G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘rganish shakllari.
O‗rganish shakllari, doimo o‗zgarib turuvchi tashqi muhit sharoitida organizmning hayot faoliyati, muhim omil sifatida, keng spektrli individual xulq-atvor adaptasiyalarini o‗z ichiga oladi. Ajdodlarning turga mansub genofondida to‗plangan tajribani aks etuvchi xulq-atvorning genetik determinant shakllari, ushbu zotlarni o‗zgaruvchan muhitda faol hayot kechirishini ta‘minlashi uchun yetarli bo‗lmay qolar ekan. Muhit omillarining o‗zgarish diapazoni qanchalik kam namoyon bo‗lsa, hayvonlarning xulq-atvorini ajdodlari genotipida «yozib qo‗yilgan» tajribaga suyanish darajasi shunchalik yuqori bo‗ladi. Va, aksincha, atrof- muhit qanchalik ko‗p o‗zgaruvchan bo‗lsa, turga mansub tajribaning pragmatik qiymati shunchalik past bo‗ladi. Demak, shunchalik yuqori darajada xususiy, individual tajriba orttirish zarurati paydo bo‗ladi. Individual tajriba orttirish turli yo‗llar bilan amalga oshiriladi. Uning asosida, tirik organizmlarni o‗rganishga bo‗lgan umumiy qobiliyati yotadi. Bu, organizmni qandaydir ma‘lum bir muddatga o‗rganish elementlarini saqlab qolishdek muhim xususiyati, ya‘ni xotira xususiyatlari tufayli mumkin bo‗ladi. O‗rganish va xotiraning neyrobiologiyasi bir butun ilmiy muammo. O‗rganish deganda, orttirilgan tajriba natijasida individual xulq-atvorda adaptiv o‗zgarishlarni paydo bo‗lishidan iborat jarayonlar nazarda tutiladi. Ushbu jarayon, faqatgina xulq- atvor natijalari bo‗yicha baholanishi mumkin, boshqacha aytganda, o‗rganish natijasida, hayvonlar eslab qolgan xulq-atvor aktlari bo‗yicha baholanadi. Quyida keltiriladigan o‗rganish shakllarining tasnifi asosida, tirik organizmni filogenetik va ontogenetik rivojlanish dinamikasi yotadi. Ushbu tasnif ham, har qanday boshqa tasniflar singari to‗liq bo‗la olmaydi, va ma‘lum bir darajada yaqinlashgan sifatida ko‗riladi. 174 I. Mustaqil hayotining birinchi daqiqalaridan boshlab yosh organizm tashqi rag‗batlarning yetarlicha barqaror to‗plami bilan ta‘minlanadi. Bu bosqichda, o‗rganish noassosiativ mujassamlangan tavsifga ega bo‗lib, muhit omillari to‗plami bilan belgilanadi va ularni organizmning bir butun faoliyati bilan assosiasiyasini shartligini talab qilmaydi. O‗rganish rag‗batga bog‗liq tavsifga ega. O‗rganishning bu shakliga summasiyali refleks, odatlanish, tasvirlanib qolish (imprinting), taqlid qilish (imitasiya) kabilarni kiritish mumkin. Summasiya asosida sensibilizasiya (ushbu qo‗zg‗atuvchi agentga organizmning sezuvchanligini ortishi) va fasilitasiya (aynan shu javob reaksiyasini ishga tushishini yengillashtirish) turadi. Xulq-atvorning bunday ko‗nikmalari: harakatlanishning ma‘lum bir marshrutini o‗zlashtirish, fazaning ma‘lum bir joylarida to‗planish, ovqatlanish uchun yaroqli va yaroqsiz mahsulotlarni farqlash va h.k. Bu va bunga o‗xshash ko‗nikmalar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ular uzoq muddat saqlab qolinmaydi va yo‗q bo‗lib ketadi; 2) ularni yuzaga keltiruvchi qo‗zg‗atgichlar ixtisoslashgan signalli ahamiyatga ega emas; 3) ushbu ko‗nikmalar yo‗q bo‗lgandan keyin mustaqil ravishda tiklanmaydi. Oxirgisi shundan dalolat beradiki, ushbu ko‗nikmalarni yo‗q bo‗lib ketishi bu vaqtinchalik tormozlanish emas, balki vayron bo‗lish jarayonidir. Summasion reaksiya tirik mavjudotlar evolyusiyasining ilk bosqichlarida paydo bo‗lib, yuksak hayvonlarda individual o‗rganishning ancha murakkab shakllarini muhim elementi sifatida o‗zgargan, ayrim hollarda esa niqoblangan ko‗rinishda namoyon bo‗ladi. Odatlanish, summasion reaksiyaga qarama-qarshi ravishda, o‗rganishning shunday shakli sifatida namoyon bo‗ladi. O‗rganishning bu shakli, biron-bir biologik ahamiyatga ega agent (ovqatlanish, mudofaa va b.) bilan hamroh bo‗lmagan qo‗zg‗atuvchini ko‗p marotaba ta‘siri oqibatidagi reaksiyani nisbatan barqaror susayishidan iborat. Tuban hayvonlar uchun summasiyali reaksiya va qisqa muddatli odatlanish 175 individual tajriba orttirishning yagona mexanizmlari hisoblanishi mumkin. Odatlanish evolyusiya davrida mukammallashadi va xulq-atvor adaptasiyasi repertuarida muhim rol o‗ynaydi. Ma‘lum bir ma‘noda odatlanish - bu, reaksiyalarni bostirilishi bo‗lib, hayot faoliyatini qo‗llab-quvvatlash uchun ularning ahamiyati katta emas. Odatlanish charchash yoki sensorli adaptasiya natijasida yuzaga kelmaydi, u, qisqa va uzoq muddatli bo‗lishi mumkin. Bu hol, odatlanishni har xil xotira turlarini o‗rganish uchun model sifatida foydalanish imkonini beradi. Hayvonot dunyosida odatlanishning eng ko‗p tarqalgan shakli - orientirlanish refleksi hisoblanadi va uni yuzaga keltirgan qo‗zg‗atuvchi qayta ta‘sir qilganda, odatlanishning barcha belgilari bilan birga so‗nadi. Orientirlanish refleksini rivojlanishidagi asosiy omillar qo‗zg‗atuvchini yangilanishi, kutilmaganligi va mohiyatliligi hisoblanadi. Orientirlanish reaksiyasi tarkibida ikkita jarayon ajratiladi: 1) bezovtalanish va hayronlik reaksiyasining boshlanishi bo‗lib, ular mushaklar tonusini ortishi va gavda holatini fiksasiya qilish (pisib turish), miyani elektrli faoliyatini generalizasiyalangan o‗zgarishi (nospesifik moslanish) bilan birga sodir bo‗ladi; 2) diqqat-e‘tiborni tadqiqotchilik reaksiyasi, ya‘ni qo‗zg‗atuvchi manbasi tomonga qarab boshni, ko‗zlarni burish, reseptorlarni orientasiya qilish. U, miyaning bioelektrik faolligini lokal o‗zgarishlari bilan birga sodir bo‗ladi. Orientirlanish reaksiyasi aynan rag‗batga nisbatan emas, balki rag‗batni asab tizimida oldingi qo‗zg‗atuvchi tomonidan qoldirilgan izli jarayon bilan solishtirish natijasida paydo bo‗ladi. Agar rag‗bat bilan iz bir-biriga to‗g‗ri kelsa orientirlanish reaksiyasi paydo bo‗ladi. Agarda, rag‗bat to‗g‗risidagi axborot va xotirada saqlangan izlar bir-biriga to‗g‗ri kelmasa orientirlanish reaksiyasi paydo bo‗lmaydi va bunday mos kelmaslik qanchalik yorqin ifodalansa, reaksiya shunchalik jadal bo‗ladi. Boshqacha aytganda, asab tizimi o‗zining elementlarini kombinasiya qilishi yo‗li bilan rag‗batning «asabli modelini» quradi. Uni shakllantirish dinamikasi, aynan orientirlanish reaksiyasini so‗nish jarayonlarida aks etadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|