Geo graf iya

Q e d u rtm _ u z
100 m etr y o ‘l bosdi va E nuqtaga yetib keldi. Endi o ‘quvchi A nuqtaga 
borishi uchun qanday azimut b o ‘yicha necha m etr yurishi lozim ligini 
aniqlang va o ‘quvchi yurgan y o ‘lni chizm a k o ‘rinishida tasvirlang 
(eslatma: m asshtab 1:5000 b o ‘lsin).
M aso fan i o ‘lchash.
1. Ikki guruh alpinistlar uylaridan to g ‘ etagigacha b o ‘lgan masofani 
o ‘lchamoqchi b o ‘lishdi. Buning uchun birinchi guruh alpinistlari qa­
damlab o ‘lchashdan, ikkinchi guruh alpinistlari esa yasam a o ‘lchov 
g ‘ildirakdan foydalanishdi. Aytingchi, ularning qaysi biri m asofani o ‘l- 
chashda nisbatan aniqroq natijaga erishadi? N im a uchun?
2. Abbos va N igina o ‘zlari yashaydigan joydan yangi qurilgan uy- 
largacha b o ‘lgan m asofani yasam a o ‘lchov g ‘ildirak ham da qadamlab 
o ‘lchash y ordam ida aniqlam oqchi b o ‘lishdi. U lar yasam a o ‘lchov 
g ‘ildirakning ovozi 75 m arta chiqqanini, qadam lar soni esa 150 taga 
teng b o ‘lganligini aniqlashdi. Aziz o ‘quvchilar, ularga m asofani hisob- 
lashda yordamlashing.
3. A va B qishloqlar orasidagi m asofani o ‘quvchilar 2 soatda bosib 
o ‘tganliklari m a ’lum b o ‘lsa, qishloqlar orasidagi m asofani aniqlang.
X a rita m a s s h ta b id a n fo y d alan ib , m aso fan i o ‘lchash.
1. 5-sinf o ‘quv atlasidagi «Yarimsharlar tabiiy xaritasi»dan quyi- 
dagilarni:
a) xarita m asshtabidan foydalanib, Toshkent va Pekin shaharlari 
oralig‘idagi m asofani kilom etr hisobida;
b) Toshkent bilan Qohira oralig‘idagi m asofani kilom etr hisobida;
c) Toshkent shahri bilan Shimoliy va Janubiy qutblar oralig‘idagi 
m asofani kilom etr hisobida aniqlang.
2. Toshkentdan M adridgacha b o ‘lgan 7500 km li m asofa birinchi 
xaritada 25 cm ga, ikkinchi xaritada esa 5 cm ga teng b o ‘lsa, ushbu 
xaritalarning m asshtabini aniqlang.
1 0 - §. 
g e o g r a f i k
x a r i t a l a r
Siz Y erning m o d eli - g lo b u sn i b ila siz. G lo b u sd a m aterik lar, 
okeanlar, orol ham da yarim orollar shakli ancha aniq, lekin ju d a kich- 
raytirilgan holda tasvirlanadi. Globus yordam ida Yerning shakli haqida
3-«Geografiya», 5-sinf.
33
G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR

---

G
E
O
G
R
A
F
IK
XARITALAR
yaxshi tasavvur hosil qilish mumkin. Globusda Shimoliy qutb doim 
yuqori tomonda, Janubiy qutb esa past tom onda k o ‘rsatiladi. Yerning 
aylanish o ‘qi esa aslida qanday holatda b o ‘lsa, shunday holatda, y a ’ni 
bir tom onga o g ‘gan holatda tasvirlanadi. Lekin materiklar, okeanlar, 
dengiz va k o ‘llar, to g ‘ va tekisliklar ju d a kichik tasvirlangani uchun 
u larn in g aniq shakllari h aq id a m ukam m alroq tasav v u r hosil qilib 
b o ‘lmaydi.
G e o g ra fik x a rita d a Yer yuzasi tekis yuzada ju d a kichraytirilgan 
holda shartli belgilar bilan tasvirlanadi (atlas xaritalarini, devorga 
osiladigan xaritalarni k o ‘ring). X aritalarda bir y o ‘la butun Yer yuzini 
ham, uning ayrim qism larini ham tasvirlash mumkin. Yerning qabariq 
yuzasi tekis yuzada (qog‘ozda) tasvirlanganda ayrim xatoliklar b o ‘ladi. 
Bunda asosiy xatoliklar ikki xil b o ‘ladi: m aydon xatoligi va y o ‘nalish 
xatoligi. M asalan, D unyo xaritasida Shim oliy va Janubiy qutblarga 
yaqin orollar, dengizlar aslidan k o ‘ra kattaroq tasvirlanadi.
X aritalarda Yer yuzasidagi ham m a narsalarni k o ‘rsatib b o ‘lmaydi. 
Shuning uchun xaritalar nim alarni aks ettirishiga qarab har xil b o ‘ladi. 
G eografik xaritalarni shartli ravishda 3 turga b o ‘lish mumkin: tabiiy 
geografik, siyosiy va iqtisodiy-ijtim oiy geografik xaritalar. T abiiy 
g eo g rafik x a rita la r: relyef xaritasi, foydali qazilmalar xaritasi, tuproq- 
lar xaritasi, o ‘simliklar xaritasi, hayvonot dunyosi xaritasi va boshqalar. 
Masalan, re ly e f x a rita la rid a quruqlik yuzasidagi va dengiz ostidagi 
notekisliklar - to g ‘lar, qirlar, tekisliklar tasvirlanadi.
0 ‘sim lik la r x a rita la rid a turli hududlardagi o ‘simliklar, ularning 
qayerlarda tarqalganligi k o ‘rsatiladi.
F o y d ali q a z ilm a la r x a rita la rid a k o ‘mir, neft, gaz, tem ir rudasi 
va Yerning boshqa m ineral boyliklari qayerlarda joylashganligi shartli 
belgilar bilan aks ettiriladi.
Iqlim x a rita la rid a Yer yuzining qayerida qancha y o g ‘in y o g ‘ishi, 
havo harorati qanday b o ‘lishi, sham ollar y o ‘nalishi k o ‘rsatiladi.
T ab iat z o n a la ri x a rita la rid a Yer yuzida tabiat zonalarining qanday 
joylashganligi, bu zonalarda qanday turdagi o ‘simliklar o ‘sishi, qanday 
tuproqlar tarqalganligi k o ‘rsatiladi.
S iy o siy x a r i t a l a r d a d u n y o d a g i d a v la tla r,