İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ


İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI



Yüklə 3,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/40
tarix28.04.2017
ölçüsü3,06 Mb.
#16009
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 

 

1.

 



Ahmet Bedir, Bakuvi Tefsirinin Tahlil ve Tahrici. Doktora tezi, 1997.  

2.

 



Ahmet Dolunay, Gerçeğin Doğuşu. İstanbul, Merkür Yayınları, 2000. 

3.

 



Davud Aydüz, Sovet dövründə Azərbaycan türkcəsi və  ərəb qrafikası ilə 

yazılmış təfsir. Bakı, İslam Araşdırmaları jurnalı, 2001.  

4.

 

Əhməd Haşimzadə, Təfsirul-Quranil-Azim. Əlyazma, 1962. 



5.

 

Əli ibn Əhməd Vahidi, Əsbabun-nüzul. Beyrut, Aləmul-kutub, tarixsiz. 



6.

 

əz-Zəməxşəri,  əl-Kəşşaf an həqaiqit-tənzil və uyunil-əqavil fi vücuhit-təvil. 



Beyrut, Darul-fikir, 1977. 

7.

 



Hacı Mirməhəmməd Kərim Mircəfər  əl-Ələvi  əl-Hüseyni  əl-Musəvi  əl-

Bakuvi, Kəşfül-həqaiq ən nükətil-ayati vəd-dəqaiq. Bakı, Şərq-Qərb mətbəəsi, 2014.  

8.

 

İsmayılov Mehman, 20. Yüzyılda Azerbaycan'da yapılan Kur'an ve tefsir 



çalışmaları, Yüksek lisans tezi. Marmara Universitesi, 2002.  

9.

 



Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkəvi, Kitabul-bəyan fi təfsiril-Quran. Bakı, 

Azərnəşr, 1990. 

10.

 

 Məhəmməd Hüseyn Tabatabai, əl-Mizan fi təfsiril-Quran. Beyrut, 



Müəssəsətu Aləmi lil-Mətbu, 1973. 

11.


 

 Müslim b. Haccac, Sahihi Müslim,  Libas, 120. İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992. 



Mirniyaz Mürsəl oğlu Mürsəlov 

34

12.



 

 Molla Muhsin Məhəmməd ibn Mürtəza Kaşani, Təfsirus-safi. Beyrut, 

Müəssəsətu Aləmi lil-Mətbu, 1982. 

13.


 

 Nizami Məhərrəmov, Məmmədəli Babaşov, Qafqaz Müsəlmanlarının Atası, 

Ədəbiyyat qəzeti. Bakı, 1991. 

14.


 

 Sabuhi Şahavatov, Ulumu`l-Kur`an Açısından Bakuvi Tefsirinin Özellikleri, 

Yüksek lisans tezi. İstanbul, 2010. 

15.


 

 Ziya Bünyadov, Qırmızı Terror. Bakı, 1983. 

16.

 

 Z.M.Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, Qurani-Kərim məalı. Bakı, Qismət, 2006. 



17.

 

 http://az.wikipedia.org 



 

 

 

Son dövr Azərbaycan müfəssirləri 

35

 



XÜLASƏ 

 

Bu məqalədə XIX-XX əsrlərdə yaşamış görkəmli Azərbaycan müfəssirləri Mir 

Məhəmməd Kərim Bakuvi, Mövlazadə  Şəkəvi və  Əhməd Haşimzadənin həyat və 

yaradıcılıqları araşdırılmışdır. Həmçinin, məqalədə bu üç müfəssirin yazdığı – Mir 

Məhəmməd Kərim Bakuvinin “Kəşfül-Həqayiq an Nükətil-Ayati vəd-Dəqaiq”, 

Mövlazadə  Şəkəvinin “Kitabul-bəyan fi təfsiril-Quran” və  Əhməd Haşimzadənin 

“Təfsirul-Quranil-Azim” – əsərlər tədqiq olunmuşdur. Adlarını çəkdiyimiz alimlər öz 

əsərlərində təfsirin həm rəvayət, həm də dirayət növündən istifadə etmişdir.  

 

RESUME 

 

In this article, lives and activities of the outstanding Azerbaijani mufassirs 

(commentators of the Qur`an) of the XIX-XX centuries Mir Mohammad Karim 

Bakuvi, Movlazadeh Shakavi and Ahmad Hashimzada have been investigated. The 

works written by these three interpreters - Mir Mohammad Karim Bakuvi`s 

"Kashful-Haqaiq an Nukatil-Ayati va`d-Daqaiq", Movlazadeh Shakavi`s "Kitabul-

bayan fi tafsiril-Qur`an" and Ahmed Hashimzada`s "Tafsirul-Qur`ani`l-Azeem" have 

been also studied in the article. The abovementioned scholars used all types of tafsir 

(interpretation of the Holy Qur`an) such as diraya and riwaya in their works. 

 

РЕЗЮМЕ 



 

В  этой  статье  были  исследованы  жизнь  и  деятельность  выдающихся 

Азербайджанских  муфассиров XIX-XX веков  Мир  Мохаммад  Карима  Бакуви, 

Moвлaзaде  Шекеви  и  Ахмеда  Гашимзаде.  Кроме  того,  в  статье  были  изучены 

работы, написанные этими муфассирами – «Кешфу-л-хагаиг ан Нукати-л-айати 

ва ад-дагаиг» Мир Мохаммад Карима Бакуви, «Китабу-л-байан фи Тафсири-л-

Коран» Moвлазаде Шекеви  и  «Тафсиру-л-Корани-л-азим» Ахмеда  Гашимзаде. 

Вышеуказанные ученые использовали в своих работах такие типы тафсира как 

«ривайат» и «дирайат». 

 


İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 

37

UOT 28-İslam 



 

İSLAMDA MÜASİRLƏŞMƏ DÜŞÜNCƏSİNİN  

TARİXİ ASPEKTİ VƏ FƏZLUR RƏHMAN 

 

Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 



İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru 

BDU İlahiyyat fakültəsi 

 

 

Açar sözlər: İslam, müasirləşmə, Fəzlur Rəhman, ehkamın dəyişməsi. 

Keywords: Islam, modernity, Fazlur Rahman, change in judgment. 

Ключевые слова: Ислам, модернизация, Фазлур Рахман, изменение ахкама 

 

Tarix boyunca cəmiyyətlər və cəmiyyət içərisindəki ictimai hadisə, fenomen və 



qurumlar dəyişmiş  və inkişaf etmişdir. Bu dəyişmə  və inkişaflardan biri də  qərbdə 

meydana gələn və demək olar ki, bütün dünyanı öz təsiri altına salan müasirləşmədir. 

Müasirləşmə  sənət, elm, fəlsəfə, din, texnologiya kimi həyatın hər sahəsində 

özünəməxsus yeniliklərlə təzahür etmişdir.  

Müasirləşmə  məfhumu özündə  dəyişmə, yenilənmə, inkişaf, təkamül kimi çox 

sayda məna daşıyır. Buna görə  də bu sözlərin bir-biri yerinə  işlədildiyinə  şahid 

olmaq mümkündür. Bu təbiidir. Çünki müasirləşmək üçün dəyişmək, inkişaf etmək 

üçün yenilənmək yaxud təkamül etmək üçün yenilənmək zəruridir. Bu sözlərin yerini 

dəyişərək misalları çoxaltmaq mümkündür. İslamda müasirləşmə deyildiyi zaman da 

eyni şəkildə dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və təkamül kimi mənalar zehində cəmləşir. 

Əslində  İslam dininin yaranması da bir dəyişmə, yenilənmə, inkişaf və  təkamül 

olmuşdur. Belə ki, həzrət Peyğəmbərin  əsl hədəfi Allahın iradəsinə uyğun olan 

dəyişməni həyata keçirmək olmuşdur. Burada dəyişdirən Allah və Peyğəmbəri, 

dəyişən isə bütpərəst ərəb cəmiyyəti idi. 

Məlum olduğu kimi, həzrət Peyğəmbər Məkkədə  İslam dinini təbliğ etməyə 

başladığı dövrdə  məkkəlilər bütlərə sitayiş edirdi. Bu, əsrlərdən bəri davam edən 

cahiliyyə  ənənəsi idi. Həzrət Peyğəmbərin gətirdiyi tövhid əqidəsi ilk olaraq bu 

ənənəni dəyişdirmək olmuşdur. Çoxlu məşəqqətlərə  səbəb olan bu dəyişmə 

Məkkənin fəthinə qədər davam edən uzun bir yol keçmişdir. Buradakı dəyişmə İslam 

dininin özündən  əvvəlki cəmiyyəti dəyişdirməsindən ibarət olmuşdur. Mövzumuz 

baxımından daha çox əhəmiyyət kəsb edən ikinci bir dəyişmə isə peyğəmbərlik 


 

Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 

38

dövrü boyunca dəyişən  şərtlər qarşısında həzrət Peyğəmbərin mövqeyidir. Bundan 



məqsəd  İslam dinində hökmlərin  şəraitə görə qoyulması  və  şəraitin dəyişməsi ilə 

hökmün dəyişməsinin mümkün olub olmamasıdır. 

İslamda ictimai nizamın formalaşması və buna bağlı olaraq hüququn yaranması 

baxımından hicrət böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki hicrət müsəlmanların bir 

şəhərdən başqa bir şəhərə köçmələrindən ibarət olmayıb, yeni bir cəmiyyətin 

inşasının başlanğıcı olmuşdur. Buna paralel olaraq Mədinə dövründə  vəhyin 

möhtəvası da dəyişmiş, siyasi, iqtisadi və sosial qurumlar meydana gəlmişdir

1

.  



İslam cəmiyyətinin formalaşdığı bu dövrün təyinedici xüsusiyyətlərindən ikisi 

nəsx və tədricilikdir

2

. Nəsx mövcud olan bir hökmün sonradan gələn başqa bir şəri 



hökmlə ləğv edilib, onun yerinə yeni hökmün qoyulmasıdır

3

. Yəni dövrün şərtlərinə 



uyğun olaraq şəriətin gətirdiyi bir hökmün şərtlərin dəyişməsi ilə yenə  şəriət 

tərəfindən dəyişdirilməsidir. Cəmiyyəti islah etmə hədəfinə sahib olan dinin inkişaf 

prosesinin hər mərhələsinə uyğun hökmlər gətirməsindən daha təbii bir şey də olmaz. 

Bunun Məkkədə deyil, məhz Mədinədə baş verməsi də  təsadüf deyil

4

. Çünki hələ 



açıq-aşkar təbliğ  fəaliyyətinin belə olmadığı, müsəlmanların gizli ibadət etdikləri 

Məkkənin  şərtləri ilə  Mədinənin həm ictimai, həm də siyasi vəziyyəti fərqli idi. 

Məkkədə nazil olan ayələrlə  Mədinədə nazil olan ayələrin məzmun etibarilə bir-

birindən fəqlənməsi də bunun başqa bir təzahürüdür. Məkki ayələr iman əsasları və 

axirətlə bağlı olduğu halda, mədəni ayələr ictimai, siyasi, iqtisadi və hüquqi 

xüsusiyyətləri ilə seçilir. Gündəlik namazların ikidən beşə  çıxarılması, zəkatın 

məcburi hala gətirilib miqdarının müəyyənləşdirilməsi, qiblənin Qüdsdən Kəbəyə 

dəyişdirilməsi kimi bir çox məsələni buna misal gətirmək olar

5



Həzrət Peyğəmbər dövrünün fiqhi xüsusiyyəylərindən ikincisi olan tədricilik 



İslam təşri üsulunun xarakteristik xüsusiyyətlərindən biridir. Hər bir cəmiyyətin adət, 

ənənə, ictimai nizam və sair kimi dəyərləri vardır. Bu dəyərlərin bir anda tərk edilib 

yerinə yenilərini gətirmək mümkün deyil. Bu sosial həqiqət İslamın təşəkkül etdiyi 

dövrdə  şari tərəfindən nəzərə alınmışdır.  İslami dəyərlər bir anda deyil uzun illərə 

yayılaraq 23 illik nübüvvət ərzində tədricən cəmiyyət həyatına yerləşmişdir. Təşrinin 

bu xüsusiyyətinə fəqihlər tədricilik adını vermişlər. 

                                                 

1

 Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 107-108. 



2

 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 54-56. 

3

 Kahraman A. Fiqh üsulu. Bakı: Nurlar 2007, s. 238. 



4

 Erdoğan M. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 136. 

5

 Şatibi M. əl-Muvafaqat. Qahirə: 1969. c. III, s. 71. 



İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 

39

Tədriciliyin üç formada meydana gəldiyi qəbul edilir. Bunlardan birincisi zaman 



içində tədricilikdir. Bundan məqsəd hökmlərin bir anda gəlməyib uzun bir müddətə 

yayılmasıdır. Beləliklə  cəmiyyət  şəri ehkamı rahatlıqla həzm edə bilir. Tədriciliyin 

ikinci növü isə ehkamın əhəmiyyət sırasına uyğun olaraq gəlməsidir. Burada əvvəlcə 

əsl hökmlər qoyulur daha sonra isə bu hökmlərin tamamlayıcı ünsürləri əlavə olunur. 

Tədriciliyin üçüncü növünə  gəlincə bu, hökmlər arasında tədricilikdir. Təşri 

prosesində  məsələ haqqında son hökm qoyulmadan əvvəl cəmiyyəti bu qəti qərara 

hazırlayan ilkin hökmlər verilmişdir. Spirtli içkilərin qadağan olunmasını buna misal 

göstərmək olar: əvvəlcə spirtli içkinin fayda və  zərərlərindən danışılır, sonrakı 

mərhələdə  sərxoş halda namaza yaxınlaşma qadağası  gətirilir və  nəhayət spirtli 

içkinin şeytan əməli olub qəti haram olduğu bildirilir

6



İslam təşriində  həzrət Peyğəmbər dövründən sonra xarakteristik xüsusiyyətə 



sahib olan ikinci mərhələ  səhabə dövrüdür. Xüsusilə müctəhid səhabələr həzrət 

Peyğəmbər dövründən etibarən qarşılarına çıxan fiqhi bir məsələnin həlli üçün 

əvvəlcə Quran və Sünnəyə müraciət edəcəklərini bilirdilər. Bu iki əsas mənbədə 

mövcud olmayan məsələlərin həlli üçün isə  rəy ictihadına müraciət ediləcəyini də 

həzrət Peyğəmbər məşhur Muaz hədisində açıq olaraq bildirmişdi. Burada mövzudan 

kənara çıxmamaq üçün həzrət Ömərin xəlifəliyi dövrünə  qısa toxunmaqla 

kifayətlənəcəyik. Həzrət Ömərin xəlifəlik etdiyi dövr həzrət Peyğəmbər və  həzrət 

Əbu Bəkir dövründən siyasi və ictimai cəhətdən fərqlənir. Xüsusilə  həzrət 

Peyğəmbər dövründə  İslam cəmiyyəti  şəhər dövləti xüsusiyyətində olub Mədinə 

xaricinə çox yayılmamışdı.  Əbu Bəkirin xəlifəliyi dövründə ölkənin sərhədləri 

genişlənməyə başlamış  və  həzrət Ömər dövründə bu yayılma daha da genişlənərək 

fərqli mədəniyyətlərə sahib olan millətlər İslam cəmiyyətinə daxil olmuşdur. Bu isə 

əhalinin bir neçə  dəfə artması, yeni ictimai və siyasi qurumların yaranması  və 

beləliklə  cəmiyyətin homogen quruluşdan heterogen quruluşa keçməsinə  gətirib 

çıxarmışdır. Fəth olunan torpaqların mülkiyyəti ilə bağlı yeni tənzimləmələri buna 

misal göstərmək olar. Həzrət Ömərin xəlifəliyindən əvvəl fəth olunan torpaqlar ordu 

mənsubları arasında qənimət kimi bölünürdü. Həzrət Ömər dövründə daha geniş 

ərazilərin fəth olunması ilə bu ərazilərin mülkiyyətinin kimə aid olacağı iki cəhətdən 

problem yaradırdı. Qənimətlər  əsgərlər arasında bölünsəydi böyük torpaq 

mülkiyyətləri müəyyən adamların  əlində toplanardı. Bu torpaqların  əsl  əvvəlki 

                                                 

6

 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul:  İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam 



Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 140. 

 

Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 

40

sahibləri olan zimmilər isə torpaqsız və beləliklə  də  işsiz qalacaqlardı. Bu isə  gəlir 



bölgüsünün  ədalətsizliyinə  gətirib çıxarardı. Başqa bir məsələ  də  əhali və  ərazi 

baxımından qat-qat böyüyən dövlətin gəlirlərinin yetərsiz qalması idi. Buna görə də 

həzrət Ömər fəth edilən torpaqları əsgərlər arasında bölüşdürməmiş, bunun əvəzində 

torpaqları daha əvvəl mövcud olmayan xərac vergisi qarşılığında  əvvəlki sahibləri 

olan zimmilərə vermiş, mülkiyyətini dövlətə, buradan gələn gəlirlərin bir qismini 

yenə dovlətə, bir qismini də maaş olaraq əsgərlərə  təyin etmişdir

7

. Bundan başqa 



müəlləfei-quluba verilən ödənişlərin dayandırılması, təravih namazının camaatla 

qılınması,  əhli-kitab olan qadınlarla evliliyin qadağan edilməsi, dövlət idarəsində 

yeni qurumların və icra orqanlarının yaradılması kimi misalları çoxaltmaq 

mümkündür

8



İslam fiqh tarixinin inkişaf mərhələlərindən biri də fiqh məzhəblərinin meydana 



gəldiyi hicri I və II əsrlərdir. Bu dövrdə  İslam dünyasının müxtəlif bölgələrində 

meydana çıxan fiqh məzhəbləri həmin bölgələrin adət-ənənə  və  şərtlərinə uyğun 

olaraq formalaşmışdır. Belə ki, nübüvvət dövründə Sünnənin üzərinə düşən dəyişən 

şərtlərə yeni və şərtlərə uyğun hökmlər gətirmə vəzifəsi bu dövrdə fiqhi məzhəblərin 

öhdəsinə düşmüşdür. Fiqh külliyatlarının təşəkkülündə bütün bunların böyük təsiri 

olmuşdur.  Şübhəsiz müxtəlif millətlərə  və dinlərə aid olan bu adətlərdən bir qismi 

qəbul, bir qismi rədd edilmiş  və bir qismi də islami dəyərlərlə uyğunlaşdırılaraq 

İslam mədəniyyətinə daxil edilmişdir

9

.  


İslam hüquq tarixinin erkən dövrlərindən etibarən müəyyən mövzulara həsr 

olunmuş kitablar qələmə alınsa da, günümüzdə anlaşılan formada bir qanunlaşdırma 

fəaliyyəti Abbasilər dövlətinin əsl qurucusu hesab olunan xəlifə Əbu Cəfər əl-Mənsur 

dövrünə rastlayır.  Əməvilərdən sonra hakimiyyətə  gələn Abbasilərin  İslam 

cəmiyyətində yenidən ədaləti bərqərar etmə iddiası, xüsusilə, hüquq sahəsində özünü 

göstərmişdir. Xəlifə Mənsurun xilafətin mərkəzini İraqa çəkməsi və dövlətin yenidən 

formalaşması zərurəti hüquq sahəsində yeniliklərə təkan vermişdir. Bu əsnada Sasani 

                                                 

7

 Erten H. Hz. Ömer Döneminde Toplumsal Değişim // Necmeddin Erbakan Üniversitesi 



İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1996, №6, s. 301-302; Aydın M. İlk Dönem İslam Toplumunun 

Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları 1991, s. 141-143. 

8

 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul:  İz yayıncılık, 2004, s. 55; Erdoğan M. İslam 



Hukukunda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 1994, s. 108; al-Qudsy Sh., Rahman A. 

Effective Governance in the Era of Caliphate `Umar Ibn Al-Khattab (634-644) // European 

Journal of Social Sciences. 2011, Volume 18, Number 4, p.612-624. 

9

 Karaman H. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz yayıncılık, 2004, s. 158. Bardakoğlu A. Tebliğ 



Müzakeresi // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. İstanbul: 1996, s. 42-43. 

İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 

41

dövlət  ənənəsini bilən, dövrün əhəmiyyətli alim və dövlət xadimlərindən olan İbn 



Müqəffanın mərkəzi hüquq sistemini yaratma təklifi kimi qəbul edilən məşhur 

Risalətus-səhabə adlı  əsəri xüsusi əhəmiyyətə sahib olmuşdur. Müəlif bu əsərində 

siyasi, hüquqi, idari, hərbi və iqtisadi məsələlərlə bağlı mərkəzi siyasət sisteminə sahib 

olan Sasani dövlət  ənənəsini Abbasi dövlət xadimlərinə tanıtmış  və Abbasilər 

dövlətinin sahib olduğu problemləri və həll yollarını izah etmişdir. Xarici aləmə qapalı 

olan  Əməvi xilafətinin  əksinə yeniliyə açıq olan Abbasi dövləti bu təklifləri müsbət 

qarşılamışdır. Burada diqqət edilməsi lazım olan nöqtə  İbn Müqəffanın bu 

düşüncələrini  ənənəvi dini mənbələrə deyil, ağıl, məntiq və çox sayda əsər tərcümə 

etdiyi yunan, hind və sasani təcrübələri ilə əsaslandırmasıdır. İbn Müqəffanın bu təklifi 

həyata keçməsə də qanunlaşdırma düşüncəsinin tarixi keçmişindən xəbər verir

10

.  



İslam dünyası XIX əsrdə güclü qərb mədəniyyəti ilə qarşılaşdığı zaman bu 

qarşılaşmanın öhdəsindən gələ bilmək üçün bəzi istisnaları olmaqla birlikdə praktik 

olaraq fəaliyyəti dondurulan ictihad mexanizmi yenidən işləməyə başladı. Çünki 

təqlid dövründə məzhəb imamlarının ictihadı nəticəsində təşəkkül edən fiqhi hökmlər 

İslamın dəyişməz hökmləri arasına daxil edilmişdi. Halbuki ictihad müctəhidin 

subyektiv cəhdi ilə ortaya çıxan və həmişə dəyişməsi mümkün olan hökmlərdir. Qərb 

mədəniyyətinin İslam dünyasına daxil olması ilə birlikdə qərbli hüquq sistemlərinin 

şəriətin yerini tutmasının qarşısını almaq və get-gedə daralmağa başlayan dini 

sahənin genişləndirilməsi üçün XIX əsrin mücəddid alimləri ictihadi fiqh külliyatını 

yeni ictihada açmağa çalışdılar

11

.  


Müasirləşmənin İslam dünyasına gəlməsi isə Osmanlı imperiyasının zəifləməsi 

və bununla birlikdə  qərbin elmi, texnoloji və xüsusilə  hərbi sahədə güclənməsi ilə 

bağlıdır. Bunun nəticəsində  qərbin  İslam dünyası ilə yaxın təması ikinci tərəfin 

məğlubiyyəti ilə  nəticələndi. Bu məğlubiyyət başlanğıcda aşkar hiss olunmasa da

vaxt keçdikcə  qərbin  İslam dünyasını  hərtərəfli hegemonyasına alması ilə özünü 

göstərdi. Bu isə  İslam dünyasının özünə etimadını azaltdı. Müasirləşmənin  İslam 

dünyasına gəlməsi daha ilk andan etibarən bir çoxları  tərəfindən problem olaraq 

görülsə  də, bunun fərqində olmayanların  əksəriyyəti təşkil etməsi məsələni daha 

qarışıq hala gətirdi

12



                                                 

10

 Kılıç M. İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu: i.f.d. dis. Ankara, 2008, s. 131-132. 



11

 Karaman H. Fıkıhta Gelenek ve Yenileşme // İslam Gelenek ve Yenileşme Sempozyumu. 

İstanbul: 1996, s. 37-38. 

12

 Aydın M.S. Fazlur Rahman ve İslam ile çağdaşlaşmak / İslam ve Modernizm: Fazlur 



Rahman tecrübesi. İstanbul, 1997, s.11. 

 

Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 

42

Bu dövrün təyinedici məfhumlarından biri təcdiddir. Təcdid  Əbu Davudun 



“Sünən”ində yer verdiyi məşhur təcdid hədisinə  əsalanan və adını buradan alan bir 

məfhumdur. Hədisin mətni belədir: “Allah hər yüz ilin başında bu ümmətə dinini 

yeniləyəcək (ددجي - yucəddidu) insanlar göndərəcək”

13

. Hədisin kutubi-sittədə yer 



almasına baxmayaraq sənədi və  mətni haqqında çoxsaylı ixtilaflar olsa da, İslam 

dünyasında yenilənmə anlayışı  və buna bağlı olaraq ciddi bir literaturun təşəkkül 

etdiyi bir həqiqətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, təcdid, yenilənmə, müasirləşmə, 

islamlaşma, islahat, reform və daha bir çox terminin həm tək başına mənasının, həm 

də hər birinin digərləri ilə qarşılaşdırılmasında ortaya çıxan mənzərəsinin bulanıqlığı 

hələ davam edir. Burada mövzudan kənara çıxmamaq üçün XIX əsri təcdid əsri kimi 

qəbul edirik. 

XIX  əsrin yenilikçiləri deyildiyi zaman ilk ağla gələn Cəmaləddin  Əfqanidir. 

Çox geniş yelpazədə islahat düşüncələrinə sahib olan Əfqaninin  ən mühüm 

düşüncələrindən biri ictihad və  təqlid barəsində vurğularıdır. Onun görüşünə görə 

böyük müctəhidlər öz dövrlərinin şəraitinə uyğun olaraq ictihad etmişlər. Ancaq bu 

ictihadlar dinin əsas mənbələrindən çıxarıla biləcək hökmlərin çox az bir qismini 

təşkil edir. Buna görə də ictihad şərtlərini daşıyan alimlər yeni dövrə uyğun ictihad 

etməlidir. Cəmaləddin  Əfqaninin görüşləri demək olar ki, bütün İslam dünyasına 

təsir etmişdir. Bununla birlikdə onun ən parlaq davamçılarından birincisi Məhəmməd 

Əbduhdur.  Əbduhun diqqət çəkdiyi məsələlərdin biri təqliddir.  Əfqani kimi o da 

Quran və Sünnənin ehkamın  əsas mənbələri olduğunu xatırladaraq, mücrəhidlərin 

əsərlərinin deyil, bu mənbələrin müraciət qaynağı olduğuna nəzəri cəlb etmişdir. 

Əbduha görə müsəlmanların geri qalmasının  əsas səbəbi məhz bundadır. Bundan 

çıxış yolu isə layiqlilərin ictihad etməsi və insanların köklü bir təlimdən keçməsidir. 

Sələfi islahat olaraq adlandırılan bu yolun növbəti davamçısı  Rəşid Rzadır. Rəşid 

Rza Abduhun təlim islahatlarını daima canlı tutaraq həyatı boyunca buna çox 

əhəmiyyət vermişdir. Bu məqsədlə məktəblər açmaq üçün bir cəmiyyət qurma cəhdi 

ilə yanaşı, orta və ali təhsil verən bir məktəb açmağa da nail olmuşdur

14



XX  əsrə  gəldikdə yenilikçi deyə adlandıra biləcəyimiz çox sayda İslam 



mütəfəkkirinin olduğunu görürük. Bunlardan diqqəti  ən çox cəlb edəni sistemli 

düşüncələri və yaratdığı təsirin gücü baxımından Fəzlur Rəhmandır. O, Allah, vəhy, 

Qur`an, peyğəmbərlik, insan, əsas islam elmləri,  İslam dünyasının problemləri və 

                                                 

13

 Əbu Davud, Məlahim, 1. 



14

 Geniş məlumat üçün bax: Karaman H. Gerçek İslam`da Birlik. İstanbul: Nesil yayınları. 



İslamda müasirləşmə düşüncəsinin tarixi aspekti və Fəzlur Rəhman 

43

həll yolları kimi çox sayda mühüm mövzuda öz düşüncələrini sistemləşdirmişdir. 



Digər yenilikçilər kimi Fəzlur Rəhman da təlim-tədris işinə çox əhəmiyyət 

vermişdir

15



Burada Fəzlur Rəhmanın müasirləşmə düçüncəsinin  əsasını  təşkil edən  İslamı 



yenidən anlama və bu anlamanın metodu olan ikili hərəkət hermenevtikası üzərində 

duracağıq.  İkili hərəkət hermenevtikasına keçmədən  əvvəl Fəzlur Rəhmanın mətn 

təhlili nəzəriyyəsindən qısaca bəhs etmək yerində olacaqdır. Fəzlur Rəhmana görə 

ənənəvi üsulla Qur`anı anlamağa çalışanlar Qur`anın bir məsələyə münasibətini təyin 

etməkdənsə öz düşüncələrinə Qur`andan dəlillər gətirmək olmuşdur. Bu yanaşma 

tərzi bir tərəfdən Qur`ana bağlılığı göstərsə  də digər tərəfdən Quran ayələrinin öz 

kontekstindən çıxarılaraq yanlış anlaşılmasına gətirib çıxarır. Halbuki mətn təhlilində 

əvvəlcə Qur`anın bir bütün olaraq mənası müəyyənləşdirilməli, sonra isə qarşıya 

çıxan məsələlərə buradan cavab axtarılmalıdır.  İnsanın iradə hürriyyəti ilə bağlı 

Qur`anın müxtəlif ayələrinə  təklikdə müraciət etdiyimiz zaman determinist anlayışı 

dəstəkləyən ayələrə rast gələrik. Qur`anın bütünlüyünə baxdığımız zaman isə bunun 

mümkün olmadığı anlaşılar. Məsələn, Bəqərə surəsi 213-cü ayədə “... Allah 

istədiyini düz yola istiqamətləndirər” və ya həmin surəsinin 272-ci ayəsində “... 

Allah kimi istərsə, onu doğru yola yönəldər” buyurulur. Bu və bənzəri bir çox ayədən 

hidayət yolunun Allahın əlində olduğu və insanın burada iradəsinin olmadığı kimi bir 

məna anlaşılır. Halbuki Qur`an bütünlüyü içərisində baxıldığı zaman insanın bu 

dünyaya imtahan üçün gəldiyi və imtahanın əsas şərtinin seçim imkanı olduğu aydın 

olar


16

Fəzlur Rəhmana görə ikili hərəkət hermenevtikasının ilk hərəkəti Qur`anın nazil 



olduğu zamana getməkdir. Bu, Qur`anın doğru anlaşılması üçün zəruridir. Çünki 

Qur`an nüzul dövrünün əxlaqi və ictimai məsələlərinə ilahi münasibət olmuşdur. 

Qur`anın nazil olduğu dövrün ən ciddi problemləri  şirk,  ədalətsizlik,  əxlaqsızlıq və 

ictimai məsuliyyətsizlikdir. İlk nazil olan ayələr də məhz bu məsələlərlə bağlı olub, 

tək olan Allaha ibadətə çağırır və ictimai ədalətsizliyi aradan qaldırmağa çalışır. 

Xüsusilə əqaid, hüquq və əxlaqa dair təlimlər məkkəlilərin inkarı və yəhudilərlə olan 

anlaşmazlıqlar mühitində formalaşmışdır. Bu da göstərir ki, Qur`anın nazil olması və 

islami təlimlərin formalaşması tarixi bir mühitdə və ictimai hadisələrə paralel olaraq 

                                                 

15

 Rahman F. İslam. Ankara: 2008, s. 255-268. 



16

 Çiftçi A. Fazlur Rahman ile İslam`ı Yeniden Düşünmek. Ankara: Kitabiyat, 2001, s. 126-

127. 


 

Mübariz Məhəmmədəli oğlu Camalov 

44

inkişaf etmişdir. Bu zaman ayələr bəzən müəyyən hadisələrə yaxud suallara cavab 



olaraq nazil olduğu kimi, bəzən də ümumi qaydalar da qoymuşdur. Beləliklə Fəzlur 

Rəhman ilk hərəkəti meydana gətirən iki mərhələni qeyd edir. Bunlardan birincisi bir 

ayənin nazil olduğu tarixi mühiti və həll etdiyi məsələni tədqiq etməkdir. Bu şəkildə 

ayənin mənası tam olaraq anlaşılacaqdır. İkinci mərhələdə bu məna genişləbdirilərək 

ümumi qaydalar əldə olunacaq. Burada diqqət edilməli olan nöqtə  hər bir ayənin 

mənası müəyyənləşdirilərkən və ümumi prinsiplər çıxarılarkən Qur`anın bütünlü-

yünün gözdən qaçırılmamasıdır. Çünki Quran təlimləri bir bütündür və bu bütünlük 

bütün ayələrin bir-biri ilə tutarlılığında yatır

17



İkili hərəkətin ikinci hərəkəti Qur`andan çıxarılan ümumi prinsiplərin günümüz 



məsələləri ilə bütünləşdirilməsidir. Bunun üçün isə yaşadığımız dövrün şərtləri 

diqqətlə araşdırılmalıdır. Beləliklə müasir dövrün doğru təhlil edilməsi ilk hərəkətin 

nəticələrini ölçmək üçün bir meyar təşkil edəcəkdir. Əslində bu iş ənənədə mövcud 

olan ictihad mexanizmidir. Məlum olduğu kimi ictihad nəssin  əhatə dairəsini 

genişləndirərək yeni məsələlərə tətbiq etmə cəhdidir

18



 

 


Yüklə 3,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin