[[Fayl: b vitamin supplement tablets jpg

---

Vitaminlar
[[Fayl:B vitamin supplement tablets
.jpg|thumb|B vitamini qadoqlash]]
Vitaminlar (lotincha: vita —
hayot),darmon dori — tirik organizmning
hayot faoliyati va normal moddalar
almashinuvi uchun zarur boʻlgan organik
birikmalar. Ular turli xil kimyoviy
tuzilishga ega. Oziq moddalar tarkibida
qandaydir moddalar yetishmasligi
natijasida odamlar kasal boʻlishi
toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimiy Xitoy

---

kitoblarida, keyinchalik Gippokrat
asarlarida qayd etilgan. V.ni ilmiy nuqtai
nazardan oʻrganish XVIII asrda
boshlangan. Ingliz vrachi J. Lind (1757),
fransuz fiziologi F. Majandi (1816), rus
vrachi N. I. Lunin (1880), golland vrachi
Eykman (1897), ingliz olimi F. Xopkins
(1906)lar V.ni oʻrganishga juda katta
hissa qoʻshdilar. Organizmda V. sintez
qilinmaydi, kishi oʻzi uchun zarur V.ni turli
ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda V.
yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo
boʻlmaganda avitaminoz paydo boʻladi.
V.ning asosiy manbai oʻsimliklardir
(qarang Vitaminli oʻsimliklar). V. hosil
boʻlishida mikroorganizmlar ham katta
rol oʻynaydi. V.ning biologik ahamiyati

---

moddalar almashinuviga rostlovchi taʼsir
etishdan iborat. V. organizmda sodir
boʻladigan kimyoviy reaksiyalarni
kuchaytiradi, organizmning oziq
moddalarni oʻzlashtirishiga taʼsir
koʻrsatadi, hujayralarning normal
oʻsishiga va butun organizmning
rivojlanishiga yordam beradi, organizmda
fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal
funksiyasi va faolligini taʼminlaydi. V.
organizmda energiya almashinuvida (V,,
V2 V.), aminokislotalar (V6, V12 V.) va
yog kislotalar (pantotenat kislota)
biosintezida, fotoresepsiya jarayonida (A
vitamin), qon ivishida (K vitamin) va
kalsiyning oʻzlashtirilishida (D vitamin)
ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda

---

biror vitamin yetishmasa yoki butunlay
boʻlmasa, moddalar almashinuvi buziladi.
Oziq-ovqatda V. yetishmaganda kishining
mehnat qobiliyati pasayadi,
organizmning kasalliklarga hamda tashqi
muhitning noqulay taʼsiriga chadami
kamayadi. Vitamin yetishmovchiligiga
ovqat tarkibida V. kam boʻlishigina emas,
balki ularning ichakda soʻrilishi,
toʻqimalarga yetkazib berilishi va biologik
faol shaklga aylanishi jarayonlarining
buzilishi ham sabab boʻladi. Lekin baʼzi
V.ning fiziologik ehtiyojdan ortiqroq
boʻlishi gipervitaminozga olib kelishi ham
mumkin. Keyingi yillarla 30 dan ziyod
vitaminning kimyoviy tuzilishi toʻla

---

oʻrganilib, koʻplari sintez qilindi (qarang
Vitamin sanoati).
Dastlab V. shartli ravishda lotin
alifbosining bosh harflari: A, V, S, D, Ye, R
va h.k. bilan belgilangan. Keyinchalik
V.ning kimyoviy tuzilishiga binoan
xalqaro standartlashtirishning yagona
nomi qabul qilindi. V.suvda eriydigan,
yogʻda eriydigan va vitaminsimon
birikmalarga ajratiladi. Yogʻda eriydigan
V.ga A, D,"1 Ye va K, suvda eriydiganlariga
V kompleksi vitaminlari va S, RR kiradi.
V.dan tashqari organizmda turli
oʻzgarishlarga uchrab V.ga aylanadigan
moddalar — provitaminlar ham bor.
Provitaminlarga karotinlar (A provitamin),

---

D vitaminga aylanadigan baʼzi bir
sterinlar (ergosterin va b.) kiradi.
Odamning V.ga boʻlgan bir kunlik ehtiyoji
organizmning umumiy holatiga, mehnat
tarziga, sogʻ yoki kasalligiga bogʻliq.
Odam hayoti uchun V.dan ayniqsa A, V,
V2, S, D, RR ning ahamiyati katta.
Quyida koʻproq qoʻllaniladigan V. tavsifi
keltirildi.
Retinol (A vitamin) tabiatda keng
tarqalgan. Oʻsimlik toʻqimalarida A
provitamin (organizmda retinolga
aylanadigan karotinoid pigmentlar)
holida uchraydi. Koʻrish pigmentlari hosil
boʻlishida qatnashib, organizmning

---

normal oʻsishini, koʻzning turli darajadagi
yorugʻlikka moslashishini taʼminlaydi.
Organizmda retinol yetishmasa, teri
qurishib oqaradi, qipiqlanadi,
muguzlanadi, unda mayda toshmalar
paydo boʻladi, terining yiringli kasalliklari
avj oladi, soch quruq, xira boʻlib, toʻkila
boshlaydi, tirnoq moʻrtlashib qoladi.
Yoruqqa qaray olmaslik, shabkoʻryaik,
konʼyunktivit, blefaritta asosan A vitamin
yetishmasligi sabab boʻladi. A provitamin
(karotin) oʻsimliklarda, ayniqsa ularning
yashil barglarida, A vitamin hayvon va
baliq jigarida, baliq moyida koʻp.
Tiamin (V, vitamin) — koʻpgina oziqovqat
mahsulotlari tarkibiga kiradi. U asosan

---

donning murtagi va qobigʻi (kepagi)da
boʻladi. Tiamin organizmda uglevodlar
almashinuvida muhim ahamiyatga ega;
ovqat uglevodlarga serob boʻlsa, ularni
oʻzlashtirish uchun tiamin koʻproq talab
qilinadi. Tiamin boʻlmasa, polinevrit
kasalligi roʻy beradi. Organizmda bu
vitamin boʻlmasa yoki yetishmasa, nerv
sistemasining ogʻir kasalligi — beri-beri
paydo boʻladi, shuningdek ichak
peristaltikasi susayadi, qabziyat,
muskullar boʻshashishi, jismoniy va ruhiy
ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi.
Riboflavin (V2 vitamin)— oʻsish
jarayonida qatnashadi va oʻstiruvchi
omillarga kiradi. Oqsil, yogʻ va uglevodlar
almashinuvida ishtirok etadi. Markaziy

---

nerv sistemasi holatini rostlaydi, koʻz
gavharidagi moddalar almashinuviga
taʼsir etadi, yorugʻlikni sezish va rang
ajratishga yordam beradi. Riboflavin
organizmga oziq-ovqat bilan kiradi,
ovqatda riboflavin yetishmasa ogʻiz
burchagi, lab yoriladi (qarang Lab
bichilishi), soch toʻkiladi, konʼyunktivit va
blefarit kuzatiladi. V2 vitamin asosan
hayvon mahsulotlari — tuxum, pishloq,
sut, goʻsht hamda galla va dukkakli
oʻsimliklarda moʻl-koʻl.
Piridoksin (V6 vitamin)— koʻpgina
oʻsimlik va hayvon mahsulotlari: achitqi,
bugʻdoy murtagi, jigar, baliq, mol goʻshti
va dukkakli donda boʻladi. U oqsil va

---

yogʻning normal hazm boʻlishini
taʼminlab, azot almashinuvida muhim rol
oʻynaydi. Organizmda piridoksin
yetishmasa bolalar oʻsmay qoladi, meʼda-
ichak ishi buziladi, kamqonlik roʻy beradi.
Homiladorlarda stomatit, terining
yalligʻlanishi, qoʻzgʻaluvchanlik, uyqusizlik
kuzatiladi. Kishi organizmi uchun zarur
miqdordagi piridoksin ichak bakteriyalari
taʼsirida hosil boʻladi.
Nikotinamid, nikotin kislota (RR vitamin)
hujayralarning nafas olishida, oqsillar
almashinuvida qatnashadi, organizmda
oʻsimlik oqsillarining hazm boʻlishini
tezlashtiradi, meʼdaning sekret va harakat
faoliyatini normallashtiradi, meʼda osti

---

bezi ishlab chiqaradigan sekret va shira
tarkibini yaxshilab, jigar ishini
barqarorlashtiradi. Organizmda nikotin
kislota yetishmasa pellagra kasalligi roʻy
beradi. Nikotin kislota uy parrandasi, mol
goʻshti, jigari, buyragida, achitqi, guruch
kepagi, bugʻdoy murtagida koʻp boʻladi.
Folat kislota (V, vitamin) baʼzi
aminokislotalar almashinuvida va
sintezida, shuningdek nuklein kislotalar
sintezida qatnashadi, koʻmikning qon
yaratish funksiyasini kuchaytiradi, V12
vitamin-ning yaxshi oʻzlashtirilishiga
yordam beradi. Folat kislota oʻsimlik va
hayvon mahsulotlarida, ayniqsa, jigar,
buyrak va yashil barglarda koʻp. Ichak

---

mikroorganizmlari folat kislotani koʻp
miqdorda sintezlaydi.
Siankobalamin min) — yuqori biologik
faol modda. Metionin, nuklein kislotalar
sintezida va qon yaratilishi jarayonida
qatnashadi. Organizmga ovqat bilan
kiradi, u organizmda yetishmasa,
kamqonlik paydo boʻladi. Siankobalamin
mol jigarida ayniqsa koʻp. Tibbiyotda,
chorvachilik va parrandachilikda keng
qoʻllaniladi.
Pantotenat kislota (V5 vitamin) —
oʻsimlik va hayvon toʻqimalarida koʻp.
Nerv sistemasi hamda buyrak usti va

---

qalqonsimon bezlar faoliyatini
normallashtiradi.
Askorbin kislota (S vitamin) — moddalar
almashinuvida, biriktiruvchi
toʻqimalarning oʻzlashtirilishida, bu
toʻqimalarning normal holatda tutib
turilishi va tiklanishida muhim
ahamiyatga ega. Organizmda S vitamin
yetishmasa, togʻay va suyak toʻqimalari
tuzilishi buziladi, lavsha (singa) kasalligi
roʻy beradi. Organizmda askorbin kislota
hosil boʻlmaydi va toʻplanmaydi. S
vitamin sabzavot va mevalarda boʻladi.
Askorbin kislota turli polivitamin
preparatlari tarkibiga kiradi.

---

Kalsiferol (D vitamin) moddalarning
mineral almashinuviga, suyak hosil
boʻlishiga taʼsir koʻrsatadi. U yosh bolalar
skeletining jadal oʻsishi va suyaklanishi
davrida ayniqsa zarur. Organizmda D
vitamin yetishmasa raxit kasalligi paydo
boʻladi. Tunes, treska va b. baliqlar moyi
kalsiferol manbai hisoblanadi.Bundan
tashqari, sut, tvorog, sariyogʻ, jigar va
tuxum sarigʻida koʻp boʻladi. Tishlarni
ham asraydi.
Tokoferol (Ye vitamin, koʻpayish vitamini)
muskul va jinsiy bezlar faoliyatini
kuchaytiradi, ichki aʼzolarda, yogʻda
eriydigan barcha V., ayniqsa retinol
toʻplanishiga yordam beradi.

---

Oʻsimliklarning yashil qismi hamda
ulardan olinadigan moyda (mas.,
kungaboqar moyida) moʻl boʻladi.
Filloxinon (K vitamin) — qon ivishining
asosiy omillaridan biri. Organizmda K
vitamin yetishmaganda turli aʼzolar
(burun, milk, meʼda-ichak va b.)dan qon
ketishi kuzatiladi. Filloxinon salat, karam,
ismaloq, qichitqi oʻtning yashil qismida
boʻladi. Yuqorida aytib oʻtilgan V.dan
tashqari, organizm uchun zarur boʻlgan
boshqa biologik faol moddalar
(vitaminsimon birikmalar) ham bor.
Bularga bioflavonoidlar, xolin, inozit,
lipoat, orot, pangamat, paraaminbenzoat
kislotalari va b. moddalar kiradi.

---

Meva, sabzavot va b. masalliqlar uzok,
saqlanganda va notoʻgʻri pishirilganda V.
kamayadi. V.dan eng beqarori askorbin
kislota boʻlib, uni oftob, issiq va nam
havo buzib qoʻyadi. Ovqat pishirganda V.,
ayniqsa askorbin kislota yaxshi
saqlanishi uchun sabzavotni tez artib,
yuvib. toʻgʻrab, qaynab turgan suvga
solish, qozon qopqogʻini yopib qoʻyish
kerak. V. preparatlari dorixonalarda
mavjud, ammo biologik taʼsiri kuchli
boʻlgani uchun V.ni faqat vrach maslahati
bilan qabul qilish lozim.
Xulosa qilib aytganda biz har doim
Vitaminlarni istemol qilishimiz kerak. Biz

---

Vitaminlarsiz kuchsiz va nosog'lom
bo'lamiz.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Sohibov D., Vitaminlar va ularning
hayot uchun ahamiyati, T., 1991.
Oʻzuv Zokirov, Abdukarim Zikiryoev.