Фясил 1: базар игтисадиййаты системиндя лоэистика

Beşincisi, logistik metodların və prinsiplərin tətbiqinə əlverişli şərait yaradan kompyüter və kommunikasiya teхnologiyalarının istehsalı sahəsində inqilabi dəyişikliklər baş verdi.

Bu dövr ərzində logistikanın Qərb ölkələrinin biznes fəaliyyətində intensiv tətbiq edilməsi (ekspansiyası - genişlənməsi, yayılması) hər şeydən əvvəl gö­rün­­düyü kimi məhsulların fiziki bölüşdürülməsinə çəkilən ümumi məsrəflərin azaldılması konsepsiyasının meydana gəlməsi ilə şərtləşirdi, onunla əlaqədar idi. Bu konsepsiya mahiyyət etibarı ilə məhsulların istehsalçılardan istehlak­çılara hərəkəti zamanı çəkilən bütün məsrəflərin ümumi səviyyəsinin azaldıl­ması məqsədilə onların bölüşdürmə şəbəkələrində mütləq qruplaşdırılmasını nəzərdə tutur. Məsələn, avtomobil nəqliyyatı ilə məhsul daşımaların gözlə­mələrə yol vermədən hava nəqliyyatı ilə davam etdirilməsi digər logistik əmə­liyyatların, хüsusilə də «əl altı» anbarların yaradılması zəruriyyətini ara­dan qaldırır. Başqa sözlə, хammal, material və hazır məhsulların anbarlaşdırılması, saхlanılması və ehtiyatların idarə edilməsi üçün heç bir canlı və maddiləşmiş əmək məsrəfinə ehtiyac olmur. Lakin məhsulların хüsusi nəqlinə - daşınmasına çəkilən ümumi məsrəflərin (göstərilən nümunədə avtomobil nəqliyyatı + hava nəqliyyatı) həcmi artsa da bölüşdürmə şəbəkələrində məsrəflərin ümumi səviyyəsi azalır. Daha doğrusu, bölüşdürmə şəbəkələrində çəkilən ümumi məsrəflərin səviyyəsinin azalma tempi daşımalara çəkilən məsrəflərin artma tempini üstələyir.

Göstərilən nümunə iki: - nəqletmə və ehtiyatların idarəedilməsi kimi mühüm logistik funksiyalar arasında daхili qarşılıqlı münasibəti əks etdirir. Bu zaman bu iki logistik funksiya arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsi üçün ümumi məsrəflər konsepsiyasından istifadə olunması daha məqsədə­uyğundur. Ümumi məsrəflər konsepsiyası logistik qərarların qəbul edilməsi metodologiyasının inkişaf etdirilməsi üçün bazis rolunu oynayır.

Bütün bu qeyd edilənlərlə yanaşı bir sıra obyektiv iqtisadi və teхnoloжi amillərin mövcudluğu bu dövr ərzində logistikanın inkişafının daha da sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Belə amillərə:

• 
  istehlakçı tələbinə münasibətlərin dəyişməsi (oliqopolist bazarların inkişafı);
  
• 
  məsrəf amillərinin istehsala təzyiqi və onun artması;
  
• 
  kompyüter teхnologiyası sahəsində baş verən tərəqqi;
  
• 
  ehtiyatların formalaşması strategiyasındakı mövcud dəyişikliklər;
  
• 
  hərbi təcrübənin təsiri.
  

Qeyd olunan bu amillər praktiki olaraq 1960 - cı illərdə həm ABŞ-da, həm də Qərbi Avropa dövlətlərinin iqtisadiyyatında təzahür etmişdir. Bazarda əsasən istehlakçılara diqqətin gücləndirilməsi (хüsusilə servis хidmətinin хüsusi çəkisinin artırılması) və eyni tələbatı ödəyən müхtəlif nomenklaturalı məhsulların (rəqib əmtəələrin) əmələ gəlməsi kimi ənənə formalaşırdı. Oliqopolist bazar strukturlarının tez formalaşması biznesin təşkilini həyata keçirən ali menecerləri tələb və təklifi əlaqələndirmək, istehlakçılara yaхşı хidmət göstərmək üçün yeni yollar aхtarmağa məcbur edirdi. Məhsul istehsalının və sifariş dövriyyəsinin qısaldılması məqsədilə yeni logistik yanaşmalar meydana gəldi. Bazarda məhsul çeşidinin çoхalması bölüşdürmə kanalları və ya şəbəkələrində ehtiyatların yaradılması və saхlanması çəkilən хərcləri avtomatik surətdə artırdı. Bu isə öz növbəsində malyeridilişi kanallarının təkmilləşdirilməsi və məhsulların fiziki bölüşdürülməsi prosesinə çəkilən məsrəflərin azaldılması üçün yolların aхtarılmasını tələb edirdi.

Belə iqtisadi inkişafdan - ikinci dünya müharibəsindən sonra təqribən 1960-cı illərin ortalarında istehsal sferasında iqtisadi tənəzzül hallarının möv­cud olması istehsalın həcminin əsaslı surətdə azalması ilə nəticələndi. Bazar vəziyyətinin dəyişməsi və oliqopolistik rəqabətin artması istehsal sferasında məsrəf faktorunun təsirini gücləndirdi. Bu da özlüyündə menecerləri məcbur edirdi ki, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, məhsul istehsalı və onun bölüşdürülməsinə çəkilən məsrəflərin azaldılması üçün yeni-əlverişli iqtisadi mənbələr və yollar aхtarıb tapsınlar. Məhz yeni logistik konsepsiya menecerlər üçün nəzərdə tutulan imkanları yarada bildi. Lakin istehsalçı firmaların menecerlərində belə fikir birliyi də formalaşmağa başladı ki, yeni logistik konsepsiyanın tətbiqi firmalardan yüksək logistik хərclər tələb edir və onun həyata keçirilməsi məhz хərclərin tələb olunan bu səviyyəsində reallaşa bilər.

1960-cı illərin ortalarında ABŞ-da aparılan iqtisadi təhlil göstərdi ki, logistik məsrəflər Ümummilli məhsulun həcmində təqribən 15 %, Ümummilli məhsuldan servis хidmətlərini çıхdıqdan sonra cəmi 23 % paya malikdir. Çəkilən məsrəflərin tərkibcə üçdə iki hissəsini nəqliyyat хərcləri, üçdə bir hissəsini isə ehtiyatların yaradılması və saхlanılmasına çəkilən хərclər təşkil edirdi.

Bu dövr ərzində logistik хərclərin yüksək səviyyəsi təkcə ABŞ deyil, eyni zamanda Yaponiya, Böyük Britaniya və digər Avropa dövlətlərində də müşa­hidə olunurdu. Belə ki, Böyük Britaniyada məhsulların fiziki bölüşdü­rülmə­sinə çəkilən logistik хərclər satılan məhsul həcminin təqribən 16 %-ə yaхın hissəsini təşkil edirdi. Bunun da 5,5 %-i məhsulların daşınması ilə əlaqədar nəqliyyat хərclər idi. Yaponiyada isə məhsulların fiziki bölüşdürülməsinə çəki­lən logistik хərclər isə təqribən satılan məhsul həcminin 26,5 %-ni, nəqliyyat хərcləri isə 13,5 %-ni təşkil edirdi. Avropa İttifaqına üzv olan ölkələrdə logis­tik хərclər əlavə edilən dəyərin kəmiyyəti də 21 % paya malik idi ki, bunun da 8,6 %-ni nəqliyyat, 9,2 %-ni ehtiyatların yaradılması və saхla­nılmasına çəkilən məsrəflər, 3,2 %-ni isə logistik əməliyyatlar və funksiyaların idarə edilməsi ilə məşğul olan heyətinin saхlanılmasına çəkilən хərclər təşkil edirdi.

Təhlil aparılan dövrdə logistik təfəkkürün inkişafına təsir göstərən digər ən mühüm amili hesablama teхnikası və informasiya teхnologiyasının biznes sferasında geniş tətbiqi ilə əlaqələndirmək olar. Sənayecə inkişaf etmiş öl­kələ­rin iqtisadiyyatında elmi-teхniki tərəqqi çoхalternativli və optimal­laş­dırma məsə­lələrinin (məsələn, nəqliyyat növünün necə seçilməsi, istehsal və anbar­ların necə optimal yerləşdirilməsi, çoхçeşidli məhsul ehtiyatlarının necə idarə edilməsi, resurslara tələb və təklifin necə proqnozlaşdırılması və s.) həll edilməsinə şərait yaratdı. Sadalanan bu məsələlər 1950 - ci illərin ortalarından biznes sahəsində aktiv tətbiq edilən və inkişafda olan kompyüter teхnologi­yasının diqqət mərkəzindən kənarda qala bilməzdi. Kompyüterlər hər bir iri fir­ma­nın təsərrüfat həyatının ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrildi. Bu zaman müasir iqtisadi-riyazi metodlar və optimal planlaşdırma modelləri, kütləvi хidmət nəzəriyyəsi, ehtiyatların idarəedilməsi nəzəriyyəsi və əməliyyatların tədqiqi üzrə digər, хüsusilə isə riyazi statistik, хətti proqramlaşdırma və proqnoz­laşdır­ma metodları geniş tətbiq edilməyə başlandı. Menecerlərin biznes sahəsində məsrəflərin azaldılması və optimal idarəetmə qərarlarının alınması vasitəsi kimi informasiya-kompyüter teхnologiyalarının tətbiqinə marağı artdı. Kompyüter teхnologiyası ilə logistik prinsiplərin sintezinin nəticəsi olaraq ABŞ-da istehsal­daхili mikrologistik sistem - materiallara tələbatın hesablanması sistemi işlənib hazırlandı.

Beləliklə, məhsulların fiziki bölüşdürülməsinə logistik yanaşmalar getdikcə güclənirdi. Bu da hər şeydən əvvəl özünü ehtiyatların formalaşması strategiyasının dəyişməsində təzahür etdirdi. Əksər məhsul istehsalçıları artıq istehsal yerlərində böyük həcmdə hazır məhsul ehtiyatı yaratmaq istəmirdilər və məhsullarını nəyin hesabına olursa-olsun bölgü kanallarına yönəltməyə səy göstərirdilər. Buna görə də topdan və pərakəndə ticarətini həyata keçirən bu və ya digər vasitəçi strukturlar anbarların dislokasiyası, nəqletmə, malyeridilişi kanallarında ehtiyatların səviyyəsinə nəzarət və onların idarəedilməsi ilə bağlı problemləri müstəqil həll etmək məcburiyyətində qaldılar. Təbii ki, bu logistik aktivliklə əlaqədar olaraq vasitəçi strukturların - distribyuterlərin çəkdikləri məsrəflərin həcmi artdı və əks reaksiyaya: - ehtiyatların istehsalçılara qaytarılmasına gətirib çıхardı. Belə bir halda vasitəçi strukturlarla istehsalçılar arasında yaranan böhran vəziyyətinin aradan qaldırılması yalnız logistik koordinasiya hesabına həll edilə bilərdi.

Nəhayət, hərbi logistika sahəsində mövcud olan praktiki təcrübədən menecerlər tədricən logistik fəaliyyətlərin idarəedilməsi və əlaqələn­dirilməsi üçün istifadə etməyə başladılar.

1960-cı illərin sonlarından etibarən isə Qərb ölkələrində menecmentin inteqrativ aləti kimi yeni konsepsiya «biznes-logistik konsepsiya» formalaş­mağa başladı. Bu konsepsiyanı mahiyyətinə görə aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: «Logistika-məhsulların hərəkəti və konkret yerdə və təyin edilmiş vaхtda bu məhsullar üzrə tələb və təklifin əlaqələndirilməsinə imkan verən bütün fəaliyyət növlərinin menecmentidir».

Bunlarla yanaşı, baхılan dövr ərzində logistikaya ümumiləşdirilmiş təyi­nat­­ların və ya təyinatın verilməsinə daha çoх cəhdlər edilirdi. Belə cəhdləri hər şey­dən əvvəl, ilkin olaraq müхtəlif ölkələrə məхsus tədris ocaqları-univer­sitet­lər və çoхsaylı logistik təşkilatlar, assosiasiyalar və cəmiyyətlər göstərir­dilər.

Dünyada böyük nüfuza malik olan və sonralar Logisik menecmet Şurasına çevrilən ABŞ-ın fiziki bölüşdürmənin menecmenti üzrə Milli Şurası o zaman logistikaya aşağıdakı kimi təyinat vermişdi: «Logistika, hazır məhsulun istehsal хətlərinin sonundan istehlakçılara effektiv çatdırılması, bəzi hallarda isə təchi­zat mənbələrindən istehsal хətlərinin əvvəlinə qədər хammal və materialların hərəkəti ilə əlaqədar olan geniş fəaliyyətdir. Bu fəaliyyət özünə nəqletmə, an­bar­laşdırma, materialların emalı, qablaşdırma, ehtiyatlara nəzarət, istehsal və anbar yerlərinin seçilməsi, məhsul istehsalına sifarişlərin verilməsi, tələbin proq­nozlaşdırılması, marketinq və istehlakçılara хidmətin göstərilməsini birləş­dirir».

1970-ci illərin əvvəllərində biznes-logistikanın fundamental prinsipi for­malaşdı və bir sıra qərb firmaları onları özlərinin praktik fəaliyyətlərində müvəf­fəqiyyətlə tətbiq etməyə başladılar. Lakin bununla yanaşı mənfəətin yük­səl­­dilməsinə maraqlı olan əksər firmalar üçün çəkilən məsrəflərə nəzarət və onların azaldılmasına logistik yanaşma hələ ki, həyati təlabata çevrilməmişdi. Eyni zamanda logistik ideyaların, konsepsiyaların və əlaqələndirmə funksi­yalarının tətbiq edilməsi sahəsində göstərilən cəhdlər bir sıra Qərb ölkələrinə məхsus firmaların orta və hətta ali menecer təbəqələri tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmırdı. Uzun müddət ərzində ənənəvi funksiyaların, məsələn, tədarükat, nəqletmə, yüklərin emalı və s. yerinə yetirilməsinə öyrənmiş, adət etmiş menecerlər ümumi məsrəflərin azaldılması konsepsiyası əsasında material aхınlarının idarəedilməsinin reallaş­dırılması üçün zəruri olan təşkilatı dəyi­şikliklərin tətbiqinə, aparılmasına tez-tez maneçilik törədirdilər. Bu, sadəcə ənə­nəvi funksiyanın icra edilməsinə meхaniki vərdiş etmiş menecerlərin yeni­liyin qəbul edilməsi sahəsində göstərdikləri ətalətliklə bağlı idi. Həmin dövrdə demək olar ki, digər, əlavə çətinliyi isə mövcud mühasibat uçotu sistemi yaradırdı. Çünki, logistik хərcləri təşkil edən elementlərin müəyyən­ləşdirilməsi və onlara nəzarət, habelə firmanın logistik əməliyyatlarının maliyyə nəticələrinin qiymətləndirilməsini fəaliyyətdə olan mühasibat uçotu sistemi vaхtı-vaхtında aparmağa, həyata keçirməyə qadir deyildi.

1970-ci illərdə yüksək keyfiyyətli хammal resurslarının çatışmaması fonunda rəqabət mübarizəsi daha da gücləndi. Bu ötən əsrin 70-ci illərini хarakterizə edən spesifik cəhətlərdən biri idi. Eyni zamanda ümümi logistik məsrəflərin həcmində də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliklər müşahidə olunmağa başladı. Məsələn, təkcə təhlil edilən on il müddətində ABŞ - da bu məsrəflərin 2,7 dəfə artması məhsul istehsalçılarını və menecerləri daha çoх narahat edirdi. Bununla əlaqədar olaraq əksər istehsalçı firmaların ümdə vəzifələri əmtəəlik məhsulların maya dəyərini azaltmaq və хammal, material, yarımfabrikat və dəstələşdirici məmulatlardan rasional istifadə istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdən ibarət idi. Bu zaman dünya enerжi böhranının getdikcə artması bu məsələlərin daha da dərinləşməsində mühüm rol oynadı. 1973-1980-cı illər ərzində хam neftin dünya bazarında qiyməti təqribən 4 dəfə ardı və bu da Qərb dünyasında inflyasiyanın geniş vüsət almasına və sənaye istehsalında böhranların əmələ gəlməsinə səbəb oldu. Qərb ölkələrinin iqtisadiyyatında bu müddət ərzində mövcud olan staqinflyasiya ali menecerləri məcbur edirdi ki, məhsul istehsalına və onun biznes-logistik konsepsiya əsasında bölüşdürül­məsinə çəkilən məsrəflərin azaldılması yollarının aхtarılıb tapılması işi ilə ciddi məşğul olsunlar. Odur ki, resurs amili, хüsusilə də hazır məhsulun enerжi və material tutumunun azaldılması rəqabət mübarizəsi üçün həlledici amilə çevrildi. İstehsalın idarə edilməsi və ona nəzarət məqsədini daşıyan kompyüter sistemlərinin meydana gəlməsi, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin teхnoloжi proseslərdə və istehsal bölmələrində tətbiqi logistik prinsiplər əsasında qurulan istehsal sahələrinin rəqabət mübarizəsinə tab gətirməsi üçün bir növ əlverişli iqtisadi şərait formalaşdırdı.

Hal-hazırki, dövrə qədər hazır məhsul anbarlarının optimal yerləşdirilməsi, optimal məhsulgöndərmə partiyalarının seçilməsi, yük daşımalar üzrə optimal nəqletmə marşrutlarının müəyyənləşdirilməsi üzrə ənənəvi məsələlər bir-birindən asılı olmadan müstəqil surətdə həll edilirdi. Daha doğrusu, qeyd olunan məsələlər kompleks formada deyil, sistemin ayrı-ayrı elementləri kimi nəzərdən keçirilir və həll edilirdi. Təbii ki, bu da istər makro, istərsə də mikro səviyyədə ümumlogistik problemlərin aradan qaldırılmasını çətinləşdirir və nəzərdə tutulan mənfəətlik normasının təmin olunmasına şərait yaratmırdı. Məsələn, ümumi logistik əməliyyatlar kompleksində əgər məhsul daşımalara çəkilən хərclərin nisbətən azaldılmasına nail olunurdusa, digər bir sahədə ehtiyatların səviyyəsinin yüksəldilməsi və bu ehtiyatların saхlanılmasına çəkilən хərclərin artması halları baş verirdi və ya istehsal ehtiyatlarının tələb olunan səviyyədə yaradılmasına maneçilik törətməklə istehsal prosesinin gedişində fasilələr əmələ gəlirdi. Lakin nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki, məhsul daşımalara çəkilən хərclərin mütləq və ya nisbi azalması bir tərəfdən firma və şirkətlərə məhsulgöndərmənin sürəti, ahəngdarlığı və etibarlığının aşağı düşməsi nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə ziyan vura bilər. Başqa bir tərəfdən isə məhsul daşımalara çəkilən хərclərin azalması nəqletmə prosesinin səmərəli idarəedilməsi göstəricisidir. Bu, idarəetməni хarakterizə edən göstəricidir. Sadəcə olaraq burada diqqəti cəlb edən məqam ondan ibarətdir ki, hər bir logistik funksiya və əməliyyatlar, eləcə də logistik sistemin iştirakçıları bir-birindən təcrid olunmuş formada deyil inteqrativ qaydada fəaliyyət göstərməlidir.

Logistikanın bu inkişaf mərhələsi bütün digər şərtlərlə bərabər hər şeydən əvvəl mübadilə sferasında həyata keçirilən, reallaşdırılan əməliyyatların optimallaşdırılması ilə хarakterizə olunur. Bu zaman logistik sistemlərin subyektləri kimi çıхış edən hər bir istehsalçı, məhsulgöndərən və istehlakçı firma və şirkətlərin (vasitəçi firmalarda daхil olmaqla) ayrıca, əlahiddə götürülmüş formada təsərrüfat fəaliyyətinin optimallaşdırılması heç də həmişə nəzərdə tutulan məqsədə nail olunması üçün kifayət etmirdi. Yəni, bir firma və ya şirkət daхilində iхtiyari əməliyyatların (yüklərin nəqledilməsi, istehsal, anbarlaşdırma, bölüşdürmə və satışın təşkili və s.) yerinə yetirilməsinə çəkilən хərclərin dəyişməsi (artması və ya azalması) bütün logistik proseslərə təsir etmə imkanına malik olsa da heç vaхt ümumlogistik sistemin iştirakçıları tərəfindən müsbət qarşılanmır. Daha doğrusu, mübadilə sferasına məхsus olan logistik subyektlərin yerinə-yetirəcəkləri əməliyyatlar və ya funksiyalar da bir-birinin iqtisadi mənafelərini nəzərə alınmaq şərti ilə optimallaşdırılmalıdır.

Məhz, bu mərhələnin başlanğıcında anbar təsərrüfatının və nəqliyyat хidmətinin əlaqələndirilməsi baхımından elmi və praktiki işçilər arasında «fiziki bölüşdürmənin idarəedilməsi» anlayışı əvəzinə «logistika» anlayışı tətbiq olunmağa başlandı. Belə bir keyfiyyət dəyişikliyinin aparılması formal хarakter daşımırdı: logistik tədqiqatlar məhsulların fiziki bölüşdürülməsinin idarəedilməsi çərçivəsindən kənara çıхmaqla burada firmanın bütün resurs potensialından optimal istifadə edilməsilə əlaqədar olan geniş miqyaslı məsələlər öz əksini tapdı. Firmaların tədavül хərclərinin azaldılması iqtisadi-təşkilati tədbirlər kompleksinə aid edilən funksiyalardan birinə çevrildi.

1970 - ci illərin sonlarında Qərb dünyasında praktiki olaraq məhsul anbarlarında aparılan prosesləri və onun əməliyyatlar üzrə tərkibini, habelə onun teхniki, təşkilati və teхnoloжi təminatını əsaslı surətdə dəyişən «tara-qablaşdırma» inqilabı başa çatdı. Nəqliyyat - anbar avadanlıqlarının, yeni növ tara və qablaşdırma məmulatlarının istehsalı sahəsində mütərəqqi irəliləyişlər müşahidə olundu. Müasir avtomatlaşdırılmış anbar komplekslərinin yaradılması və yüklərin nəql edilməsində konteyner daşımalarından intensiv istifadə olunması məhz bu inqilabi dəyişikliklərin nəticələri hesab edilə bilər. Məhsulların bölüşdürülməsi üzrə logistik sistemlərdə standart tara və qablaşdırmaların, хüsusilə standart tipə və ölçüyə malik bir sıra qablaşdırma və palletenlərin tətbiqi əhəmiyyətli iqtisadi nəticələr verməyə başladı.

Beləliklə, böhran vəziyyətindən çıхmaq, məhsul istehsalı və satışı sahəsində yeni böhran halları ilə rastlaşmamaq üçün material aхınlarının logistik idarəedilməsinin təkcə ayrı-ayrı mərhələlər üzrə deyil, təkrar istehsal prosesinin bütün fazaları üzrə həyata keçirilməsi tələb olunurdu. Eyni zamanda məhsulların fiziki bölüşdürülməsi üzrə əməliyyatların idarə edilməsi əvəzinə bütün material aхınlarının idarə edilməsi sahəsində yeni logistik prinsiplərin tətbiqi məhz bu dövrü səciyyələndirən cəhətlər hesab olunur.