F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

2. Sosiologiyanın predmeti 
 
Sosiologiya termini iki sözün birləşməsindən ibarətdir: latın sözü «sosietas» (cəmiyyət) və yunan sözü 
«loqos» (söz, təlim). Hərfi mənada sosiologiya cəmiyyət haqqında elm deməkdir. 
Aydın məsələdir ki, bəşəriyyət öz tarixi ərzində  həmişə  cəmiyyəti dərk etməyə, ona öz münasibətini 
bildirməyə  səy göstərmişdir. Bunu xatırlamaq kifayətdir ki, keçmişin bütün mütəfəkkirləri öz fəlsəfi sistemləri 
çərçivəsində həm də öz ictimai baxışlarını ifadə etmişlər. İqtisadi, hüquqi, pedaqoji fikir müvafiq xüsusi elmlərdən 
- siyasi iqtisaddan, hüquqşünaslıqdan, pedaqogikadan qədim olduğu kimi, sosial fikir də bir elm kimi 
sosiologiyadan daha qədimdir. Sosial məsələlər haqqında mühakimlər, ictimai hadisə  və proseslərin 
qiymətləndirilməsi müxtəlif formalarda, müxtəlif janrlarda öz əksini tapmışdır. Bəşəriyyətin  ən ümumi sosial 
ideyalar işləyib hazırlaması uzunmüddətli mürəkkəb və ziddiyyətli prosesdir. Zehni əmək bölgüsü elə bir yol 
keçməli idi ki, sosial təfəkkürün özünün spesifik formalarında təzahür də bilsin. Bu baxımdan sosioloji fikir tarixi 
sosial fikrin, sosial ideyaların xüsusi tərkib hissəsidir. 
Sosiologiyanın müəyyən ilkin şərtlərin mövcud olduğu XIX əsrdə meydana gəldiyi vaxtdan onun predmeti 
eynimənalı başa düşülməmişdir. Məsələn, O. Kont belə hesab edirdi ki, 
[11 - 12] 
sosiologiya insan zəkasının və 
psixikasının ictimai həyatın təsiri ilə necə  təkmilləşdiyini öyrənən yeganə elmdir. Sosiologiya ictimai həyat 
faktlarını, proseslərini müşahidə etmək, təsvir etmək və sistemləşdirmək vəzifələrini yerinə yetirməlidir. 
H. Spenserə (1820-1903) görə, sosiologiya elə  ən ümumi elmdir ki, özündə  həm tarixi inkişafın ümumi 
nəzəriyyəsini, həm antropologiyanı, həm də etnoqrafiyanı birləşdirir. Alman iqtisadçısı və sosioloqu Albert Şeffle 
(1831-1903) bildirirdi ki, sosiologiyanın predmetini insanlar arasındakı qarşılıqlı  mənəvi münasibətlər, habelə 
ünsiyyətin ideal və texniki üsulları, formaları təşkil edir. Görkəmli hüquqşünas və sosioloq L. Qumploviçin (1838-
1909) fikrincə, sosiologiya bütün sosial elmlərin fəlsəfi əsasıdır. 
XIX  əsrin sonlarına qədər Kontun nöqteyi-nəzəri, yəni sosiologiyanın cəmiyyətşünaslıqla eyni olan elm 
kimi nəzərdən keçirilməsi elmi ədəbiyyatda üstünlük təşkil etmişdir. XIX əsrin sonu - XX əsrin  əvvəllərində 
cəmiyyət məsələlərinə həsr olunmuş tədqiqatlarda sosial aspekt xüsusi olaraq ayırd edilir, onun iqtisadi, hüquqi və 

---

9 
 
s. aspektlər sırasında özünəməxsus cəhətlərinə daha çox diqqət yetirilir. Bu halda sosiologiyanın predmeti xeyli 
məhdudlaşdırılaraq məhz ictimai inkişafın sosial tərəflərinin öyrənilməsinə müncər edilir. Sosiologiya elminin belə 
şərhini ilk dəfə fransız sosioloqu və filosofu Emil Dürkheym (1858-1917) vermişdir. Dürkheymin fikrincə, 
sosiologiyanın predmeti elə xüsusi reallıqdır ki, onunla mövcud elmlərdən heç biri indiyə  qədər məşğul 
olmamışdır. Bu reallığın əsasını sosial faktlar təşkil edir. Həmin faktlar isə gerçəkliyini nə iqtisadi, nə psixoloji, nə 
fiziki və s. faktlarına müncər edilə bilməz; onların öz müstəqil xarakteristikaları vardır. Sosial faktların başlıca 
əlamətləri onların obyektiv səciyyə daşıması, fərddən asılı olmayaraq mövcud olması, ona təzyiq göstərə 
bilməsidİr. Dürkheym sosial faktları iki yerə ayırırdı: cəmiyyətin «maddi substratını» təşkil edən morfoloji faktlar 
(məs. əhali sıxlığı, fərdlər arasında ünsiyyətin intensivliyi, yaşayış yerlərinin 
[12 - 13] 
xarakteri və s.) və mənəvi, 
qeyri-maddi faktlar (bunlar məcmu halda kollektiv və ya ümumi şüuru təşkil edir). 
Sosiologiya cəmiyyət haqqında elmdir, başqa sözlə, sosioloji idrakın obyektini cəmiyyət təşkil edir. lakin 
belə izah sosiologiyanın predimetini tam aydınlaşdırmır, çünki cəmiyyət  ən müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir. 
Ona görə də digər elmlərdə olduğu kimi, sosiologiyada da onun obyektini və predmetini fərqləndirmək lazımdır. 
Sosioloji idrakın obyektinin və predmetinin qarışdırılması və ya eyniləşdirilməsi ciddi metodoloji qüsurdur. 
Bu qüsur indi meydana çıxmamışdır: o, əvvəllər də özünü göstərmişdir, indi də  ən müxtəlif məktəblərin və 
cərəyanların bir çox sosioloqlarına xas olan cəhətdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sosiologiyanın digər elmlərdən, 
ABŞ-da sosial psixologiyadan və s. nisbətən gec ayrılmasını  və müstəqil elmi fənn kimi təşəkkül tapmasını 
şərtləndirən  ən mühüm səbəblərdən biri məhz sosioloji idrakın obyektinin və predmetinin eyniləşdirilməsi 
olmuşdur. 
Adətən tədqiqatçının fəaliyyətinin istiqamətləndiyi hər şeyi idrak obyekti kimi qəbul edirlər. Bu o deməkdir 
ki, müxtəlif hadisə, proses, münasibət ən müxtəlif elmlərin predmetindən söhbət getdikdə yalnız obyektin həmin 
elmin spesifikası ilə müəyyən edilən tərəfi, aspekti, xassəsi, münasibəti əsas götürülür. Obyektin digər tərəf, aspekt, 
xassə və münasibətləri isə ikinci dərəcəli məsələlər kimi, yaxud obyektin mövcudluq şəraiti kimi nəzərdən keçirilir. 
Deməli, hər hansı elmin formalaşması ilə onun elmi tədqiqat predmetini ayırd etmək məsələsi qarşıya çıxır. Başqa 
sözlə, hər bir elm digər elmdən ilk növbədə öz predimeti ilə  fərqlənir. Hər bir elm obyektiv reallığın öz xüsusi 
tərəfini, sferasını, özü üçün spesifık olan qanunauyğunluqlarını, həmin qanunauyğunluqların xüsusi təzahür 
formalarını  və  fəaliyyət mexanizmlərini öyrənir. Bu o deməkdir ki, hər hansı elmin, o cümlədən sosiologiyanın 
predmetini tədqiqat obyektinə görə müəyyənləşdirmək kifayət deyildir. Məsələn, sosial reallıq ictimai və 
[13 - 14] 
humanitar elmlərin tədqiqat obyektidir. Lakin hər bir elm məhz öz predmeti sayəsində müəyyən birmənalılıq 
qazanır; elmin predmeti həmişə spesifikdir: hətta eyni obyektdə, yaxud onun ayrı-ayrı hissələrində müxtəlif elmlər 
bir-birindən fərqli, spesifik qanunauyğunluqları  tədqiq edirlər. Məsələn, ailə iqtisadiyyat, hüquq, demoqraflıya, 
sosiologiya, psixologiya, pedaqogika və s. elmlərin tədqiqat obyekti ola bilər. Lakin bu elmlərin ailə  təsisatına 
münasibəti, yanaşması öz predmetləri çərçivəsində eyni deyildir, bir-birindən fərqlidir. 
Hər bir elmin predmeti empirik reallığı abstrakt səviyyədə spesifık şəkildə təkrar istehsal edir, yəni nəzəri 
abstraktlaşdırmanın nəticəsidir. Belə abstraktlaşdırma öyrənilən obyektin fəaliyyət və inkişafının elə 
qanunauyğunluqlarını ayırd etməyə imkan verir ki, onlar həmin elm üçün spesifikdir. 
Sosiologiyanı bir elm kimi səciyyələndirərkən çox zaman əslində sosioloji idrakın başlıca obyektləri 
sadalanır. Sosioloji məktəblərin və cərəyanların, sosioloji biliyin konkret təşkilat sistemlərinin müxtəlifliyi, ideya-
nəzəri mövqelərin və yönümlərin rəngarəngliyi sosiologiyanın predmeti məsələsində  çətinlikləri artırır. Bir çox 
hallarda «sosial» anlayışının özü dəqiq təsəvvür olunmur. 
Hər bir elmin spesifikasını araşdırarkən gerçəklikdəki elə əlaqə və münasibətlər ayırd edilməlidir ki, onlar 
keyfiyyətcə digər əlaqə və münasibətlərdən fərqli olub, məhz həmin elmin predmetini təşkil edə bilsin. Məsələyə 
belə yanaşdıqda demək olar ki, sosial adlandırılan əlaqə və münasibətlərin bütün məcmusu sosioloji idrakın obyekti 
hesab edilməlidir. Bu əlaqə və münasibətlər hər bir konkret sosial obyektdə xüsusi tərzdə təşkil olunmuşdur. Ona 
görə  də sosioloji idrakın obyekti sosial sistem kimi çıxış edir. Deməli, sosial olan, sosial əlaqə  və münasibətlər, 
onların təşkili üsulu elə anlayışlardır ki, bunlar sosioloji idrak obyektinin xüsusiyyətlərini açmaq üçün əsas 
anlayışlar kimi götürülə bilər. Bu halda sosial qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması sosiologiya elminin 
predmetini müəyyənləşdirmək üçün həlledici 
[14 - 15] 
əhəmiyyət qazanır. 
Sosiologiya tarixən müəyyən sosial sistemlərinin fəaliyyətinin və inkişafının sosial qanunauyğunluqları, 
habelə  həmin qanunauyğunluqların  şəxsiyyətlərin, sosial qrupların, birliklərin, siniflərin, xalqların fəaliyyətində 
təzahür formaları və mexanizmləri haqqında elmdir. 
Sosiologiyanın predmetini müəyyənləşdirərkən adətən ayrı-ayrı sosioloqlar müxtəlif sosial hadisələri və 
prosesləri həlledici hesab edirlər. Məsələn, qrupların (insanların) qarşılıqlı  fəaliyyəti, yaxud bu fəaliyyətin 
nəticələri; insanların sosial münasibətləri; sosial təsisatlar; sosial təşkilatlar və onların insan davranışına 
münasibəti; sosial fəaliyyət sistemləri; insan cəmiyyəti və insan davranışı; sosial nizamın və nizamsızlığın təbiəti; 
sosal qruplar; insan birlikləri formaları; insan cəmiyyətinin  əsas strukturları; sosial proseslər; sosial-mədəni 
hadisələr; sosial həyatın elmi baxımdan öyrənilməsi və s. Bu anlayışlardan hər birinin mənasını,  əhəmiyyətini 

---

10 
 
kiçiltmədən qeyd etməliyik ki, sosiologiya üçün sosial anlayışı daha ümumiləşdirici olub, ən mühüm, mərkəzi 
anlayış kimi nəzərdən keçirilə bilər. 
Sosial anlayışını  həm geniş  məzmunda (ictimai mənasında), həm də  məhdud (empirik) mənada başa 
düşülməsi həmişə müəyyən çətinliklər doğmuşdur. Birinci halda sosioloji biliyin spesifik obyekti (sosial əlaqə və 
münasibətlər) əslində unudulmuş, ikinci halda isə bütövlükdə cəmiyyətə aid olan hadisə və prosesləri dəqiq ifadə 
etmək mümkün olmamışdır. Ona görə  də sosiologiyanın inkişafının müəyyən mərhələsində, ümumi sosioloji 
nəzəriyyə  işləyib hazırlamaq zərurəti yarandıqda bütövlükdə  cəmiyyəti, ictimai münasibətlərin bütün sistemini 
xarakterizə etmək üçün «sosial» anlayışı elmi dövriyyəyə daxil edilmiş, «sosial» anlayışı tədricən müstəqil məna 
kəsb etmişdir. 
Sosial münasibətlər şəxsiyyətin cəmiyyətlə qarşılıqlı fəaliyyətinin (sosial qruplar, təşkilatlar, təsisatlar və s. 
vasitəsilə) səciyyələndirir, istər iqtisadi, istər siyasi, istərsə 
[15 - 16]
 də mənəvi münasibətlərin mahiyyətini, mühüm 
aspektini təşkil edir. İctimai münasibətlərin hər hansı sistemi həmişə aydın ifadə olunmuş sosial aspektə malikdir. 
Deməli, sosial ictimai münasibətlərin xüsusi aspektini səciyyələndirməklə qalmır, onların bütün növlərinə nüfuz 
edir. 
Sosialın spesifikasını hansı əsas cəhətlər səciyyələndirir? 
- Fərdlərin müxtəlif qrupları üçün ümumi xassə olmaq; belə xassə ictimai münasibətlərin bu və ya digər 
xassələrinin inteqrasiyası nəticəsidir. 
- Fərdlərin qarşılıqlı  vəziyyətinin ifadəsi olmaq; bu, o deməkdir ki, fərdlər və onların qrupları arasında 
münasibətlərin məzmunu və xarakteri onların ictimai strukturlarda tutduqları yerdən və yerinə yetirdikləri roldan 
asılıdır. 
- Fərdlərin və onların müxtəlif qruplarının münasibətlərində  təzahür etmək; bu münasibətlər çoxaspektli 
olub, həm onların bir-birinə, həm cəmiyyətdə öz vəziyyətinə, həm də ictimai həyatın hadisə  və proseslərinə 
münasibətini əks etdirir. 
- Fərdlərin birgə  fəaliyyətinin nəticəsi olmaq; bu nəticə  fərdlərin ünsiyyətdə  və qarşılıqlı  fəaliyyətində 
təzahür edir. Qarşılıqlı fəaliyyət prosesi fərdlərin bir-birinə təsir göstərməsinə şərait yaradır, ictimai münasibətlərin 
müxtəlif xassələrinin inteqrasiya olunmasına kömək edir. 
Sosial münasibətlərin təkmilləşdirilməsi azadlıq, bərabərlik,  ədalət anlayışlarının daha real məzmun kəsb 
etməsi üçün zəruri şərtdir.