Fizika-m-ish pdf

Tezlikni o„lchash. 
Harakatlanayotgan jismlarning tezligi maxsus asboblar
yordamida o‘lchanadi. M: avtomobil, kema, samolyot tezligi spidometr (inglizcha
speed – tezlik, lotincha metreo – o‘lchash) yordamida o‘lchanadi.
4. To„g„ri chiziqli tekis tezlanuvchan (sekinlanuvchan) harakat. Bunday
harakatda jism harakat trayektoriyasi to‘gri chiziqdan iborat bo‘ladi. Harakat
tezligining kattaligi bir tekisda ortib (kamayib) boradi, ya’ni teng vaqtlar ichida bir
xil kattalikka ortadi (kamayadi), lekin yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Bosib o‘tilgan yo‘l
formula bilan aniqlanadi “+ˮ ishora tekis tezlanuvchan, a > 0, “–ˮ
ishora tekis sekinlanuvchan (a < 0) bo‘l ganda qo‘yiladi).
Ixtiyoriy teng vaqtlar oraligida tezligining son qiymati bir xil kattalikka 
o‘zgarib boradigan jismning harakatiga tekis o‘zgaruvchan harakat deb ataladi.
Tezlik o‘zgarishining shu tezlik o‘zgarishi sodir bo‘lgan vaqt oralig‘iga 
nisbati bilan aniqlanadigan kattalik tezlanish bo‘lib, a harfi bilan belgilanadi.
υ
0
– boshlang‘ich tezlik bilan tekis o’zgaruvchan harakatni boshlagan jismning t
vaqtdagi tezligi υ ga teng bo‘lsa, tezlanish formulasi:
Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin:
Vaqt birligida jism tezligining o‘zgarishiga son jihatdan teng keladigan 
kattalik tezlanish deb ataladi.
Xalqaro birliklar sistemasidagi tezlanish birligi – m/s
2
 shunday birlikki, 
bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi.
5. Egri chiziqli tekis harakat. Egri chiziqli harakatning xususiy holi 
sifatida aylana bo‘ylab tekis harakatni olish mumkin. Bunday harakatda har doim

---

---

tezlik yo‘nalishi uzluksiz o‘zgarib, trayektoriyaga urinma bo‘ylab yo‘nalgan
bo‘ladi. Harakatning asosiy parametrlari: – chiziqli tezlik; ω – burchak tezlik; T
– aylanishlar davri; v – aylanishlar chastotasi; S
yoy
– yoy uzunligi; s – bosib
o‘tilgan yo‘l.
Jism qatnashayotgan harakatlar mustaqil bo‘lib, ularning harakat tezligi
(tezlanishi) bir-biriga bog‘liq emas. Bunga harakatlarning mustaqillik prinsipi
deyiladi.
JISMLARNING ERKIN TUSHISHI. 
Jismning havosiz
joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati
erkin tushish deb ataladi.
Erkin tushayotgan jismning tezlanishi o‘zgarmas
bo‘lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g
harfi bilan belgilanadi. Toshkent sharoitida g = 9,81 m/s
2
ga teng.
1. Erkin tushayotgan jismning t vaqtdagi tezligi:
,
bo’lsa
2. Erkin tushayotgan jismning o‘rtacha tezligi:
,
bo’lsa
3. Erkin tushayotgan jismning tushish balandligi:
,
bo’lsa
JISMLARNING VERTIKAL HARAKATI
Biror jismni qo‘limizda ushlab turib, so‘ng uni qo‘yib yuborsak, jism tortish
kuchi natijasida to‘g‘ri yer sirtiga tomon harakatlanadi. Jismning bunday harakati
pastga qarab vertikal harakat deyiladi.
Jismning yuqoriga tik (vertikal) harakatida masalani soddalashtirish
maqsadida havoning qarshilik kuchini va Arximed kuchini hisobga olmaymiz.
Jismni yuqoriga vertikal yo‘nalishda boshlang‘ich
tezlik bilan uloqtirib, uning harakatini kuzataylik. Agar
jism faqat shu
tezlik bilan yuqoriga harakatlanganda u
t vaqt ichida h
1
=
· t balandlikka ko‘tarilgan bo‘lar
edi. Ammo yerning tortish kuchi ta’sirida shu t vaqt
ichida jismning ko‘tarilish balandligi h
2
= gt
2
/2 ga
kamayadi. U holda jismning ko‘tarilishi mumkin bo‘lgan
balandlik h = h
1
– h
2
ga teng bo‘ladi, ya’ni jismning
harakat tenglamasi:
orqali ifodalanadi.
Yuqoriga vertikal otilgan jism harakati tekis sekinlanuvchan harakatdan iborat.

---

Jismning t vaqtdan keyingi tezligi:
ifoda
yordamida aniqlanadi.
Jismning ko‘tarilishi uchun ketgan vaqti:
Jismning maksimal ko‘tarilish balandligi ifodasi quyidagicha bo‘ladi:
AYLANA BO‘YLAB NOTEKIS HARAKAT. BURCHAK TEZLANISH.
TANGENSIAL TEZLANISH
Agar moddiy nuqta aylana bo‘ylab ixtiyoriy teng vaqtlar orasida teng
uzunlikdagi yoylarni bosib o‘tsa, bunday harakat tekis