Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   53

 

Тясирлик щалИсмин тясирлик щалында олан сюзляр вя бирляшмя-

ляр  цзяриндя  иш,  щал,  щярякят  иъра  олунан  вя  щярякятин  тясириня 

мяруз галан яшйаны, обйекти билдирир. Мяс.:  

Шаир, бу йерляри йахындан таны, 

Тябият гуранда Азярбайъаны, 

Ону сыьалламыш гцдрятин яли. (С.В.)  

Рцстям  йашармыш  эюзцнц  йана  чякся  дя,  трубканы  алды, 



достунун ялини сыхды. (М.И.)  Щяр йердя мал-гараны, гойун-гузу-

ну,  аты-дявяни  щесаба  алырдылар.(И.Я.)  Сян  дярди  эюрцрсян,  дярд 

ахтарырсан щяр шейдя, амма мян бах о даьлары да эюрцрям, бу от-



лары, чичякляри дя эюрцрям, сяндя ня йахшы вар, ону да эюрцрям. 

(Елчин)  

Бу мисалларда  йерляри, Азярбайъаны, ону, эюзцнц, трубка-

ны, достунун ялини, мал-гараны, гойун-гузуну, аты-дявяни, дяр-

ди,  дярд,  даьлары,  отлары,  чичякляри,  ону    сюзляри  вя  бирляшмяляри  

исмин тясирлик щалында олуб, ишин иърасы цчцн ваъиб олан обйектляри 

билдирир.  Обйект билдирян щямин сюзляр вя бирляшмяляр тясирли фел-

лярля  –  танымаг,  гурмаг,  сыьалламаг,  чякмяк,  алмаг,  сыхмаг, 



щесаба алмаг, эюрмяк, ахтармаг  фелляри иля баьлыдыр. Щямин фел-

лярин ифадя етдийи ишин о феллярин ифадя етдийи ишля баьлы олан обйектя 

мцяййян тясири вардыр. Мисалларда щярякятин обйектя тясири айдын 

эюрцнмякдядир: йерляри танымаг,Азярбайъаны гурмаг, ону (Азяр-



байъаны) сыьалламаг, эюзлярини йана чякмяк, трубканы алмаг, яли-

ни сыхмаг. Одур ки бу ъцр фелляр тясирли фелляр (тясири олан, обйектя 

 

77 


тясир  едян,  ону  вя  йа  онун  вязиййятини  аз-чох  дяйишян),  тясирлик 

щалда олан сюзляр вя бирляшмяляр ися щярякятин тясириня мяруз га-

лан обйекти билдирян сюзляр вя бирляшмяляр, йяни васитясиз тамам-

лыг  адландырылыр.  Азярбайъаны  гурмаг,  ялини  сыхмаг  кими  бирляш-

мялярдян бу да айдын олур ки, иш бирбаша (билаваситя, щеч бир васитя 

олмадан)  обйектин  цзяриндя  иъра  олунур,  одур  ки  тясирлик  щалда 

олан сюзляря вя бирляшмяляря синтаксисдя васитясиз тамамлыг дейи-

лир. Бу ъцр сюзляр ъцмлядя башга синтактик вязифядя ишляня билмир, 

щятта  универсал  цзв  олан  хябяр  вязифясиндя  дя  чыхыш  едя  билмир, 

тясирли фелляр тясирлик щалда олан сюзляря гошмаларын гошулмасына да 

имкан вермир. Демяли, тясирлик щалда олан сюз тясирли фели хябярли 

ъцмлялярдя ишлянир. 

Софи бармагларыны овхалайа-овхалайа ялини еля-еляъя оъаьа 

тутмушду. (Елчин) Емилийаны дюймякля ъинайят тюрятмисян (Т.К.) 

–  ъцмляляриндян  эюрцндцйц  кими,  тясирлик  щалда  олан  сюз  (бар-

магларыны, Емилийаны) тясирли фели хябярли ъцмлялярдя тяркиб дахи-

линдя  дя  ишлянир:  Бармагларыны  овхалайа-овхалайа  тутмушду



Емилийаны дюймякля  тюрятмисян.  

Тясирлик  щалда  олан  сюзляр  вя  бирляшмяляр  ъцмля  дахилиндя 

шяхсли  фелля  дейил,  фели  сифят, фели  баьлама  вя  йа  мясдярля  бу  ъцр 

баьлы олдугда исми хябярли ъцмлядя дя ишляня биляр. Мяс.: Мякту-



бу  эятирян  Сялимдир  –  ъцмлясиндя  тясирлик  щалда  олан  мяктубу 

сюзц эятирян фели сифяти иля баьлы олдуьундан исми хябярли ъцмлядя 

(Сялимдир) ишляня билмишдир. 

 

Г е й д. Тясирлик щалда олан сюз – вситясиз тамамлыг аз щалларда 

тясирсиз феллярля дя ялагялянир; мяс.:  

Мцяллимлик – бу бир инъя сянятдир, 

Бу йолу щяр эедян олмалы инъя. (С.В.) 

Бу щал эюстярир ки, феллярин тясирли вя йа тясирсиз олдуьуну щяр ъцр 

мятн шяраитиндя йохламаг лазымдыр. 

 

Исмин йийялик щалы кими, тясирлик щал да ики ъцр олур: 



1.Мцяййянлик билдирян тясирлик щал; 

2.Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щал

 

М ц я й й я н л и к билдирян тясирлик щалда олан сюзляр мц-

яййян,  конкрет  яшйа  билдирир.  Йийялик  щал  кими,  мцяййянлик  вя 



 

78 


гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щал да ики ъящятдян – щям фор-

маъа, щям дя мязмунъа фярглянир. Форма фярги ондан ибарятдир 

ки, мцяййянлик билдирян тясирлик щалда олан сюзляр -ы,-и,-у,-ц шякил-

чисинин  иштиракы  иля  дцзялир  (сюз  саитля  битдикдя  н  битишдириъисиндян 

истифадя  олунур:  гузуну,  Ялини,  ямини,  баъыны,  сцрцнц).  Гейри-

мцяййянлик билдирян тясирлик щалын шякилчиси йохдур. Мяс.: Ай чо-



бан  Кярям,  ня  дондурурсан  о  гонаьы  сойуьун-айазын  алтында, 

эятир ичяри, бир чай ичяк. (М.И.)  

Бу мисалда  гонаьы вя чай  сюзляри  тясирлик щалдадыр, биринъи 

сюз   шякилчисини гябул  етмишдир, икинъи  сюздя шякилчи  йохдур. Бу 

ъцр  сюзляр  мянаъа  да  фярглянир:  шякилчили  тясирлик  щал  мцяййян, 

конкрет обйекти, щал шякилчиси олмайан сюз гейри-мцяййян, цму-

ми обйект билдирир.  

Тясирлик щалын шякилчисини гябул едян сюзляр иш, щал, щярякя-

тин тясириня мяруз галан мцяййян, конкрет яшйаны билдирдийиндян 

бу ъцр сюзлярдян яввял тяйинедиъи, мцяййянляшдириъи о, бу, щямин  

ишаря явязликляри дя ишляня билир; мяс.:  



Ктабы эятир – О китабы эятир.  

Лампаны йандыр – О (бу) лампаны йандыр. 

Яти доьра – Щямин яти доьра. 

Аты сахла – Бу аты сахла. 

Г е й р и – м ц я й й я н л и к билдирян тясирлик щалда олан 

сюзляр цмуми вя гейри-мцяййян обйект билдир; мяс.: 

Шащ биляр юлкядя щяр ня эютцряр, щяр ня гойар, 

Эащ ъибин, эащ дярисин щяр кимин истярся сойар, 



Баш кясяр, ев даьыдар, ъан чыхарар, эюз дя ойар, 

Мин дя чыхса эюйя яфьанлары иранлыларын.(С.)  

 

Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалда олан сюзляр мцяй-



йянляшдириъи  сюзлярля  ишляня  билмир,  даща  чох  гейри-мцяййянлик 

билдирян «бир» ядатыны тяляб едир: Бир бошгаб эятир, Бир лампа йан-



дыр, Бир мейвя доьра, Бир китаб оху, Мяня бир китаб вер  вя с. 

Мцяййянлик билдирян тясирлик щалда олан сюзляр  кими? няйи? 



щараны?, гейри-мцяййянлик билдирянляр ня? суалына ъаваб верир. 

 

Г е й д. Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалын ня? суалыны ад-

лыг щалын ня? суалы иля ейниляшдирмяк олмаз. Адлыг щалын суалы дяйишмир, 


 

79 


гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалын ня? суалыны сюзля бирликдя няйи? 

шяклиня салмаг олар. 

 

Мцяййянлик билдирян тясирлик щалын шякилчиси  (-ы,-и,-у,-ц) III 



шяхс тякин мянсубиййят шякилчиси иля (-ы,-и,-у,-ц) охшар формалыдыр; 

мяс.:  


машыны эятир – онун машыны 

чямяни  сейр ет – даьын чямяни 

уну яляйин – тящнянян уну 

сцдц биширин – иняйин сцдц  

 

Тясирлик щалын шякилчиси иля 3-ъц шяхсин мянсубиййят шякилчи-



сини ашаьыдакы гайда иля фяргляндирмяк олар: 

1.Тясирлик  щалда  олан  сюз  цзяриндя  иш  иъра  олунан  обйекти 

билдирир; мяс.: 

Эялсин йолдаш мцщяндис, 

Бу йери дя эязяк биз. (С.В.) 

Бурада  –  бу  мисалда  йер  сюзц  цзяриндя  иш  иъра  олунан  об-

йекти билдирир: йери эязяк.  

Мянсубиййят  шякилчили  сюз  ися  бир  шяхся,  яшйайа  мянсуб 

олан яшйаны билдирир; мяс.:  

Гайаларын чатыг гашы 

Башым цстя кюлэя салсын. (С.В.) – 

мисраларында  гашы сюзцндяки  мянсубиййят шякилчисидир вя гашын 

гайалара мяхсус олдуьуну билдирир. 

2.Сюз саитля гуртардыгда тясирлик щалын шякилчисиндян яввял н

мянсубиййят  шякилчисиндян  яввял  с  битишдириъисиндян  истифадя  олу-

нур: 

Атаны динлямяк – онун атасы 

гузуну эятирмяк  – онун гузусу 

йухуну йозмаг – онун йухусу 

цтцнц гыздырмаг – онун цтцсц 

 

Г е й дАтаны динлямяк бирляшмясиндя атаны сюзцндяки -ны мятн-

дян  асылы  олараг  щям  тякъя  щал  шякилчиси,  щям  дя  мянсубиййят  вя  щал 

шякилчисинин бирлийиндян ибарят ола биляр. Яэяр бирляшмя сянин атаны дин-



лямяк шяклиндя тясяввцр олунурса вя ата сюзц сян сюзц иля баьлыдырса, о 

заман сянин атаны бирляшмясиндяки   мянсубиййят шякилчиси,  щал шя-



 

80 


килчисидир:  сянин  ата-н-ы.  Телли  нянями  цряйим  истяйир  (М.И.)  – 

ъцмлясиндяки няня-м-и сюзцндя дя бу ъцр мянсубиййят вя щал шякилчиси 

бирликдя ишлянмишдир. 

 Яэяр  ата  сюзцнцн  бу  вя  йа  диэяр  бир  шяхся  мянсублуьу  йох-

дурса,  о  заман  н  битишдириъи  саммит,    тясирлик  щалын  шякилчисидир:  ата-

(н)ы динлямяк

 

3.Ейни  бир  сюздя  щям  мянсубиййят,  щям  дя  щал  шякилчиси 



ола биляр. Бу ъцр щалларда, гейд етдийимиз кими, яввял мянсубий-

йят шякилчиси, сонра щал шякилчиси ишлянмиш олур; мяс.:  Сялим шящяр 



мяктябини битирмишдир - ъцмлясиндя мяктяб сюзцня яввялъя мян-

субиййят  (шящяр  мяктяби),  сонра  щал  шякилчиси  (шящяр  мяктяб-и-



(н)и) артырылмышдыр (н битишдириъидир). 

4.Мцяййян тясирлик щалда олан сюзляр гошма иля ишлянмяди-

йи, хябяр ола билмядийи щалда, мянсубиййят шякилчили сюзляр хябяр 

вязифясиндя ишлянир вя гошма гябул едир; мяс.: Бунлар онун ушаг-



ларыдырОнун ушаглары цчцн китаб алмышам. (3, 20) 

Тясирдлик  щалын  шякилчиси  мянсубиййят  шякилчисиня  охшадыьы 

кими, гейри  мцяййянлик  билдирян тясирлик щалдакы  сюзляр дя защири 

формасына эюря адлыг щалда олан сюзлярдян фярглянмир; мяс.: 

Щавалар  йахшы  кечдийи  заман  чийид  сащя  бойу  вя  низамла 

ъцъярир,  коллар  гоза  иля  долур,  ипяк  кими  аь  памбыг  сачаглайыр, 



зящмят  аз, мящсул бол олур. (М.И.) Эцллц дон тикярям, алыб эе-

йярсян, Сян дя ширин-ширин гоьал йейярсян (С.В.)  

Бу мисаллардан биринъисиндя ишлянмиш чийид, коллар, памбыг, 

зящмят,  мящсул  сюзляри  иля  икинъи  мисалдакы  дон,  гоьал  сюзляри 

арасында  защири  форма  фярги  йохдур. Лакин  бунлар  исмин  мцхтялиф 

щалларындадыр. Биринъи мисалдакы сюзляр (чийид, коллар, памбыг, зящ-

мят,  мящсул)  адлыг  щалда,  мцбтяда  вязифясиндядир,  икинъи  груп 

сюзляр (дон, гоьал) гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалдадыр вя 

васитясиз  тамамлыг  вязифясиндядир.  Биринъи  мисалда  адлыг  щалда 

олан сюзляр ъцъярир, долур, сачаглайыр, аз олур, бол олур  типли тя-

сирсиз  феллярля,  икинъи  мисалдакы  сюзляр  эейярсян,  йейярсян  типли 

тясирли феллярля ялагялидир. Адлыг щалда олан сюз тясирли фелля дя яла-

гяляня билир: Рцстям киши бу сюзляри дейя-дейя Шяряфоьлуну сц-

зцрдц. (М.И.)  

Адлыг  щалда олан  сюзлярля  гейри-мцяййянлик  билдирян тясир-

лик щалда олан сюзляри ашаьыдакы кими фяргляндирмяк олар: 


 

81 


1.Адлыг щалда олан сюзляр щям  тясирли, щям  дя тясирсиз фел-

лярля  ялагяляня билир; мяс.:  Ряна китаб охуйур. Ряна дараныр – 

ъцмляляриндян биринъисиндя адлыг щалда олан Ряна сюзц тясирли фел-

ля  (охуйур),  икинъисиндя  тясирсиз  фелля  (дараныр)  баьлыдыр.  Тясирлик 

щалда олан сюзляр ися йалныз тясирли феллярля  ялагяляня билир; мяс.: 

Рагиб  яллярини  столун  цстцня  гойду.(Т.К.)  Кялянтярли  ахшамлар 



сцрцъцнц азад едярмашыны юзц идаря едярди (Т.К.) – ъцмляля-

риндя тясирлик щалда олан яллярини, сцрцъцнц, машыны сюзляри тясирли 

феллярля (гойду, азад едяр. идаря едярди) баьлыдыр. 

2.Адлыг  щалда олан сюз шяхсли фели  – фели хябяри  юзцня табе 

едир, гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щалда олан сюзляр хябяря 

табе олур. Башга сюзля, фели хябяр адлыг щалда олан сюзля узлашма 

ялагясиндя олур, йяни хябяр онунла узлашыр. Гейри-мцяййянлик бил-

дирян  тясирлик  щалда  олан  сюзляр  ися  тясирли  фели  хябярля  йанашма 

ялагясиндя олур: 

узлашма 


              

                Ряна       китаб          охуйур

 

 



йанашма

 

 



3.Адлыг  вя тясирлик щалда олан  сюзляр синтактик вязифяъя дя 

фярглянирляр: биринъиси мцбтяда, икинъиси васитясиз тамамлыг вязифя-

синдя ишлянир; мяс.:  

Тякъя Азяр якиб-беъяриб оьланларына чюряк йедирдирди,  иня-

йя гуллуг едиб   оьланларына  сцд ичирирди  вя буна  эюря дя Яли  дя, 

Щясян  дя,  Щцсейн  дя,  Зейналабдин  дя  саьлам бюйцйцрдц.  (Ел-

чин) Сонра гары даьлара эедиб бир ятяк чичяк эятирди (И.Я.) – ъцм-

ляляриндян биринъисиндя Азяр, Яли, Щясян, Щцсейн, Зейналабдин

икинъи ъцмлядя  адлыг щалда олан гары сюзляри мцбтяда вязифясиндя 

ишлянмишдир. Щямин ъцмлялярдя тясирлик щалда олан чюряк, сцдчи-

чяк сюзляри васитясиз тамамлыгдыр. 

4.Адлыг щалда олан сюзя тясирлик щалын шякилчисини артырдыгда 

ъцмлянин мянасы позулур вя йа дяйишир. Мясялян:  

Овчу тцлкц эюрдц – Овчуну тцлкц эюрдц –  

ъцмлясиндян мяна дяйишмишдир. 

Гейри-мцяййянлик билдирян тясирлик щала тясирлик щалын шякил-

чисини артырдыгда мяна конкретляшир, обйект даща да дягигляшир: 



 

82 


Ряна китаб охуйур - Ряна китабы охуйур  

Овчу тцлкц эюрдц - Овчу тцлкцнц эюрдц  

5.Тясирлик  щал  шякилчили  сюзля  мцбтяданын  йерини  дяйишмяк 

олар вя мяна дяйишмяз: Ряна китабы охуйур – Китабы Ряна оху-

йур. Овчу тцлкцнц эюрдц – Тцлкцнц овчу  эюрдц. 

Гейри-мцяййянлик  билдирян  тясирлик  щалда  олан  сюзля  адлыг 

щалда  олан  сюзцн  йерини  дяйишсяк,  мяна  дяйишяр  вя  йа  позулар: 

Овчу тцлкц эюрдц – Тцлкц овчу эюрдц.  

Гейд етдийимиз кими, тясирлик щалда олан сюз хябяр вязифя-

синдя  ишлянмир  вя  гошма  гябул  етмир.  Тясирлик щалда  олан  сюзляр 

ъцмлядя йалныз васитясиз тамамлыг вязифясиндя ишлянир. Щятта  ща-



ра?  суалына  ъаваб  вердикдя  дя  тамамлыг  олур.  Мяс.:  Доландым 

даьлары,  мешяликляри  –  ъцмлясиндя  даьлары,  мешяликляри  сюзляри 

васитясиз тамамлыгдыр. (4, 123) 

Адлыг  щалда олан сюзляр гошма гябул  едир вя ъцмлядя хя-

бяр  вязифясиндя  ишлянир:  Ушаг  цчцн  китаб  алдым.  Сялим  щяля  чох 



ушагдыр. 

 

Йерлик щал. Исмин йерлик щалында олан сюзляр вя бирляшмяляр 

ишин, щярякятин иъра олундуьу йери, яшйанын тутдуьу сащяни, мцяй-

йян бир хцсусиййятин йерляшдийи яшйаны, обйекти билдирир вя щаллана 

билян сюзляря  -да,-дя шякилчисинин артырылсмасы иля дцзялир. Кимдя? 



нядя? щарада? суалларына ъаваб верир. Мяс.:  

Оху тар!  



Фабрикдя, заводда, 

Трактор башында

Бу саат гаршында 

Ня гядяр адам вар! (М.М.) 

 

Дашкясяндя, даьда, дашда, 

Щяр ъябщядя – мярд савашда 

Щиммят сяндян,  ъцрят мяндян.  (М.М.) 

 

Сойуг диварларда эцлля нишаны…  



Дидир, парчалайыр инсан инсаны.(С.В.)  

 

Мащмуд  Мярйямин  яйниндяки  донда  бир  илан  сойуглуьу 



щисс етди.(Елчин) Парлаглыгда, дириликдя эюзляри ейнян Бябирин эюз-

 

83 


ляриня  охшайырды.(И.М.)  Щязиоьлу  Гасым  адамлыгда  мин  Каман-

дара дяйяр. (И.М.)  

Бу  мисалларда  исмин  йерлик  щалында  ишлянмиш  фабрикдя,  за-

водда,  трактор  башында,  гаршында,  Дашкясяндя,  даьда,  дашда 

сюзляри  мякан  мязмунуна  маликдир,  яшйанын  йерляшдийи  сащяни 

билдирир вя щарда? суалына ъаваб верир.  Бу хцсусиййят ъябщядя сю-

зцня  дя  аиддир  –  ъябщя  «дюйцш  мейданы»  мянасындадыр.  Онун 

ялавяси  олан  мярд  савашда бирляшмяси  дя саваш  мейданыны хатыр-

латдыьы  цчцн  йер  билдирир. Ейни  щалда  бу  бирляшмя  заман  чаларына 

да маликдир: Мярд саваш олан заман щиммят сяндян, ъцрят мян-

дян. Бунлар обйект суалына ъаваб веря билмир, яшйанын тутдуьу са-

щяни    («вар»  хябяри  иля)  вя  щярякятин  (щцняр  эюстярмяк,  ъцрят 



эюстярмяк фелляри иля) йерини билдирир. 

Сонракы мисалларда ишлянмиш диварларда, донда сюзляри щям 



щарада?, щям дя нядя? суалларына ъаваб верир. Парлаглыгда, дири-

ликдя, адамлыгда сюзляри ися васитясиз тамамлыьын ня барядя? суа-

лына ъаваб верир. Йерлик щалын шякилчиси, адындан эюрцндцйц кими, 

йер билдирян шякилчидир, йерлик щал статик щалдыр вя бу ъящятдян баш-

га щаллардан фярглянир. Йюнлцк вя чыхышлыг щаллардакы мцтящяррик-

лик бу щалда йохдур. 

Йюнлцк, йерлик вя чыхышлыг щаллары исмин тясирлик щалы иля якс-

лик тяшкил едир. Исмин тясирлик щалында олан сюзляр вя бирляшмяляр ня 

гядяр  яшйа,  обйект  билдирирся,  бу  щаллар  о  гядяр  мякан  билдирир, 

она  эюря  дя  чох  заман  бу  цч  щала  «мякани-грамматик  щаллар» 

дейилир.  Лакин  мяканын  да  щцдцду  вар.  Эцлля  нишаны  цчцн  дивар, 

илан сойуглуьу цчцн дон да мякандыр. Лакин бунлар артыг щярякя-

тин  иърасы  цчцн  эениш  мейдан  дейил,  яламятин  йерляшдийи  бир  об-

йектдир, она эюря дя диварларда,  донда сюзляри зяиф шякилдя щара-

да? суалына ъаваб верся дя, обйект билдирян сюз кими ясаслы шякил-

дя нядя? суалыны тяляб едир.   

Бу ъцр сюзляр вя бирляшмяляр хябярля бирбаша ялагяли олдуг-

да (тяркиб мцщитиня дцшмядикдя) тамамлыг вязифясиндя чыхыш едир.  

Йерлик щалда олан сюзляр вя бирляшмяляр хябяр вязифясиндя 

дя ишлянир; мяс.: Кюнцл интизарда, эюз йол цстдядир.(С.В.)  О ма-

шынлар  да  Цмидин  атасынын  машынларындан  иди.  Фярги    тязялийиндя 

иди.(Е.М.)  

Йерлик щалын шякилчиси мянсубиййят шякилчисиндян сонра ишля-

няряк  идаря ялагяли бирляшмяляр йарада билир: 


 

84 


Цзцндя сон бащараьзында йашмаг 

Сянин эюзяллийин сольун эюрцнцр.(С.В.) 

Исмин бу щалында олан  сюзляр щям фели, щям дя исми хябярли 

ъцмлялярдя ишлянир. Мяс.: 

Яввял  дедийим  кими,  Кцрдобанын  шура  сядри  аранда  гал-

мышды.(И.Я.) Мятбяхдяки радиода ойун щавасы чалынырды.(И.М.)  Ши-

кястя евдя дарыхырды, ялини аьдан–гарайа вурмурду. Тякъя чюлдя, 



ишдя башы гарышырды. (И.М.) Район нцмайяндяси ня гядяр сорушду 

ки, обада ня олуб, Ибращимдян бир сюз ала билмяди. (И.Я.)  Йайлаг-



да  комалар  бир-бириня  йахын  тикилир.  (И.Я.)  Нурунун  йаралары  йай-

лаьын  тямиз  щавасында  сцрятля  саьалырды.(И.Я.)  О,  башыны  галдырыб 

эюйя бахды, анъаг эюйдя биръя дяня дя гуш эюрмяди (И.М.) вя с. 

Бу мисалларда йерлик щалда олан сюзляр гаршысында гейд еди-

лян феллярля идаря олунмушдур:  



аранда -  галмышды 

радиода чалынырды 

евдя  - дарыхырды 

чюлдя  - башы гарышырды 

ишдя башы гарышырды 

обада  - ня олуб 

йайлагда -  тикилир 

эюйдя  - эюрмяди  

Йерлик щалда олан сюзляр исми хябярля дя ялагялянир: 

Ибращим кечмишдя касыб бир тярякямя иди.(И.Я.) Йовшанлыда 

щамы  билирди  ки,  Шикястянин  шющрятиндя,  ад-санында  Бябирин  дя 

пайы вар. (И.М.) Бябирин елядикляри дярйада дамла кими иди. (И.М.) 

Исми хябярля ялагяси: 



кечмишдя  - тярякямя иди 

шющрятиндя  - (пайы) вар 

ад-санында - (пайы) вар 

дярйада  - дамла кими иди 

Фелляря  (галмышды,  чалынырды,  дарыхырды,  башы  гарышырды,  ня 



олуб, тикилир, эюрмяди) диггят йетирдикдя айдын олур ки, йерлик щал-

да олан сюзляр даща чох щал-вязиййят фелляри иля ялагялянир, фелляр-

дя эениш мякан тяляб едян динамика олмаса да, йерлик щалда олан 

сюзляр даща чох ишин, щярякятин иъра олундуьу йери билдирир. Йайла-



ьын щавасында, радиода сюзляри щягиги мякан дейил, нисби мякан 

чаларына маликдир вя бу сюзляр обйект билдирян сюз кими чыхыш едир.  



 

85 


Ишдя  сюзц  ися  «ишдя  олан  заман»  мянасында  щярякятин  заманыны 

билдирир. Сонракы – исми хябярли ъцмлялярдя дя обйект, мякан вя 

заман  мяналары  вардыр.  Беля  сюзляр  яксярян  яшйанын  йерляшдийи 

мяканы, яламятин аид олдуьу обйекти, бир хцсусиййятин мювъуд ол-

дуьу башга бир яшйаны  билдирир. 

Дцнйада ян бюйцк дярд аъ галмаг дярдидир (Елчин) – ъцм-

лясиндян эюрцндцйц кими, йерлик щалда олан сюз бязян  ъцмлянин 

яввялиня  мейил  едир. Бу онун хябярля нисбятян  зяиф ялагясиндян 

иряли эялир. 

 


Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin