I oliy va o`rta

Nazorat topshiriqlari 
1.1. Xalq pedagogikasi kachondan boshlab shakllana boshladi? 
A) Eng qadimgi yozuv prydo bulishidan oldin 
B) Eng qadimgi yozuv paydo bulganidan sung 
V) XVI asrning birinchi yarmi 
G) XII asrning oxiri 
2-asosiy masala bo`yicha o`qituvchining maqsadi: Qadimgi oilaviy turmush 
tarzi bola tarbiyasida kullanilgan usullar va tadbirlarda nomoyon bulishi xaqida 
ta‘labalarga bilim va kunikma berish.
Identiv o‘quv maqsadlari: 
2.1 Qadimgi oilaviy turmush tarzi xaqida suzlab beradilar. 
2.2 Bola tarbiyasida kullanilgan usul va tadbirlarni bir-biridan farklaydilar. 
2-asosiy savolning bayoni: 
Har bir xalq pedagogikasi boshqa xalqlar ma‘naviy-madaniyati bilan o‗zaro 
aloqada boyib boradi. Halqlar hayotida urf-odat va an‘analardagi o‗xshashlik ular 
yaratgan yodgorliklar mavjuddir. Ammo, bundan qat‘iy nazar, har bir yodgorlik uni 
yaratgan , ijod etgan xalqqa mansubdir, uning milliy yodgorligidir. Shu sababli ham 
xalq ijodiy asarlarida milliylik xususiyati namoyondir. Asarlar nomi, ularda tilga 
olingan, hudud, buyum, o‗simlik, qushlar, xayvonlar, turmushda qo‗llangan asboblar 
nomi ham buning yorqin dalilidir. Masalan, ipak qurti, atlas deyilsa, avvalo shubxasiz 
ipakchilik o‗zbek xalqiga xos milliy an‘ana bo‗lganligi tasavvur qilinadi.‖Rustamxon‖ , 
―Kuntug‗mish‖ desak uning o‗zbek xalqiga ,‖Manas‖ desak u qirg‗iz xalqiga 
,‖Oysuluv‖ desak u qozoq xalqiga xosligini anglaymiz.
Xalq pedagogikasida xalq ijod etgan qo‗shiqlar, o‗yinlar bola tarbiyasida , uni 
hayotga tayyorlashda , bolalar o‗rtasida axillikni mustahkamlashda katta ahamiyat kasb 
etadi. Halqimiz yaratgan qo‗shiqlar va o‗yinlar 11 asrning buyuk tilshunosi tarixchisi, 
etnografik Maxmud Qoshg‗ariyning «Devonu Lug‗ati - turk» kitobi orqali bizgacha 
yetib kelgan Maxmud Qoshg‗ariy o‗z asarida halqning turli mavzularda yaratgan 
qo‗shiqaridan namunalar bergan.
Mehnat qo‗shiqlarida ovchilik, chorvachilik, bog‗dorchilik va dexqonchilik 
hayoti, mehnat jarayoni, ijobiy jamoa an‘analari, qabila a‘zolarining hamjixat mexnati 
aks ettirildi.
Ov haqidagi qo‗shiqlarda qabila a‘zolarining ovchilik san‘ati, ovchilikka qiziqishi 
tasvirlandi.

---

18 
Qaxramonlik haqidagi qo‗shiqlarda, qabilalar o‗rtasida yuz bergan jang lavhalari, 
jasorat ko‗rsatgan baxodirlar, qahramonligi ifodalandi.
Marosim qo‗shiqlarida jang maydonida bahodirlarcha kurashib, halok bo‗lgan 
kishilarning mardlik ,fidoiylik fazilati tasvirlandi.
Halq kashf etgan «Bekinmachoq», «Quvlashmachoq», «Zag‗izg‗on», «Aylanma
darra», «O‗rta qo‗limni top», «Kim chaqqon», «Ayyor tulki», «Tortishmachoq» va 
boshka tur uyinlar bolalarda xarakat faolligini mustakil fikrlash, chakonlik, do‗stni 
ximoya kilish o‗xshatish chamalash, so‗zlarni tugri va bir vaktda aytish, bir joyda turib 
turli xarakatlarni bajarish kabi kobiliyatlarni ustirishga yordam berdi.
Ibtidoiiy jamiyatda mexnat jarayonining rivojlanib borishi bilan kishilar tajribasi 
va ongida, dunyokarashida ham o‗zgarish yuz berishi bilan jamoa a‘zolarida badiiy did, 
tushincha shakllanib bordi, natijada og‗zaki badiiy so‗z sanati, miflar, afsonalar, qozoq, 
eposi qo‗shiq maqol topishmoq va latifalar yuzaga keldi va bu yodgorliklar yozma 
adabiyotning vujudga kelishi uchun zamin bo‗ldi.
Ibtidoiy jamoa kishilari tabiatda yashin, dovul, zilzila, chaqmoq, kabi 
xodisalarning yuz berishi sabablarini bilmaganlari uchun yer va osmonni jonli narsalar 
deb tasavvur etganlar, ayrim hayvonlarni muqaddas deb his qilganlar. Ular tabiatda 
o‗zlariga «do‗st» va «dushman» kuchlar bor deb o‗ylaganlar.
Ota-bobolarimiz o‗rtasida quyoshga, olovga etiqod qo‗yib, unga talpinish juda
qadimdan davom etgan. Mitra-quyosh va yorug‗lik hudosi.Noxit-obodonchilik va 
farovonlik hudosi, Anaxita va Xubbi suv hudosi, Mirrix-urush va g‗alaba xudosi, 
yaxshilik va ezgulik esa Kakmars Yima (Jemshid) Girsheps kabi afsonaviy obrazlarda 
ifodalangan Yomonlik kuchlari ajdar, dev, jin kabi salbiy obrazlar orqali aks ettirilgan. 
Ibtidoiy kishilarning dunyoni shu tarzda tasavvur qilishlari zaminida xodislar, 
xayvon va qushlar haqida miflar payo bo‗ldi. Bu miflarda kishilarni hayotni sevishga, 
hayotda sabr toqatli bo‗lishga, yovuz kuchlarga qarshi kurashga davat qilinadi, ularda 
insonning kuch-qudrati ulug‗lanadi. Bu mifologik-afsoaviy tushunchalar «Avesto» da 
keng o‗rin oldi. Yaxshilik va yomonlik o‗rtasidagi kurash Mitra Yima,(jemshid), 
Elikbek kabi afsonalar obrazlarda mujassamlashtirilgan. 
«Avesto»da talqin qiliishicha O‗rta Osiyo va Eronda quyosh va yorug‗lik 
ma‘budasi-Mitra :fayz va baraka ma`budasi - Humo : yer suv xudosi –Anaxite qirg‗in 
urushlar va muzaffarlik mabudi-Mirrix, yaxshilik va ezgulik mabudalari Gaya Meretan 
vayima kabilar muqaddas sanalgan, e‘eozlangan, hamda ularga singilgan. Qadimgi 
davrlarda zardo‗shtiylik sig‗ingan Urta Osiyoliklar orasida Cho‗ponota –podachi va 
cho‗ponlar piri Er Xubbi –Amudaryo suvinig piri va xomiysi Kambar – otboqar va 
yilqichilar piri va xomiysi sifatida mashxur bo‗lgan, muqaddas sanalgan va ular haqida 
turli davrlarda har hil saviyadagi halq og‗zaki ijodi asarlari yaratilgan. 
«Avesto»da shuhrat topgan qaxramonlarning yovuzlik timsoliga qarshi qo‗yilgan 
qismlar bor. Ularda tasvirlanishicha, yovuzlikka qarshi chiqqan paxlovon jang oldidan 
g‗alaba qozonishni so‗rab, muqaddas xomiyga sig‗inadi, iltijo qiladi: O, marxamatli, 
zabardast Ardvisura Amaxitamenga madad ber, uch og‗iz va uch boshli, olti ko‗z va 
ming hil kuchlar chultoni, baxaybat Aji Daxok ustidan g‗olib chiqay. 
Akademik Ya. Gulomov o‗zining «Xorazmiyning sug‗orilish tarixi» (Toshkent, 
Fan» nashriyoti ,1959y, 32 bet) nomidagi asarida Xubbi kul‘ti haqidagi afsona qadimgi 
Xorazm voxasida yashagan, kasb-kori Amudaryoda kemachilik bo‗lgan kishilarning
afsonaviy tasavvurlari asosida yuzaga kelganini aytdi . 

---

19 
Afsonada hikoya qilinishicha Fariddun va Jamshid podsholik qilmasdan ko‗p 
vaqtlar ilgari Amudaryoda bir yigit yashagan va u yigit daryoning hokimi bo‗lgan. 
Uning ismi Xubbi bo‗lgan. Xuddi baliq bilan ovqatlangan, u bir qo‗li bilan baliqni tutib 
olar ekanda, uni quyoshga uzatar ekan, baliq shu ondayoq qovurilar ekan. U yetti yuz 
yil davomida Amudaryoda yashagan va bu vaqt ichida hech qanday yovuz jin daryoga 
yaqinlasha olmagan xatto bu davrda chivinlar ham bo‗lmagan. Jashid taxtga o‗tirgan 
vaqtdan boshlab, Xubbi dom daraksiz g‗oib bo‗lgan. Uni osmon dengizi malikasi-
go‗zal bir qiz o‗g‗irlab ketgan deb o‗ylaydilar. U g‗oyib bo‗lganidan keyin 
Amudaryoda Xubbining onasi paydo bo‗lgan. U uzoq vaqt davomida yig‗lab-yig‗lab, 
o‗z o‗g‗lini qidiradi. Ana shu Xubbining onasi birinchi qayiqni qurgan va halqni 
daryoda urishishga o‗rgatgan. So‗ngra Xubbining onasi butunlay ketib qolgan.Chollar: 
Ilgargi vaqtlarda kemaning burnida shu xotinning haykali o‗rnatilgan edi», - deydilar. 
So‗ngra musulmonlar yealganidan keyin ular bu odatga e‘tibor berib, uni yo‗q qilishni 
buyurganlar. Shu vaqtdan boshlab bu haykalning boshini kesib tashlaganlar, faqat uning 
ikki ssch o‗rimi qolgan . 
Ming yil davomida, Xubbining onasi aza tutgan va u bilan birga daryo, saxro, 
tog‗ va qoyalar yig‗lagan, odamlar, qushlar, xayvonlar yig‗lagan. Xubbi itirk, u 
qiyomatgacha yashaydi. Xubbi najot berur, Nux madad berur. Mana qanday kuch bu 
muqaddas daryoga homiylik qiladi. 
Mitra quyosh va yorug‗lik ma‘budasi. U kishilarga baxt saodat baxsh etadi. Biz 
qo‗shinni jangga tayyorlaydigan, jangchini yig‗adigan Mitraga, qo‗shinni jangga 
moslab saf torttiradigan, yov safini titratib, lashkar boshida turib jangga kiradigan, 
hammadan kuchli, qudratli yo‗lboshchiga sajda qilamiz… 
Mitra aravada turib, suyakdan moxirlik bilan ishlagan, buqa tasmasidan tarang 
qilib tortilgan yoyidan minglarcha o‗q uzadi. Uning o‗qlari fikrday uchadi, fikrday 
tezlik bilan devlar boshiga yog‗iladi. 
Mitra o‗zining yaltiroq gurzisini ko‗tarib yuradiu gurzi va nishli, yuz baldoqli 
bo‗lib tez kelib uriladi, dushmanlarni parchalaydi. U hammadan kuchli qurol bo‗lib, 
yaltiroq temirdan yasalgan va ustiga oltin qoplangan. Bujuda baquvvat qurolni, har 
qanday yovni yakson qiladigan bu qurolni u dast ko‗taradi…» 
Mitraning yordamchilari ham uning o‗zi kabi qudratli paxlavonlardir. Ulardan 
biri Axura Mazda….Vertragnader: Biz Mitraga sajda qilamizuning oldida Vertragna 
yugurib boradi. U kelishgan gavdali, o‗tkir tishli, har qanday jonivorni bir tashlashda 
gumdon qiladigan ozuqa tishli to‗ngiz, juda haybatli, baquvvat g‗oyat sho‗x, xujumdan 
toymaydigan, chopog‗on, temir oyoqli, temir dumli, temir jangli to‗ng‗izdir. Udadillik 
bilan yuguradi, dushmanlarni tilka pora qiladi, ularni yengib yo‗q qiladi. 
Gershaps-o‗limni yenguvchi bahodir. Bir ajdar kishilarga ko‗p baxtsizliklar 
keltiradi, qabilaning hayoti havf ostida qoladi. Kahramon Gershaps ajdarga qarshi 
jangga otlanadi, ajdarning maskaniga qarab yo‗l oladi. Gershaps tush choqiga qadar 
ajdarni kidiradi birok uni topolmaydi. U ut kalab ovkat pishirmokchi buladi. Ajdar 
shunchalik katta ekanki, Gershaps ancha vakt uxlab ajdarning ustida aylanib yursa 
xam, uni paykamagan ekan va uz uchogini uni ustiga kurgan ekan. Ut ajdarning 
badanini kizitibdi, vazmin kimirlay boshlabdi. Shundan keyingina Gershaps ajdar ustida 
kezib yurganini paykab olibdi. Lekin Gershpas vaximaga va sarosimalikka tushmabdi. 
U bu ulkan va daxshatli maxlukka karshi jang boshlab, kurollarni moxirlik bilan ishlatib 
ajdarni yengib, kishilarni xalokatdan kutkaribdi.

---

20 
«Chistoni Elikbek» yodgorlik matnida Xalq baxodiri Elikbek obrazi tasvirida 
kuydagilar xikoya kilinadi. «Jinlar Elikbekning kabiladoshlaridan kup kishini kirib 
tashlaydi. Rakshosh nomli daxshatli dushman yukumli kasallik tarkatadi. Fidokor 
Elikbek el-yurtini xalokatdan kutkarib kolmok uchun dushmanlarga karshi janga 
otlanadi. U bir chorraxada son-sonoksiz jinglarga duch keladi, ular kishilarni burdalab, 
konini surib, ichak-chovoklarini badanlariga urab olgan ekanlar. Elikbekni kurgan jinlar 
vaximali shovkin suron kutarib, unga yopirilib kela boshlaydilar. Birok Elikbek 
kurkmaydi, yulbasdek janga otlanib, jinlarga karata bunday deydi. «Oy yaklar, tarkin 
manga suzlanglar. Manim Bolik-kmtoki budunug bu kunug naguluk ulurulsizlar? Shu 
maning yeti kilichimni kuringlar Atus ungarini bichib ung-ung kamshayin.» ( ey jinlar 
menga bot so‗zlangiz mening shaxrimdagi elni o‗ldirasiz? Mening bu o‗tkir kilichimni 
ko‗ring. Tanalaringizni parchalab boshka bo‗shka tomonga tashlayin). Jinlar yana 
vaxima solib kurol ishlatib Elikbekni maxv kilmokchi bo‗ladilar. Birok Elikbeka bas 
kela olmaydilar. Elikbek kuch kuvvati va shijoati bilan jinlarga daxshat soladi. Jinlar 
endi yolvorishga shavkat so‗rashga majbur bo‗ladilar. Jinlarni yengan Elikbek ulardan 
shaxarning janub yonida bir azim tolning kavagida yashovchi uch ko‗zli olov tusli 
Rakshoshning el yurtga yukumli kasal tarkatayotganini ili olib unga karshi jo‗naydi...» 
O‗rta Osiyoda yashagan Xalqlarning ogzaki ijodida ular yaratgan qaxramonlik 
rivoyatlari muxim o‗rin egallaydi. Bu rivoyatlar ijtimoiy xayot bilan boglik xolda bo‗lib 
ularda Xalq kaxramonlarining vatvnga Xalqka bulgan sadokati ifodalangan. Buni 
―To‗maris‖, ―Shirok ―, ―Zarina va Striangiya‖,‖ Rustam‖,‖Siyovush‖ rivoyatlarida 
tasvirlangan. 
―Zarina va Striangiya‖ kissasining mazmuni. Shaklar shoxi o‗lib uning o‗rniga 
xotini malika Zarina kabilaga bosh bo‗ladi. Tadbirli va shijoatli bu ayol kabilaning 
osoishtaligi va mustakilligini saklab kolish uchun jonbozlik ko‗rsatadi. Shaklar bilan 
Midiya o‗rtasida kattik jang bo‗ladi. Bu jangda maika Zarina katta shijoat ko‗rsatadi. 
Birok Midiya shaxzodasi Striangiya uni yarodar kiladi. Zarinaning botirligi va xusniga 
maftun bo‗lgan Striangiya uni asir olmaydi, kechiradi. Oradan bir muncha vakt o‗tadi. 
Parfiya shoxi Zarinaga uylanib shaklarni uziga to‘be kilmokchi buladi. Zarina uning 
taklifini rad etadi. Birok shox zo‗rlik bilan unga uylanib Shaklarni karam kiladi. Zarina 
xar kanday kilib bo‗lsa xam najot topib kabilasining mustakilligini tiklashga intiladi. 
Shu orada parfiya bilan midiya urtasida kattik jang bo‗lib Midiyaning ko‗p askarlari asir 
olinadi. Asirlar orasida Striangiya xam bor edi. Zarina u bilan birga asirlarga bosh 
bo‗lib Parfiya shoxi yengiladi,asirlar ozod bo‗ladi, Zarina najod topadi,uning kabilasi 
o‗z mustakilligini tiklaydi. Shu vokealar davomida Striangiya Zarinani sevib koladi. 
Zarina Stiriangiyani xurmat kilsa xam, xotini borligi uchun uylanish taklifini rad etadi. 
Striangiya bunga chiday olmay o‗zini xalok etadi.‖ 
Rustam.‖...Rustam devlarni ularning shaxarlari darvozalariga kadar kuvib boradi. 
Ko‗p devlar xalok bo‗ladi,kolganlari shaxar darvozasini bekitib oladi. Rustam galaba 
bilan qaytadi. Yolgiz Rustamning o‗zidan maglub bo‗lgan devlar gazablanib unga 
karshi jangni davom ettirishga karor kilishadi.son sanoksiz devlar ot aravalarga fil 
cho‗chkch tulki it va ilonlarga minib yo‗lga tushadilar. Ularning bir kachasi piyoda 
borar edi... Rustamning Raxsh nomli oti yaylovda o‗tlamokda, uning o‗zi esa katta 
galabadan kein shirin uykuda edi. Uzokdan devlarning paydo bo‗lganini ko‗rgan Raxsh 
Rustamni uygotadi. Rustam sarosimaga tushmaydi. U devlarni yakin keltirish va 
kukisdan xujum etish uchun kasdan orkasiga karab ot surib ketadi. Uni kuvib 

---

21 
borayotgan devlar endi galaba kozonishlariga ishonadi, xar kanday kiib bo‗lsa xam 
Rustamni tiriklayin ushlab kattik jabirlashga axt kilishadi. Lekin birdan Rustam otini 
dushman tomonga burib devlarga xamla kiladi. Devlar tum tarakay kocha 
boshlaydi,ularning ko‗pchiligi yaralanadi ko‗plari o‗ladi...‖
―Siyovush afsonaviy Eron shoxlaridan bo‗lgan Kayoniy shoxlaridan 
Kaykovusning o‗gli Siyovush o‗z xusni jamoli bilan xammani maftun kiladi. U 
onasining extirosini rad etib malomat va tuxmatga koladi. U o‗z pokligini isbot kilish 
uchun katta alanga ustidan ot surib o‗tadi. U Taronga karshi kurashib qaxramonliklar 
ko‗rsatadi. Tuxmatchi o‗gay ona dargoxiga kaytishni istamagan Siyovush kaxramon 
Afrosiyobning poytaxtiga yo‗l oladi. Afrosiyob uni yaxshi kutib oladi. Siyovush 
Afrosiyobning kiziga uylanadi. Janglarda botirlik ko‗rsatadi. Birok fitnachi amaldorlar 
Siyovush va Afroiyob o‗rtasida adovat tugdiradilar. Afrosiyob Siyovushni o‗ldiradi. 
Siyovushning o‗gli Kayxsrav Xorazmiy shoxlar sulolasiga asos soladi. 
Jamiyatning tarixiy tarakkiyoti jarayonida vujudga kelgan afsonalar buyuk fors 
shoiri Firdavsiyning Shark va Garbda shuxrat kozongan ― Shoxnoma ― asarining asosini 
tashkil etadi. 
Xalq 
pedagogikasining 
ogzaki 
ravishda 
avloddan 
o‗tib 
kelayotgan 
yodgorliklarida ( makol,topishmok,ertak,latifa,doston) Xalqning moddiy dunyoning 
moddiyligi,xayotda xodisalarning sodir bo‗lishi sababi va okibatlari tabiat va jamiyat 
xodisalarining bir biriga boglikligi shakl va mazmun birligi bola tarbiyasi xaqidagi 
tasavvuri ifodalangan. 
O‗tmishda oilada turli mavzudagi ertak,latifa,xikmatlardan keng foydalanilgan. 
Ota onalarning tunda uyku oldidan aytib bergan ertaklaridan bolalari ruxiy ozuka 
olgan,xayotdagi va odamlardagi yaxshi fazilat va yomon xislatlarni bilib 
olishgan,xurmat va muruvvat,adolat kabi tushunchalar xaqida tasavvurga ega 
bo‗lishgan. 
Xalq pedagogikasida ogzaki ijod namunasi bo‗lgan dostonlar xam tarbiviy 
axamiyati jixatidan salmokli o‗rinni egallaydi.O‗zbek Xalqi yaratgan dostonlarda Xalq 
xayoti,urf-odati milliy mustakillik uchun olib borgan kurashi galabaga ishonchi aks 
ettirilgan. Masalan. ― Alpomish‖ ―Rustam‖ turkumidagi ―Murodxon‖ dostonlarida 
o‗zbek milliy urf odatlari ananalari fidokorlik do‗stlik sadokatlilik sevgi va vafo insof 
va adolat kabi insoniy fazilatlar Alpomish, Korajon, Oybarchin, Kaldirgok, Murodxon, 
Orzigul obrazlari orqali badiy ifodalangan. 
Xalq tomonidan yaratilgan dostonlarni Fozil Yo‗ldosh o‗gli, Ergash Jumanbulbul 
o‗gli, Po‗lkan, Islom shoir kabi baxshilar yoddan kuylaydilar, bu janrning rivojiga 
salmokli xissa ko‗shadilar. Xodi Zaripov, Mansur Avzalov kabi folklor shunos olimlar 
Xalq dostnlarini to‗plab tadkik kilib nashr ettirib keng kitobxonlar ommasini xushnud 
kildilar, yangi davr xayoti aks ettirilgan dostonlarning yaratiishiga zamin yaratdilar.