Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli

Çokan Vəlihanov və Rusiyanın məşhur psixoloji romanlar müəllifi F.M.Dostoyevski.

Şokan Valixanov yalnız “Manas” dastanını toplayıb rus dilinə çevirməklə kifayətlənmir, “Kozı Korpeş və Bayan Slu” dastanını da elm aləminə qazandırır.

Şokan Valixanovun rəssamlıq qabiliyyəti olduğuna görə o getdiyi yerləri yalnız sözlə təsvir etmir, qələm və fırça ilə də şəkillər çəkir. Fotonun geniş yayılmadığı bir dövrdə şəkillər Rusiya xüsusi xidmət orqanları üçün olduqca vacib olan materiallar sayılırdı. Onun vaxtilə çəkmiş olduğu Cuban ananın məzarüstü rəsmindən sonralar abidənin bərpasında istifadə edilmişdir.

1857-ci il fevralın 21-də Şokan Valixanov P.P.Sem­yono­vun zəmanətilə Rus İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinə üzv qə­bul edilir.

Rusiya Türküstanın böyük bir qismini – Qazax çöllərini işğal etsə də, Böyük Britaniya Hindistanı tutsa da, Çin isə Doğu Türküstanı ələ keçirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxsa da, işğal altına aldıqları ərazilərlə kifayətlənmir, yeni torpaqlar tutmağa çalışırdılar. Onlar arasında yeni ərazilər ələ keçirmək üçün qarşıdurma dərinləşirdi.

Türküstan torpaqlarında Rusiyanın da, Böyük Britaniyanın da, Çinin də gözü vardı. Lakin bölgə haqqında bilgi yetərsiz idi. Oraya gedən yolların vəziyyəti, əhalinin milli tərkibi, hakimiyyət orqanlarına münasibəti və s. haqqında geniş bilgi olmadığından bölgəyə əsgəri birliklər yeridilməsi yubadılırdı. Rusiya lazımı kəşfiyyat bilgiləri əldə etmək üçün böyük bir ticarət karvanı təşkil edir. Şokan Valixanov da bu karvana qatılır.

Rusiya hökumətinin xüsusi tapşırığı ilə bölgəni öyrənən, çoğrafiyaçı alim, səyyah kimi məşhurlaşan, Rus İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinin sədr müavini (1873-1914) Pyotr Petroviç Semyonov-Tyanşanski (14.01.1827-11.03.1914) ilə Şokan Valixanov 1856-cı ildə tanış our.

Doğu Türküstanın batısındakı Qulcudə olmuş, o yerləri öyrənmiş Şokan Valixanovu Rusiyanın xüsusi xidmət orqanları Kaşqara göndərməyi qərara alır. Hazırlanmış karvan 1858-ci il iyunun 28-də yola çıxır. Qazaxların Yeddi çadır, rusların Semipalatinski adlandırdıqları bölgəni keçib, Kaşqara gedən karvana “tacir” Şokan Valixanov rəhbərlik edir. Çingiz xanın nəslindən olması və ağllı və səbirli davranışı onu ölümün pəncəsindən qurtarır. Şokan Valixanov 1859-cu il aprelin 12-də Kaşqar haqqında zəngin məlumatla geri dönür.

Onun gətirdiyi məlumatlar və özünün davranışı quberniya sərhədlərini aşaraq mərkəzi hökumətə də çatır. Buna görə də Müdafiə Nazirinin göstərişi ilə Şokan Valixanov 1860-cı ilin əvvəllərində Peterburqa göndərilir. Paytaxtda onu yüksək səviyyədə qarşılayırlar. Çar II Aleksandr onu Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edir. Hərbi rütbəsi yüksəldilir. O, getdiyi yerlər, topladığı materiallar haqqında Coğrafiya Cəmiyyətində məruzə edir, elm xadimlərilər, ictimai təşkilatların öndərlərilə, ədəbiyyatçılarla görüşür, onların toplantılarına qatılır, müzakirələrdə iştirak edir. Çar ordusunun Baş ştabında Orta Asiya və Doğu Türkistanın xəritəsini hazırlayan qrupda işə götürülür. Lakin burada işləməsi o qədər də uzun sürmür. May ayında Xarici İşlər Naziri, knyaz A.M.Qorçakovun zəmanətilə Asiya departamentində işə qəbul edilir.

Peterburqda yaşadığı iki il müddətində Şokan Valixanov professor A.N.Beketovla, Rus İmperiya Coğrafiya Cəmiyyətinin jurnalına redaktorluq edən, diplomat, publisist E.P.Kovalevski ilə, univer-sitet müəllimi, alim, milli-yətcə Azərbaycan türkü olan, xristianlığı qəbul etdiyinə görə Aleksandr adını götürmüş Məhəmmədəli Kazım bəylə, İ.N.Berezinlə, V.P.Vasi-lyevlə, V.V.Qriqoryevlə və b. ilə görüşür, elmi fəaliyyətində onlardan məsləhətlər alır. Bir ara Parisə də gedir.

Şokan Valixanov qısa müddətdə Orta Asiya, Doğu Tür­küs­­tan və Sibiri Peterburqda ən yaxşı bilən mütəxəssis kimi ta­nı­nır. Ensiklopediyaya “Ab­lay” məqaləsini yazır, Kaş­qar­dan gətirdiyi “Təzkirə-i Boq­rax”, “Təz­kirə-i Xocaxan” əl­yaz­­ma­larını elmi ictimaiyyətə ta­nıdır, şair və yazıçılarla gö­rü­şür, on­ların söhbətlərində işti­rak edir. “Muhamməd Heydər Dual­tın “Tarix-i Rə­şi­di” əsərini dün­ya elminə qazan­dıran Şo­kan Vali­xanovun Pe­ter­burqda ic­­timai təş­kilatlarla yaxınlıq et­məsi, de­mokratik fi­kir­li ziya­lı­lar­­la tez-tez gö­rüş­məsi höku­mət dai­rələrinin də diqqətindən yayınmır.

1861-ci ilin mayında və­tə­nə dönən Şokan Valixanov yenə də elmi-ictimai fəaliy­yətini davam etdirir. 1862-ci ildə isə Atbasar dairəsinə sol­tan secilir. Lakin general –qubernator onu bu vəzifəyə təs­diq etmir.