Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
7.14. Hipofizin ön payının endokrin funksiyaları 
 
Hipofizin ön payının sistemi. Embriogenezdə hipofizin ön 
payı birincili ağız boşluğunun damının çıxıntısından formalaşır. 
Bu boşluq Ratki cibi adlanır. Embrional inkişaf prosesində çıxıntı 
kəllənin daxilində yerləşir. Bu müəyyən patofizioloji əhəmiyyətə 
malikdir. Bu da onunla bağlıdır ki, embrional toxumaların çıxıntı-
ları birincili ağız boşluğundan türk yəhərində yerləşən son yerinə 
qədər olan yolda qalıb sonrakı yaşlarda  şişlərə başlanğıc verə 
bilər. Neyroendokrin struktur kimi deyil, ektodermal struktur kimi 
formalaşan hipofizin ön payı  vəzili epitel xarakterinə malikdir. 
Adenohipofiz adı da buradan götürülüb. Sadə histoloji metodların 
 
329 
köməyi ilə adenohipofizin 3 tip hüceyrədən  əmələ  gəldiyini 
müəyyən etmişlər.  
1.  Asidofid hüceyrələr – turş  rənglə boyanır. Samotrop və 
prolaktin hormonlarını sintez edirlər. 
2.  Bozafil hüceyrələr – qələvi rənglə boyanır. Adrenokor-
tikotrop, triotrop və qonadotrop (follikulu stimulə edən və 
lüteyinləşdirici) hormonlar hazırlayır.  
3.  Neyrofil-hüceyrələr  və ya xromofob hüceyrələr, praktiki 
olaraq heç bir rəngləyici ilə boyanmırlar. Hormon ifraz etmirlər 
və bazafil hüceyrələrin sələfi sayılırlar. Ön payın bütün hor-
monları zülal təbiətlidir. 
Beləliklə, ön pay 6 hormon hazırlayır. Onlar aşağıdakılardır 
(cədvəl 7.2): 
 Cədvəl 7.2 
 
Qısaldılmış adı Tam 
adı 
Hədəf orqanı 
 
Qlandotrop hormonlar 
 
1. AKTH 
Adenokortikotrop hormon  Böyrəküstü vəzin  
qabığı 
 (kortikotropin) 
 
2. TTH 
Tireotrop hormon  
(tireotropin) 
Qalxanabənzər vəzi 
3. FSH 
Follikulstimulə edən  
hormon 
Qonadalar 
4. LH 
Lüteinləşdirici hormon 
Qonadalar 
Effektor hormonlar 
5. Prolaktin 
Prolaktin 
Süd vəzi, qonadalar 
6. BH 
Boy hormonu  
samototropin 
Orqanizmin bütün  
hüceyrələri 
 
Qlandotrop hormonlar. Bu 4 hormonun hədəf orqanı endokrin 
vəzilər olduğu üçün onları qlandotrop hormonlar adlandırırlar. Bu 
hormonlar vəzilərin aktivliyini stimulə edir. Hədəf orqanlarından 
biri də qalxanabənzər vəzidir ki, aktivliyi TTH ilə stimulə edilir. 
AKTH isə böyrəküstü vəzin qabıq maddəsini stimulə edir. FSH və 
LH isə qonadotropin hormonudur. Bunlardan biri follikulların 
downloaded from KitabYurdu.org

 
330 
yetişməsini, digəri isə follikulların partlamasını, ovulyasiyanı  və 
sarı cismin əmələ  gəlməsini təmin edir. Bu 2 hormon qadınlarda 
yerinə yetirdiyi funksiyalara görə bu cür adlandırılıb. Lakin bu 
hormonlardan (FSH) kişilərdə isə spermanın yetişməsində mühüm 
rol oynayır. LH testesteronun sintezini stimulə edir. TTH, LH, 
FSH-qlükoproteindirlər, yəni karbohidrat qalıqları saxlayırlar. 
Effektor hormonlar. 4 hormondan əlavə adenohipofiz 2 
hormon da hazırlayır ki, bunlar ayrı-ayrı vəzilərə deyil, orqanlar 
sisteminə  və  hətta orqanizmə bütövlükdə  təsir edir. Bu hor-
monlardan biri STH-samototrop hormon, samototropin, II-
prolaktindir – o, laktasiyada iştirak edir. Belə ki, onun spesifik 
reseptorları  təkcə süd vəzilərində deyil, digər orqanlarda da 
tapılıb. Prolaktinin bu orqanlara təsir etməsi hələlik məlum deyil. 
Siçovullarda prolaktin luteyinotrop təsir göstərir, ona görə onu 
lynteotrop hormon adlandırırlar. Lakin insanda o, belə  təsirə 
malik deyil, ona görə bu addan istifadə etmirlər.  
Adenohipofiz MSS tərəfindən innervasiyaya malik olunmasına 
baxmayaraq, onun aktivliyi – hipotalamus ilə nizamlanır. Hipofizin 
sinir hüceyrələrində müəyyən maddələr hazırlanır – bunlar kimyəvi 
informasiyanın daşıyıcıları olub, hüceyrələrin fəallaşması zamanı 
akson terminallarından xaric olur. Akson terminalları ixtisaslaşmış 
damar sistemi-qapı sistemi yaxınlığında (hipofizin) yerləşir, hansı 
ki, bu hipotalamus və hipofizi əlaqələndirir. Bu sistemlə hipota-
lamik neyronlardan buraxılan kimyəvi maddələr hipofizin ön pay-
ına daşınır (şəkil 7.22). Hipofizdə onlar ya hipofizar hormonun sek-
resiyasını  təmin edir (bu halda həmin maddələrə rilizinq faktoru 
(RF) və ya rilizinq hormonu (RH) deyilir, ya da onun sekresiyasını 
zəiflədir (bu halda onlara ingibirləşdirici faktor və ya hormon (İF, 
İH) deyilir. Digər nomenklaturaya görə rilizinq faktoru liberinlər, 
ingibirləşdirici faktoru isə statinlər adlandırırlar.  
 
331 
 
Şəkil 7.22. Adenohipofizar hormonların sekresiyasının (aşağı 
düzbucaqlılar) hipotalamus (yuxarı düzbucaqlılar) tərəfindən 
nizamlanmasının əsas prinsipləri. 
Əvvəllər hesab edirdilər ki, hər bir trop hormonun sekresiyasını 
özünün spesifik rilizinq-hormonu stimulə edir və bu hormonların ad-
landırılmasında öz əksini tapıb: tireotropin-rilizinq-hormon (TRH), 
kortinotropin-rilizinq-hormon (KRH), lüteinləşdirici hormonun 
RH-u (LH-RH), follikul-stimuləedici hormonun rilizinq hormonu 
(FSH-RH).  İndi müəyyən olunub ki, trop hormonların 
tənzimlənməsi mürəkkəbdir. Göstərilib ki, hipotalamusdan 
buraxılan dekapeptid LH və FSH-ın sekresiyasını stimulə edir. Ona 
görə əvvəllər LH-RH adlandırılması indi qonadotropin-rilizinq-hor-
monu (QTRH) ilə əvəz olunub. 2 effektor hormonun sekresiyasının 
tənzimlənməsi birdən çox hormonla requlyasiya olunur. BH-un 
sekresiyası RH (BH-RH) və ingibirləşdirici hormonla (BH-İH) 
tənzimlənir.  İlk dəfə BH-RH-nun strukturu açıqlananda, müəllif 
ona samatostatin adı verdi. Prolaktinə gəldikdə isə onun sekresiyası 
çoxdan məlum olduğu kimi hipotalamik prolaktin-ingibirləşdirici 
hormon və ya faktorla (PİF) tənzimlənir (cədvəl 7.3). PİF onunla 
seçilir ki, o peptid deyil, biogen amindir-dofamin. O, prolaktinin 
downloaded from KitabYurdu.org

 
332 
sekresiyasını güclü təzyiq altına alır. Bununla yanaşı prolaktinin 
sekresiyasının tənzimində güman ki, peptidlər də rol oynayır. (tir-
eotropin-rilizinq hormon TRH, vazoaktiv intestinal polipeptid 
(VST) və angiotenzin 2, B(beta)-endorfin) (şəkil 7.21).  
Cədvəl 7.3 
Hipofizotrop hormonlar 
Qısa adı Tam 
adı Digər adı 
Nəyə 
təsir edir 
Rilizinq hormonlar 
TRH Tireotropin-rilizinq 
hormon  Tireoliberin TTH 
Lüteinləşdirici hormon 
Lyuliberin 
LH və FSH 
LH-RH 
rilizinq hormonu 
(qonadoliberin)   
KRH Kortikotropin-rilizinq hormonu 
Kortikoliberin   AKTH 
BH-RH  Boy hormonun rilizinq hormonu Samatoliberin 
 HB 
PRL-RH Prolaktinin 
rilizinq 
hor^fiO^ Prolaktoliberin 
 
PRL 
İngibirləşdirici hormonlar 
BH-İH 
Boy hormonun inqibirləşdirici  
hormonu 
Samatostatin  
HB 
PRL-İH  Prolaktin hormonunun 
Prolaktostatin  
PRL 
(PİF) 
İngibirləşdirici hormon (faktor) 
 
 
7.15. Hipotalamusun hormonların formalaşmasına  
təsir edən faktorlar 
 
Hipotalamusun RH və İH hazırlayan neyronları çoxsaylı ekstra 
və intrahipotalamik neyronlarla innervasiya olunur. Daha çox güclü 
impulslar orta beyindən noradrenerqemik, adrenerqik, 
seratoninerqik neyronlarla, həm də xüsusilə limbik struktur, 
badamabənzər nüvə və hipokampadan gəlir. Bu innervasiya xarici 
və daxili təsirləri inteqrasiya etməyə (əsas etibarı ilə orta beyindən) 
və emosional stimulu neyroendokrin tənzimləməyə (əsas etibarı ilə 
limbik sistem ilə) imkan verir. Öz növbəsində orta beyin və limbik 
sistem hipotalamusdan afferent siqnallar alır, nəticədə informasi-
yanın resiprok mübadiləsi gedir. RH və  İH-nun formalaşması da 
əks  əlaqə prinsipi ilə  tənzimlənir və hipofizar hormonların 
konsentrasiyasından və ya onların təsir nəticəsindən asılıdır.  
Hipofizin ön payında geniş  fəaliyyət spektrinə malik bir sıra 
 
333 
hormonlar əmələ gəlir. Onlardan bir çoxları digər daxili sekresiya 
vəzilərinə nisbətdə  kəskin  şəkildə ifadə olunmuş troplu effektə 
malik olurlar (honadotron, tireotrop, adrenokortikotrop hormonlar 
və b.). 
Samototrop hormon (STH) – boy artımı hormonu olub, 
müxtəlif heyvanlarda müxtəlif molekulyar kütləyə malik zülal 
kimi çıxış edir. STH sümüklər ilə bütün orqanizmin inkişafını 
stimullaşdırır. O, zülalın sintezini sürətləndirərək, amin 
turşularının parçalanması proseslərini ləngidir. Bu orqanizmdə 
azotun yubanmasına, su ilə duzların miqdarının artmasına, yağ 
tərkibinin azalmasına yardım edir. STH zülalın sintezinə 
stimullaşdırıcı 
təsir göstərərək, laktasiya prosesinin 
tənzimlənməsində  iştirak edir. STH periostal sümükləşməni, 
qığırdaq toxumasının proliferasiyasını  və hipofizar zonada 
sümüyün 
əmələ 
gəlməsini stimullaşdıraraq, sümüklərin 
uzunluğunun artmasına şərait yaradır. Buna görə də, bu hormonun 
yüksək ifrazat səviyyəsi qiqantizmin inkişafına  şərait yaradır 
(insanın boyu 2 m olur). 
Hipofizin ön hiperfunksiyası boyun sürətlə artmasına - 
qiqantizmə (nəhəngboylu) səbəb olur; Belə adamların boyu 2,5-2,6 
m-ə çatır, yəni normal adamın boyundan 1,5 dəfə çox olur. 
Skeletin quruluşunda umumi mütənasiblik pozulur, əzələlər 
adətən süst və  zəif olur. Çox zaman cinsi fəaliyyət zəifləməklə 
xarici cinsiyyət orqanları çox inkişaf edir.  
STH heyvanın boy artımı proseslərinə  təsiri orqanizmə 
hipofizar toxuma ekstraktının daxil edilməsi zamanı təsdiq olunur 
– bu zaman hiss olunan şəkildə boy artımı baş verir. Yaşlı insanda 
boy hormonunun külli miqdarda ifrazı akromeqaliyanın – 
sümükləşmə prosesinin başa çatmayan sahələrdə ayrı-ayrı 
sümüklərin qeyri-mütənasib artımına səbəb olur. Əksər hallarda 
əl, daban, çənə, almacıq sümüklərinin qeryi-mütənasib  şəkildə 
inkişafına rast gəlinir. Hipofizar nəhənglərdə olduğu kimi 
akromeqaliyaya yoluxmuş  xəstələrdə  də hipofizin ön payı 
hormonları ilə  tənzimlənən daxili sekresiya funksiyalarının 
pozulması müşahidə olunaraq, cinsiyyət vəzilərinin daxili 
downloaded from KitabYurdu.org

 
334 
sekresiya funksiyalarında,  şəkər diabeti ilə  nəticələnən mədəaltı 
vəzinin insulyar toxumasında çatışmazlıq inkişaf edir. 
Orqanizmin böyümə dövrü qurtardıqdan sonra, yəni yaşlılarda 
samotrop hormon artarsa, aktomeqaliya xəstəliyi baş verir (şəkil 7.23). 
 
Şəkil 7.23. Akromeqaliya 
Bu xəstəlik zamanı burun uzanır, dodaqlar və yanaqlar xeyli 
qalınlaşır, dil böyüyərək ağıza sığmır, daxili orqanlar (qaraciyər, 
ürək və s.) da böyüyür.  
Ön payın piy mübadiləsini tənzim edən hormonu azaldıqda 
müəyyən nahiyələr, məsələn, qarında, budlarda, çiyində artıq 
dərəcədə piy toplanır və hipofizar piylənmə adlanan xəstəlik baş 
verir (şəkil 7.24). 
 
 
Şəkil 7.24. Hipofizar piylənmə. 40 yaşlı qadında. 
 
335 
  
Somatotrop hormon boyun inkişafına təsir edir. Onun çatış-
mazlığı yaşdan asılı olaraq müxtəlif dəyişikliklər törədir. 
Uşaqlarda hipofizin ön payının hipofunksiyası boyun inkişafını 
ləngidir. Belə adamlara hipofizar karliklər (cırtdanboy) deyilir 
(şəkil 7.25). 
Onların sümükləri böyümür, maddələr mübadiləsi zəifləyir, 
cinsiyyət orqanları inkişaf etmir, onlar ağıllı olur, sənətlərə 
yiyələnirlər. Karlik qadınlar isə hamilə olmur.  
Yeni anadan olmuş küçüklərdə boy inkişafı çox zəif olur (şəkil 
7.26). Ağır xəstəliklər nəticəsində bəzən doğuşdan sonra qadınlarda 
hipofizar kaxeksiya həddən artıq arıqlama müşahidə edilir (şəkil 
7.27).  
 Hipofizin  ön  payından cinsiyyət vəzilərinə  təsir göstərən 
qonadotrop hormonun sintezi artdıqda vaxtından  əvvəl cinsi 
yetişkənlik müşahidə edilir (şəkil 7.28). Qonadotrop hormonu 
cinsiyyət vəzilərinin vaxtında inkişaf etməsinə şərait yaradır. 
 
 
Şəkil 7.25. Hipofizar hün-
dürboylu (qiqant) və cırtdan-
boylu (karlik). 1. 14 yaşlı 
hipofizar karlik (boyu 100 
Şəkil 7.27. Hipofizar kaxeksiya 
downloaded from KitabYurdu.org

 
336 
sm); 2. 14 yaşlı normal 
boylu uşaq; 3. 13 yaş 10 
aylıq xəstə hipofizar qiqant 
uşaq (boyu 186,8 sm.). 
Şəkil 
7.26. 
Eyni 
vaxtda 
doğul-
muş iki it 
(12 ay-
lıq):  
solda – 
2,5 ay-
lığında 
hipofizi 
çıx-
arılmış, 
sağda – 
normal 
it.
 
STH sekresiyası 
prosesinin tənzim-
lənməsində hipotalamus 
iştirak edir. 
Hipofizin ön payında 
qalxanabənzər vəzi 
hormonlarının ifraz ol-
unmasını  tənzimləyən 
tireotrop hormon əmələ 
gəlir. TTH proteazları 
fəallaşdıraraq, 
qalxanabənzər vəzidə 
 
 
 
 
Şəkil 7.28. 5 yaşlı  qızda vaxtından  əvvəl cinsi 
yetişkənlik. 
 
337 
tireoqlobumin 
parçalanmasını artıra-
raq, bununla da tiroksin 
ilə tripodtironinin qana 
ifraz olunmasına səbəb 
olur. TTH-nin təsiri alıt-
nda qalxanabənzər 
vəzinin hüceyrələrində 
yodun udulması çoxalır. 
Hipofizin ön payında 
hasil olunan AKTH-nin 
təsiri altında yalnız 
böyrəküstü vəzi 
qabığının 
qlükokortikoidləri 
tənzim olunur. AKTH-
nin ifraz olunması 
prosesi hipofizdə hipo-
talamus vasitəsilə 
tənzimlənir. Hipotala-
mus isə öz növbəsində 
qanda 
kortikosteroidlərin təsiri 
altında olur. 
Hipofizin bazofil hüceyrələri tərəfindən hasil olunan 
follikulustimullaşdıran hormon qükoproteiddir. FSH dişilərin 
yumurtalığında follikulların artımını  təmin edərək, erkəklərin 
xayalığında spermatazoidlərin  əmələ  gəlməsi prosesinin 
stimullaşdırır.  
Qonadotrop hormonların (FSH və LH) sintezi hipotalamus 
vasitəsilə tənzimlənir. 
Prolaktin zülalı  qırmızı  rəngli asidofil hüceyrələrdə  əmələ  gəlir. 
LTH-nin təsiri altında sarı cismin mövcudluğu dəstəklənərək, onun 
vasitəsilə progesteronun sekresiyası prosesi fəallaşır. LTH cinsiyyət 
hormonlarının fəaliyyətinin gücləndirərək, süd vəzilərinin inkişafına 
downloaded from KitabYurdu.org

 
338 
yardım edərək, qalxanabənzər vəzi hormonu və kortikosteroidlər ilə 
birlikdə normal laktasiya prosesini təmin edir. Bununla bərabər 
prolaktin ailə instinktini və davranış tərzini dəstəkləyir.  
Prolaktin məməlilərdən başqa, bütün onurğalı heyvanlarda 
hipofizin aralıq payının melanposit stimullaşdırıcı hormonu ilə 
birlikdə melanin piqmentinin müvafiq şəkildə çökməsi sayəsində 
dəri örtüklərinin rənginin tənzimlənməsində iştirak edir. 
Hipofiz LTH-nin təşkili prosesinin tənzimlənməsində 
hipotalamusun strukturu iştirak edir. 
Beləliklə, hipofiz sinir-humoral tənzim sisteminə daxil olaraq, 
qayıdan  əlaqə prinsipi üzrə  işləyir, avtomatik şəkildə müvafiq 
vəzilərdə hormon ifrazını lazımi səviyyədə saxlayır. Hipofizin ön 
payı simpatik sinir lifləri ilə təchiz olunur. Simpatik sinirlər vəzi 
hüceyrələrinin sekretor fəallığını deyil, əsasən damar mənfəzini 
tənzim edirlər. Hipofizin ön payının fəaliyyətinin tənzim 
mexanizmində onun hipotalamusla ümumi olan qan təchizatı 
böyük  əhəmiyyətə malikdir. Hipotalamusun sinir hüceyrələrində 
əmələ  gələn fizioloji aktiv maddələr qanla hipofizin ön payına 
çataraq onun sekretor fəaliyyətini tənzim edir. Beləliklə, hipofizin 
ön payının daxili sekresiyası hipotalamusun nüvələri ilə  tənzim 
olunur. Lakin bu tənzim təsiri sinirlə deyil, humoral yolla verilir 
(şəkil 7.29,A). Hipofizin arxa payının ön payından fərqli olaraq 
hipotalamusun nüvələri ilə bilavasitə sinir əlaqəsi vardır. Həmin 
sinir hüceyrələrinin aksonları hipofizin ayaqcıqlarına daxil olur və 
arxa payda qurtarır (şəkil 7.29,B). 
 
Şəkil 7.29. Hipofizin ön payının hipotalamusla damar əlaqəsi (A) və 
 
339 
hipofizin arxa payının hipotalamusla sinir əlaqəsinin (B) sxemləri: 1-
ara beyin; 2-mamilyar cism; 3-görmə siniri çarpazı; 4-hipofizin ön 
payı; 5-hipofizin arxa payı; 6-hipotalamusun paraventikulyar nüvələri; 
7-supraoptik nüvə; 8-hipotalamo-hipofizar trakt; 9-arteriya; 10-ilk 
kapilyar tor; 11-hipotalamo-hipofizar qapı venası.  
 
Hipofizin ön payı digər endokrin vəzilərin işini tənzimləyən bir 
sıra vacib hormonal maddələr ifraz edir (şəkil 7.30). 
 
 
 
Şəkil 7.30. I-böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi, II-qalxanabənzər vəzi, 
III-toxumluq, IV-yumurtalıq, V-süd vəziləri, VI-sümüklər, VII-süd 
vəziləri və  uşaqlıq boruları, VIII-böyrəklərin süzmə borucuqları. 1-
adrenokortikotropin hormon (AKTH), 2-Tiroid tənzimi hormonu 
(TTH), 3-qonadotropin hormonlar (FSH və LH), 4-qonadotropin 
hormanlar, folukultənzimedici hormon (FSH), lüteinləşdirici hormon 
(LH), 5-prolaktin (LTH), 6-böyümə hormonu (GH), 7-oksitosin, 8-
antidiüretik hormon (ADH). 
 
 Endokrin  vəzilər isə öz növbəsində orqanizmdə  həyat 
baxımından vacib prosesləri idarə etdiyindən hipofizdə  əksini 
tapan pataloji proseslər orqanizmin fəaliyyətində baş verən 
əhəmiyyətli pozğunluqlar ilə nəticələnir. Hipofizin ön payının tam 
və yaxud qismən dağılması zamanı hipofizin trop funksiyalarının 
fəaliyyətdən düşməsinin nəticəsi kimi çıxış edən hipofizar 
yorğunluq başlanır. 
 
downloaded from KitabYurdu.org

 
340 
 
7.16. Cinsiyyət vəziləri 
 
Kişi və qadın cinsiyyət vəziləri qarışıq vəzilərdən olub 
orqanizmdə iki funksiyanı yerinə yetirirlər. Kişilərdə xarici 
sekresiya funksiyası ilə  əlaqədar spermatogenez (sperma əmələ 
gəlməsi), qadınlarda isə ovagenez (yumurta hüceyrələrin  əmələ 
gəlməsi) prosesləri baş verir. Bununla yanaşı, cinsiyyət vəziləri 
qana daxil olan cinsiyyət hormonları hazırlamaqla daxili sekresiya 
vəzi funksiyasını yerinə yetirir. 
Cinsiyyət vəzilərinin hormon hazırlaması cinsi yetişkənlik 
yaşında – isti ölkələrdə 12-14, orta zonada 13-16, şimalda isə 16-
19 yaşlarında baş verir. Bu yaşlarda birinci və ikinci yetişkənlik 
əlamətləri üzə  çıxır. Həm qadınların, həm də kişilərin cinsiyyət 
vəzilərinin ifraz etdikləri hormonlar iki qrupa bölünür: qadın 
cinsiyyət hormonları  estrogenlər  (oestrus - axıtma) və kişi 
cinsiyyət hormonları androgenlər (yunanca andros - kişi).  
Qadın cinsityyət vəziləri. Qadınlarda 1-ci cinsi əlamətlərə 
yumurtalıqlar, fallop boruları, uşaqlıq yolu, uşaqlıq aiddir. Qadın 
cinsiyyət vəzilərində yumurtalıqlarda estrogenlər, progesteron və 
androgenlər kimi hormonlar əmələ  gəlir. Daha geniş yayılmış 
estrogenlər estradiol və estrondur. Estrogenlər yumurtalıq 
follikullarını daşıyan hüceyrələr vasitəsilə ifraz olunaraq, 
ovulyasiyadan  əvvəlki dövrdə külli miqdarda hasil olunur. Bu 
uşaqlıq divarının mayalanmış yumurtanın implantasiyasına 
hazırlanması üçün zəruridir. Estrogenlər zülallar ilə  əlaqədar 
şəkildə orqanizm boyu qan vasitəsilə  nəql olunur. Estrogenlərin 
təsiri altında əlavə və ikincidərəcəli qadın cinsiyyət əlamətlərinin 
inkişafı  və formalaşması baş verir. Estrogenlər qadının bədən 
quruluşunun xüsusiyyətlərini təmin edərək, sümüyün inkişafına 
təsir göstərir: uzun boruşəkilli sümüklərin artımı dayandırılaraq, 
epifizar qığırdaqların sümükləşməsi prosesi fəallaşır.  
Progesteron dağılmış follikulun yerində formalaşan sarı 
cisimdə əmələ gəlir: bundan başqa o, plasenta və böyrəküstü vəz 
qabıq maddəsində ifraz olunur. Progesteron qadın cinsiyyət 
 
341 
əlamətlərinin formalaşmasına cüzi şəkildə  təsir göstərsə  də, 
endometriyanın inkişafının tənzimlənməsində 
və onun 
mayalanmış yumurtanın implantasiyasına hazırlanmasında vacib 
rol oynayır. Progesteron estrogenlər ilə birlikdə yumurtanın 
implantasiyası  və embrionun sonrakı inkişafı üçün uşaqlığın 
sonuncu hazırlıq prosesini həyata keçirdiyindən qadın cinsinə 
hamiləliyi qoruyub saxlamaq üçün lazımdır. 
Progesteron süd vəzilərinin inkişaf prosesinin fəallaşmasında 
estrogenlərin effektini tamamlayır. Progesteronun effekti daha 
tam şəkildə yalnız yumurta hüceyrələri ilə mayalanma hallarında 
təzahür edir. Progesteronun uzunmüddətli ifrazı plasentanın əmələ 
gəlməsinə, süd vəziləri sekretor epitel yollarının inkişafına, tsiklik 
proseslərin yumurtalıqda və digər cinsiyyət orqanlarında başa 
çatmasına səbəb olur. 
Yumurtalıq hormonlarının əmələ gəlməsi hipofizin ön payının 
qonadotrop hormonlarının tənzimləyici təsiri altında olur – FSH, 
LH və LTH. Yumurtalıq ilə hipofiz hormonların sıx qarşılıqlı 
əlaqəsi məməli heyvanlarda menstrual (aybaşı) və estral 
tsiklərinin endokrinli tənzimlənməsinin əsasını təşkil edir. 
Estrogenlərin təsiri altında SPSH-nin hasilatı tormozlanaraq, 
LH və LTH-nin əmələ gəlməsi fəallaşır. Əksinə, progesteron LH-
nin prosesini ləngidərək, FSH ifrazın stimullaşdırır, lakin 
progesteronun LH-nin əmələ  gəlməsinə  təsiri qatılıqdan asılıdır: 
cüzi qatılıq zamanı progesteron estrogenlər ilə birlikdə LH-nin 
ifrazını stimulə edir. 
 Orqanizmdə hipofizin müxtəlif cür zədələnməsi və yaxud 
yumurtalıqlarda çatışmamazlıq nəticəsində qadın cinsiyyət 
hormonlarının cüzi miqdarı zamanı yumurtalıqların, uşaqlığın və 
ikinci dərəcəli cinsiyyət  əlamətlərinin qeyri-kafi inkişafı ilə 
xarakterizə olunan qadın hipogenitalizmi inkişaf edir. 
Qadınlarda cinsi fəaliyyət dövrü 27-28 gün davam edir və 4 
mərhələdə gedir: 
1) Ovulyasiya önü (praeoestrus) – hamiləliyə  uşaqlıq 
tərəfindən rüşeymi – embrionu qəbul etməyə hazırlıq estrogen 
ifrazı ilə başlayır.  
downloaded from KitabYurdu.org

 
342 
2) Ovulyasiya mərhələsi – yetişmiş birinci follikul 
yumurtalığın üzərinə düşüb partlayır və daxilindəki maye 
yumurta hüceyrəsi ilə birlikdə qarın boşluğuna tökülür, yəni 
ovulyasiya baş verir. Yumurta hüceyrə  uşaqlıq borusuna keçir, 
orda spermatazoidlə görüşüb mayalanır, rüşeym uşaqlığa düşür, 
onun divarına implantasiya olunur.  
3) Ovulyasiyadan sonrakı  mərhələ – mayalanma olmadıqda 
aybaşı (menstruasiya) əmələ  gəlir. Mayalanmamış yumurta 
hüceyrəsi uşaqlığı tərk edir.  
4) Nisbi sakitlik mərhələsi – uşaqlıq daha təqəllüs etmir. Sarı 
cisim yox olur. Progesteron ifrazı artır. Heyvanlarda bu 
mərhələlər olmur. Onlarda cinsi fəaliyyət dövrü fəsli xarakter 
daşıyır. Uşaqlıq yolundan selik ifraz olunan dövrdə dişi heyvanlar 
erkəkləri cinsi əlaqəyə buraxırlar.  
Kişi cinsiyyət vəziləri. İnsan və yaşlı heyvanlarda birinci cinsi 
əlamətlərə cinsiyyət üzvlərinə cüt orqan olan xayalıqlar xayanın 
kanallarından və onların sperma axan borucuqlarından, cinsiyyət 
artımı  vəzilərindən (toxum qovcuqları, prostat vəzi) və xarici 
cinsiyyət orqanlarından, interstisial toxumadan təşkil olunmuşdur. 
İnsan orqanizmində həm kişi, həm də qadın cinsiyyət hormonları 
hazırlanır. Cinsi yetişkənlik yaşına çatmış  oğlanlarda cinsiyyət 
vəzilərində spermatazoidlər  əmələ  gəlir.  İkinci cinsi əlamətlər 
dedikdə kişiləri qadınlardan fərqləndirən xüsusiyyətlər başa 
düşülür. Kişilərdə  bığ  və saqqalın çıxması, səsin kobudlaşması, 
tüklənmə,  ətrafın uzun olması, gövdənin uzun, həmçinin psixi 
vəziyyətin və davranışın dəyişməsi aid edilir. 
Cinsiyyət vəzilərinin hormonlarının orqanizmin cinsini müəy-
yən etmək xoruz və toyuq üzərində aparılan təcrübədən müəyyən 
etmək olar. Belə ki, kastrasiyadan sonra xoruzun toxumluğu, to-
yuğa, toyuğun yumurtalığı isə xoruza köçürülmüşdür. Bir 
müddətdən sonra xoruzun ala-bəzək tükləri tökülür, pipiyi kiçilir, 
davakarlığı itir, toyuğa oxşayır. Toyuqda isə xoruza xas olan 
əlamətlər inkişaf edir və o xoruza oxşayır. Hətta toyuqları 
gördükdə özünü xoruz kimi aparır.Yumurtalıq köçürülmüş erkək 
siçovullar, hətta siçovul balalarına süd verir.