‘l bilan hosil b o ‘lishi mumkin: mikroorganizmlar ta’sirida biokimyoviy yo‘l bilan va m ikroorganizmlar ta ’sirida o ‘zgarishga ulgurmagan dastlabki m oddalar, qisman polimerlanish va polikondensatlanishi asosida o ‘zgaradi.
T orf bosqichida asosan yuqori molekulali gumin kislotalari hosil bo'ladi. Ularning kimyoviy tuzilishi murakkab konden- satlangan aromatik yadro va periferik funksional-gidroksil-ON, karboksil-SOON va karbonil-S=0 gum hlardan iborat boMadi.
Bunday organik m ateriallam ing gumin kislotasiga o ‘zgarishidan o ‘simlik qoldiqlari o ‘zining dastlabki holatini yo'qotadi va strukturasiz massaga aylanib ketadi.
Bu o'zgarish jarayoni (mikroskop orqali) strukturasiz material miqdori bilan belgilanadi va foizda ifodalanadi, hamda torfning parchalanish darajasi deb aytiladi.
O o‘ng‘ir ko‘m ir bosqichi. T orf bosqichi sharoitidan tubdan farq qiladi, bu bosqichda tarkibning keyingi o ‘zgarishlari sodir b o ‘la boshlaydi.
Torfning ko'm irga aylanishini ta ’minlab turuvchi asosiy omillardan biri, lining yer qatlamiga chuqur k o ‘milgani, turli xil
16
o'zgarishlar natijasida sodir etadi: ya’ni yer qatlamlaridagi yuqori harorat (taxm inan 180-250°C) va bosim (3*108 Pa), hisoblanadi. Bu faktlar organik qoldiqlaming o ‘zgarishiga sabab bo‘lib, bu
o'zgarishlar ko ‘mirlanish jarayoni deb aytiladi. Bu jarayon kimyoviy reaksiyalar natijasida organik materiallarining uglerodiamshi bilan yakunlanadi. Bu jaravonning oxiriga yctishi, ko‘m irlanishning q o 'n g 'ir k o ‘m ir bosqichining yakunlanishini belgilaydi.
K o'm irda gumin kislotasi borligini ко rnimi ishqom ing issiq
eritmasi bilan ishlov berish orqali aniqlanadi. Gumin kislotasi bunday reaksiya natijasida eriydigan tuzlar hosil qiladi (gumatlar) va eritmalarga o'tib, eritmam q o 'n g 'ir rangga b o ‘yaydi. Bunday
o ‘zgarish 250 -350 ° S haroratda sodir bo'ladi.
T orf mahsulotlarining toshko'm ir bosqichida o ‘zgarishi natijasida organik m olekulalarda uglerod miqdorining kamayishi, barqarorligi va yonish issiqligi oshishi, sezilarli darajada elektr toki o'tkazuvchanligi xususiyati paydo bo'lishi bilan kuzatiladi.
K o‘mir mahsulotlarida kuzatilgan o'zgarishlam ing oxirgi natijasi, antratsit ko‘mir hosil boiishidir, ko‘m im ing bu turi metallarga o ‘xshab yaltiraydi, uglerodlanish darajasi yuqori vodorod m iqdori esa kamroq miqdorda bo'ladi.
Shunday uglerod miqdori yuqori konlar uchraydiki, ularda
organik tarkibining ko‘m irlanish darajasi antratsitga qaraganda yuqori bo'ladi. Bunday moddalar deyarli so f ugleroddan iborat, asosan kristall tuzilisbga ega bunday m oddalar grafit deb aytiladi.
Sapropelitlam ing o'zgarish bosqichlari. Sapropelitlarga mansub qattiq yoqilg‘i jinslarining o'zgarishi ikki bosqichdan iborat b o ‘Iib, gumolitlarining torf va toshko'm ir o ‘zgansh bosqichlariga o ‘xshab ketadi. Ketma - ket bosqichlarda organik tarkibining o'zgarishi gumolit bosqichlari omillariga o'xshasada, ammo fa, qli tomoni torf bosqichidan boshlab kislorod ishtirokisiz suvning qalin qatlami ta’sirida asosiy rolni mahsus bakteriyalar bajaradi. Dastlabki jarayondagi tarkibi gumolit-larnikiga ko'ra keskin farqlanishi bilan sapropelitlam ing kimyoviy tuzilishi va fizik xossalari va xususiyatlaridagi o'xshashliklar mavjuddir.
Sapropelitning torf bofiqichidagi rt'ygarishlari _^apropelitni saprokolga aylantirishdan ibdrnt Sajirpkol qattiq stcyfcttirasiz bir
xil massa bo‘lib, har xil m oddalaming aralashmasidan tashkil topgan.
Sapropelitga mansub toshko‘mirlarning mineral moddalari kam bo ‘lsa boghed deb aytiladi. Boghedlar qo‘ng‘ir j'oki qora q o ‘n g ‘ir rangli jinslardir, bunday sapropelitlar cho‘kma jinslar qum, tuproq bilan aralashmalar hosil qiladi, ulam ing miqdori, 90% va undan ham ko‘proqni tashkil qiladi.
Quyidagi jadvalda energiya manbalarining tiklanmas va tiklanuvchan turlari keltirilgan.