I Maidə Surəsi 55-56

"Mən xilas oldum; halbuki İbni Mülcem, qılıncını Ebatıhın şeyxi (böyüyü)

olan Əbu Talibin oğulunun qanı ilə suladı."

Bu beytdən, Məkkə və ətrafının 'Ebatıh' (ebtahın çoxluğu) olaraq

adlandırıldığı aydın olmaqdadır.

Merasıd'ul-İttila adlı əsərdə belə keçər: "İçində kiçik çaxıl

olan sel yatağına 'ebtah' deyilir. İbni Düreyd, 'Ebtah və betha,

torpaq səthinə yayılmış incə qum təbəqəsi deməkdir.' deyir. Əbu

76 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Zeyd isə bu məlumata verir: 'Ebtah, geniş ya da dar sel yatağı deməkdir.

Ebtah, Məkkə və Minaya uzaqlıqda olan bir yerin də adıdır.

Bəlkə Minaya daha yaxındır." Bura çakıllık bir bölgə olduğu

üçün 'Muhassab' adıyla da bilinər. Bura 'Məni Kinanə Yamacı' da

deyilir. (Merasıd'ul-İttila'dan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Qaldı ki, bu rəvayətin eynisini Səhləbidən başqası da nəql etmiş,

amma bu nəqldə Ebtahdan danışılmamaqdadır. Az sonra ələ

al/götürəcəyimiz bu rəvayət, Mecma'ul-Beyan adlı əsərdə iştirak edir və

həm Sünni, həm də digər kanallardan nəql edilir.

Bütün bunlar bir tərəfə, bu rəvayət xəbəri vahid növündəndir.

Mütevatir olmadığı kimi doğruluğunu sübut edəcək qəti bir ipucu

də yoxdur. Daha əvvəlki araşdırmalarımızı oxuyanlar bilərlər; biz detal

xüsusiyyətindəki (feri) hökmlər xaricində digər mövzularda ahad

xəbərlərə söykən/dözməyi uyğun hesab etmərik. Belə edərkən insanın həyatında

söykən/dözdüyü ümumi ağıl ölçüsünə bağlı qalırıq. Dəmindən

bəri etdiyimiz araşdırmanın məqsədi isə, yazarın bu rəvayətin uydurma

olduğu nəticəsini çıxarmaq üçün dayaq olaraq istifadə etdiyi

dəlillərin şikəstliyini göstərməkdir.

Mecma'ul-Beyan təfsirində belə deyilir: "Bizə Seyid Əbul-

Həmd, ona Hakim Əbul-Noyabr Haskani, ona Əbu Abdullah Şirazi,

ona Əbu Bəkir Cürcani, ona Əbu Əhməd Bəsri, ona Məhəmməd b.

Sehl, ona Ənsarın azatlısı Zeyd b. İsmayıl, ona Məhəmməd b.

Eyyub Vasıti, ona Süfyan b. Uyeyne bildirdi ki, İmam Cəfər Sadiq

(ə.s) atalarından bunu rəvayət etdi: Peyğəmbər (s. a. a) Gadiri Hum

günü Əlini vəli olaraq təyin edincə, 'Mən kimin mövlası əmsə, Əli

də onun mövlasıdır.' dedi. Bu xəbər bütün diyarlara yayıldı. Bunun

üzərinə Nü'man b. Həris Fihri Peyğəmbərə gələrək belə dedi:

'Allahdan al/götürdüyün əmr ilə bizə, Allahdan başqa ilah olmadığına

və sənin Allahın elçisi olduğuna şahidlik etməmizi, cihad etməmizi,

həccə getməmizi, oruc tutmamızı, namaz qılmamızı, zəkat

verməmizi əmr etdin. Biz də qəbul etdik. Sonra bunlarla kifayətlənməyib

bu cavanı başımıza təyin etdin və 'Mən kimin mövlası əmsə, Əli

də onun mövlasıdır.' dedin. Bu təyin, sənin görüşün müdir, yoxsa

Allah tərəfindən bir əmrdirmi?" Peyğəmbərimiz, 'Özündən

başqa ilah olmayan Allaha and içərəm ki, bu təyin Allah tərəfindəndir.'

dedi."

Maidə Surəsi 67 ....................................................... 77

"Bunun üzərinə Nü'man b. Həris geri döndü. Gedərkən, 'Allahım,

əgər bu sənin qatından gəlmiş bir gerçək isə, üzərimizə göydən

bir daş yağdır.' deyirdi. Tam o sırada Allah tərəfindən başına

bir daş atıldı və bu daş onu öldürdü. Arxasından, 'İstəyən biri, kafirlərin

başına gələcək bir əzab istədi...' ayələri endi."

Bu mənadakı bir rəvayət, el-Kafidə də iştirak etmişdir. [c. 8, s. 57,

h: 18]

Hafiz Əbu Nuaymın Nüzul'ül-Kur'an adlı əsərindən nəql edildiyinə

görə, Hafiz Əbu Nuaym, merfu olaraq Əli b. Komandirdən, o, Əbu

Haccafdan, o, A'meş'ten, o da Atiyyedən belə rəvayət edər: "Ey

Peyğəmbər, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət."

ayəs(n)i, Hz. Əli (ə.s) haqqında Rəsulullaha (s. a. a) endi. O sırada uca

Allah ayrıca belə buyurdu: "Bu gün sizin dininizi kamala çatdırdım,

sizə istiqamətli nemətimi tamamladım və sizə din olaraq İslama razı

oldum." (Maidə, 3)

Malikinin əl-Fusul'ül-Mühimme adlı əsərində belə dediyi

nəql edilər: "Əbul-Həsən Vahidi, Əsbabın-Nüzul adlı əsərində öz

rəvayət zənciriylə merfu olaraq Əbu Səid Hudridən belə dediyini rəvayət

edər: "Ey Peyğəmbər, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı

təbliğ et/ət. ayəs(n)i, Gadiri Hum günü Hz. Əli haqqında endi."

Mən deyərəm ki: Feth'ul-Kadir adlı əsərdə də eyni rəvayət İbni

Əbu Xatəm, İbni Mürdeveyh və İbni Asakir vasitəçiliyi ilə Əbu Səid

Hud-riyə söykənilərək nəql edilər. 1 Eyni rəvayət, et-Dürr'ül-

Mensurda da iştirak etmişdir.

Şeyx Muhyiddin Nevevinin verdiyi məlumata görə, "Hum" Cuhfe'-

nin üç mil uzaqlığında bir bağçanın adıdır. "Gadir" isə bu bağçanın

yanı başındakı məşhur bir gölektir.

Feth'ul-Kadir adlı əsərdə verilən məlumata görə İbni Mürdeveyh,

İbni Məsudun belə dediyini bildirər: "Biz Rəsulullahın zamanında

'Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən (Əlinin möminlərin vəlisi

olduğu yolundakı) mesajı təbliğ et/ət. Əgər bunu etməzsənsə onun

elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan. Allah səni insanlardan

qoruyar.' deyə oxucuyduq." [c. 2, s. 57]

Mən deyərəm ki: Bunlar, "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə indiri-

1- [Feth'ul-Kadir, c. 2, s. 58]

78 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

len mesajı təbliğ et/ət..." ayəsinin Gadiri Humda Hz. Əli (ə.s) haqqında

endiyinə dəlalət edən rəvayətlərin bir hissəsidir. "Mən kimin

mövlası əmsə, Əli də onun mövlasıdır." şəklindəki Gadiri Hum hədisinə

gəlincə; yüzü/üzü aşan Şiə və Sünni kanaldan rəvayət edilən,

mütevatir bir hədisdir.

Bu hədis, çox sayda səhabədən rəvayət edilmişdir. Bunların

başlı-caları bunlardır: Bera b. Azıb, Zeyd b. Erkam, Əbu Eyyub

Ənsarı, Ömər b. Hattab, Əli b. Əbu Talib, Selmanı Farasısı, Ebuzeri

Gıfari, Am-mar b. Yasir, Bureyde, Sad b. Əbu Vakkas, Abdullah b.

Abbas, Əbu Hüreyrə, Cabir b. Abdullah, Əbu Səid Hudri, Ənəs b.

Malik, İmran b. Husayn, İbni Əbu Evfa, Sədana və Zeyd b.

Erkamın bərabər/yoldaşı.

Kənar yandan Ehlibeyt İmamlarının bütünü (salam olsun onlara)

bu hədisin doğru olduğu fikirindədirlər. Hz. Əli (ə.s), Rahbe deyilən

yerdə insanları bu hədis haqqında and içməyə çağırmış və

o yığıncaqda olan bir qrup səhabə ayağa qalxaraq Gadiri Hum

günü Resulul-lahdan (s. a. a) bu hədisi eşitdiklərinə dair şahidlik etmişlər.

Bu mövzudakı rəvayətlərin bir çoxunda verilən məlumata görə Peyğəmbərimiz

(s. a. a), "Ey insanlar, mənim möminlərə özlərindən

evlə olduğumu bilmirsinizmi?" deyə soruşdu. Səhabələr, "Bəli, bilirik."

deyə cavab verdilər. Bunun üzərinə Peyğəmbər, "Mən kimin

mövlası əmsə, Əli də onun mövlasıdır." dedi.

Əhməd b. Hənbəlin, Müsned adlı əsərində və ya başqalarının

nəql etdiyi çox sayda rəvayət, bu şəkildədir. Sünni və Şiə hədisçilər,

sırf bu rəvayətlərin nəql zəncirlərini saymaq və mətnlərini araşdırmaq

üçün ayrı əsərlər hazırlamışlar və haqqlarında hərtərəfli

geniş araşdırmalar etmişlər.

Hameveyninin əs-Simtayn adlı əsərində Əbu Hüreyrəyə söykən/dözərək

verdiyi məlumata görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurdu:

"Yeddinci qat göyə çıxarıldığım gecə Ərşin altından, 'Əli, hidayət

ayəs(n)i və mənə inananların sevdiyidir. Əlinin vəliliyini təbliğ et/ət.' deyən

bir səs eşitdim." Peyğəmbərimiz yer üzünə endiyində bu vəzifə

özünə unutduruldu. Bunun üzərinə, 'Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən

sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət.' deyə başlayan ayə endi." [c. 2, s. 57]

Feth'ul-Kadir adlı əsərdə İbni Əbu Xatəmə söykən/dözülərək verilən

Maidə Surəsi 67 .................................................. 79

məlumata görə Cabir b. Abdullah belə dedi: "Peyğəmbər (s. a. a), Məni

Enmar döyüşü dönüşündə Zat'ur-Raki deyilən yerdə bir xurmalığın

başında fasilə verdi. Bir quyunun başında oturdu və ayaqlarını quyuya

sarkıttı. O sırada Neccar qəbiləsindən Varis adında bir adam

'Məhəmmədi öldürəcəyəm.' dedi. Yoldaşlarının, 'Onu necə öldürəcəksən?'

deyə soruşmaları üzərinə Varis, 'Ondan qılıncını istəyəcəyəm.

Qılıncını mənə verincə onunla özünü öldürəcəyəm.' dedi. Arxasından

Peyğəmbərin yanına gələrək, 'Ey Məhəmməd, qılıncını

ver də onu iyləyim.' dedi. Peyğəmbər ona qılıncını verdi. Lakin

bu sırada əli titrəməyə başladı və qılınc əlindən düşdü. Bunun üzərinə

Peyğəmbər (s. a. a), 'Sənin ilə etmək istədiyin iş arasına Allah

girdi.' dedi. Arxasından, 'Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən

mesajı təbliğ et/ət.' deyə başlayan ayə endi." [c. 2, s. 57]

Mən deyərəm ki: Feth'ul-Kadir adlı əsərdə daha sonra bu məlumat verilir:

"İbni Hibban bu rəvayəti Səhih adlı əsərində nəql etmişdir.

İbni Mürdeveyh də bu hekayənin bir bənzərini hadisənin qəhrəmanının

adını ifadə etmədən nəql etmişdir. İbni Cərir də, Məhəmməd b.

Kab Kurezinin hədisində bunun bir bənzərini nəql etmişdir. Gavras

b. Hərisin hekayəsi də səhih nəql ilə sabitdir. Bu hekayə bilinən,

məşhur bir hekayədir." (Feth'ul-Kadir'den edilən götürmə burada sona

çatdı.) Lakin məsələ, bu hadisənin ayənin mənas(n)ı ilə üst-üstə düşüb üst-üstə düşmədiyidir,

ki qətiliklə üst-üstə düşməməkdədir.

et-Dürr'ül-Mensur, Feth'ul-Kadir və başqa əsərlərdə İbni

Mürdeveyhə və Ziyanın əl-Muxtara adlı əsərində İbni Abbasa

söykən/dözülərək verilən məlumata görə, Peyğəmbərə, "Göydən endirilən

ayələr içində sənin üçün ən/en çətinlikli olanı hansıdır?" deyə soruşuldu.

Peyğəmbər bu suala bu cavabı verdi: "Həcc dövrü günlərində

Minada idim. Müşrik Ərəblər ilə xalqdan özünü bilməz bəzi kəslər

həcc səbəbindən toplanmışlar idi. Cəbrayıl enərək mənə, 'Ey Elçi,

Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət.' ayəsini gətirdi."

"Bunun üzərinə (Cemres(n)i) Akabenin yanında ayağa qalxaraq

insanlara belə səsləndim: Ey insanlar, Rəbbimdən gələn mesajı

təbliğ etməmə kim köməkçi olacaq ki, ona cənnət verilsin? Ey insanlar,

'La ilahə illəllah' dəyin və mənim Allahın elçisi olduğumu

təsdiq edin/əldə et ki, felaha, qurtuluşa çatasınız və cənnətə girəsiniz."

"Bu sözlərim üzərinə oradakı kişi, qadın, uşaq, bütün sıxlıq/izdiham

birlikdə mənə torpaq və daş atmağa, üzümə tüpürməyə

80 ............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

və 'Yalançı! Dinsiz!' deyə təhqir etməyə başladılar. O sırada biri

yanıma gələrək mənə, 'Ey Məhəmməd, tam zamanı gəldi, əgər

həqiqətən peyğəmbər sənsə, eynilə Nuh Peyğəmbərin etdiyi kimi

qövmünün həlak edilməsi üçün qarğış et/ət.' dedi."

"Lakin Peyğəmbər, qarğış yerinə, 'Allahım qövmümü doğru

yola çatdır. Çünki onlar bilmirlər.' dedi."

"Bir müddət sonra Peyğəmbərin əmisi Abbas gələrək onu onlardan

qurtardı və kütləs(n)i ondan uzaqlaşdırdı."

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl açıqlandığı üzrə ayənin hamısı, bu

hekayə ilə üst-üstə düşməz. Ancaq əgər bu rəvayətin, ayənin yalnız "Ey

Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət." hissəsinin

o gün endiyini ifadə etdiyi qəbul edilsə, o başqa. Nə var ki rəvayətin

zahiri, belə bir ehtimala yer/yeyər buraxmır. Aşağıdakı rəvayət

də bunun kimidir.

et-Dürr'ül-Mensur və Feth'ul-Kadir'de ABŞ b. Humeydə, İbni

Cərirə, İbni Əbu Xatəmə və Ebu'ş-Şeyh'e söykən/dözülərək verilən məlumata

görə, Mucahid belə dedi: "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə

endirilən mesajı təbliğ et/ət." ayəs(n)i enincə Peyğəmbər, "Ya Rəbbi, mən

tək bir adamam, bunu necə edə bilərəm? İnsanlar üzərimə gedər."

dedi. Bunun üzərinə, "Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma

vəzifəsini yerinə ge-tirmemiş olarsan." ifadəsi endi.

Eyni əsərdə Həsənə söykən/dözülərək verilən məlumata görə, Peyğəmbər

belə dedi: "Allah məni mesajını insanlara çatdırmaqla vəzifələndirərək

göndərdi. Mən bu vəzifədə çətinliyə düşdüm. İnsanların

məni yalanlayacaqlarını anladım. Lakin Allah, mesajını təbliğ etməzsəm,

məni əzaba çarpdırmaqla təhdid etdi və 'Ey Elçi, Rəbbin

tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət.' ayəsini endirdi."

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayətdə, rəvayət zəncirlərindəki qopuqluğa

əlavədən əvvəlki rəvayətdə olan problem/sualın (ayə ilə üst-üstə düşməzlik) vardır.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) qorumaları olduğunu, lakin bu ayə enincə

bu qorumalara yol verərək, "Allah məni qoruyacağını vəd etdi."

dediyini irəli sürən bəzi rəvayətlər də qarışıqlıq baxımından bu iki

rəvayətə bənzəməkdədir.

əl-Menar adlı təfsirdə belə deyilir: "Hədislərə söykənən təfsir

yazarların Tirmizinin, Ebu'ş-Şeyh'in, Hakimin, Əbu Nuaymın,

Beyhakinin və Taberinin səhabədən bəzi kəslərdən nəql etdikləri