Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

244 
orta beyində yerləşən n.oculomotorius-un nüvəsini təşkil edən 
hüceyrələrin neyritlərindən ibarətdir. Beləliklə, bəbəyi daraltmaq 
və büllur cisimin akkomodasiyasını  təmin etmək vəzifəsini 
daşıyır. 
IV cüt – blokaoxşar sinir (n.trochlearis). Saf somatik sinir 
olub, göz almasının blokaoxşar və ya üst çəp  əzələsini 
sinirləndirən efferent liflərdən və həmin əzələnin propriosetiv af-
ferent liflərindən ibarətdir. Bu sinirin nüvəsi üçüncü cütün nüvəsi 
ilə yanaşı olub, orta beyində yerləşmişdir. Bu sinir zədələndikdə 
göz sagital ox ətrafında çevrilmiş olur. 
V cüt – üçlü sinir (n.trigeminus). Beyin sinirlərindən yeganə 
sinirdir ki, quruluşca onurğa beyni sinirlərinə oxşayır. Üçlü sinirin 
uzunsov beyində yerləşmiş nüvəsi vardır. 
Üçlü sinir üzün hissi siniridir. Bu sinir zədələndikdə üzün bir 
tərəfi hissiyyatdan məhrum olur. Xüsusən göz daha çox zərər 
çəkir. Belə hallarda göz, gözə düşən çirkli şeylərə qarşı qırpma və 
göz yaşını qüvvətləndirməklə cavab verə bilmir. Ona görə  də 
əksərən bu hal buynuz qişanın iltihabına səbəb olur. 
VI cüt – uzaqlaşdırıcı sinir (n.abducens). Bu sinirin nüvəsi 
Varol körpüsü nahiyəsində rombaoxşar çuxurun dibində 
yerləşmişdir. Bu sinir yalnız gözün bayır düz əzələsini 
sinirləndirir. Bu sinir xarab olduqda göz alması burun tərəfə 
çevrilir. 
VII cüt – üz siniri (n.facialis). Bu sinir səkkizinci cüt sinirlə 
birlikdə Varol körpüsünün arxa hissəsindən, zeytunların yanından 
çıxırsa da, bunların nüvələri ayrı-ayrıdır. Məməlilərdə üz siniri, 
demək olar ki, tamamilə hərəki sinir olub, çeynəmə əzələlərindən 
başqa üzdə olan bütün əzələləri (mimik əzələləri) və eləcə də di-
laltı sümüyün bəzi  əzələlərini göz yaşı  vəzlərini və eləcə  də 
çənəaltı və dilaltı tüpürcək vəzlərini sinirləndirir. Bunun tüpürcək 
vəzlərinə gedən liflərinə təbil siniri (chorda tyumpani) deyilir. Bu 
liflər sinir sisteminin parasimpatik hissəsinə aid olub, xüsusi 
nüvəyə malikdir ki, bu nüvə  də üz sinirinin nüvəsi yaxınlığında 
yerləşmişdir. 
Üz siniri zədələndikdə üzün mimik hərəkətləri pozulur və 
downloaded from KitabYurdu.org

 
245 
xəstə udquna bilmir. Üzün zədələnən sinirə müvafiq gələn yarısı 
hərəkətsiz qalır və ifadəsini itirir. 
VIII cüt – eşitmə siniri (n.acusticus). Saf hissi sinir olub iki 
yerə bölünür, bir qismi iç qulağın ilbiz hissəsinə gələrək oradakı 
eşitmə üzvünü sinirləndirdiyindən buna ilbiz siniri deyilir (n.. 
cochlearis), digəri isə iç qulağın dəhliz və yarımdairəvi kanal-
larına gedərək oradakı müvazinət və  hərəkət duyğusu üzvünü 
sinirləndirir və özü də  dəhliz siniri (n.vestibularis) adlanır. Bu 
sinir iki vəzifə daşıdığından uzunsov beyində onun bir çox nüvəsi 
vardır. Səkkizinci cüt sinirin zədələnməsi nəticəsində eşitmə, mü-
vazinət və hərəkət duyğuları pozulur. 
IX cüt – dil-udlaq siniri (n.glossopharyngeus). Bu sinir, bun-
dan sonra gələn azan sinirlə birlikdə uzunsov beyindən və onun 
zeytun deyilən hissəsinin arxasındakı şırımdan çıxır. Bu sinir dilin 
kökünə gedərək onu dad lifləri və ümumi hissi liflərlə təchiz edir. 
Bundan başqa bu sinirin tərkibində  bəzi udlaq əzələlərinə gedən 
hərəki liflər və qulaqaltı tüpürcək vəzisinə gedən sekretor liflər də 
daxildir. Beləliklə, doqquzuncu cüt sinir qarışıq sinirlərdəndir. Bu 
sinirin tüpürcək vəzisinə gedən lifləri parasimpatik sinir sisteminə 
aid olub, ona Yakobson siniri deyilir. 
X cüt – azan sinir (n.vagus). Bu sinir fizioloji cəhətcə qarışıq 
sinirlərdən olub, tərkibinə hissi, hərəki, həm də sektor liflər dax-
ildir. Azan sinirin nüvəsi uzunsov beyində olub üç yerə bölünür. 
Bu nüvənin birinci hissəsi, sinirin tərkibinə daxil olan çoxlu para-
simpatik liflərin başlanğıcını təşkil edir. 
Azan sinir əsas parasimpatik sinir olub baş, boyun 
nahiyəsində bəzi üzvləri sinirləndirdikdən sonra döş və qarın boş-
luqlarına daxil olub, orada bütün daxili üzvləri parasimpatik 
liflərlə təchiz edir. 
Azan sinir nüvəsinin ikinci və üçüncü hissəsi bundan əvvəlki 
dil-udlaq siniri ilə birlikdə hissi və  hərəki nüvələri təşkil edir. 
Azan sinir qırtlaq, udlaq, qida borusu, mədənin selikli qişasını və 
bir çox başqa üzvləri hissi liflərlə təchiz edir. Bunlardan ən mü-
hümü ağciyər və aorta kökündən başlayan hissi liflərdir. Azan 
sinirin efferent liflərindən damağa, qırtlaq və udlağa, nəfəs 
 
246 
borusuna və bronxlara gedən hərəki lifləri, qida borusuna, mədə 
və bağırsaqlara, mədə vəzilərinə, mədəaltı vəzi və qara ciyərə və 
böyrəklərə gedən sekretor lifləri göstərmək olar. 
Bundan başqa azan sinirin tərkibinə ürəyi ləngidən liflər və 
bir çox damarları genəldən liflər də daxildir. 
XI cüt – əlavə sinir (n.accessorius). Bu sinir yalnız məməli 
heyvanlarda müstəqil sinirdir; başqa onurğalılarda isə onun 
vəzifəsini azan sinirin arxa kökləri daşıyır. Bu sinir saf hərəki 
sinir olub, döş-körpücük-məməyəoxşar və trapesəoxşar  əzələləri 
sinirləndirir. Bu sinir zədələndikdə baş geriyə meyl etdiyi kimi 
kürək sümüyünün də vəziyyəti dəyişir. 
XII cüt - dilaltı sinir (n.hypoglossus). Onurğalı heyvanlarda 
isə onurğa beyni sinirlərindən hesab olunur. Bu sinirin nüvəsi 
uzunsov beyində yerləşmişdir. Bu sinir zədələndikdə dilin və 
eləcə də dilaltı sümük əzələlərinin hərəkət vəzifəsi pozulur və dil 
ağızdan xaricə çıxaraq zədələnmiş tərəfə meyl edir. 
Beləliklə, baş-beyin sinirləri də bədənin müvafiq hissələrini, 
xüsusilə baş  və gövdə hissələrini sinir lifləri ilə  təmin edir. Bu 
liflər bir tərəfdən dad, qoxu, eşitmə, görmə üzvləri kimi oy-
anıqlığı son dərəcə yüksək olan hiss üzvlərini, digər tərəfdən üzün 
mimiki əzələlərini, dil və göz əzələlərini və bu kimi incə və zərif 
hərəkətlərə qabil olan əzələləri sinirləndirir (şəkil 48). Bəzi 
sinirlər somatik funksiyalarla yanaşı, vegetativ funksiyalara da 
təsir göstərir. 
Bütün baş-beyin sinirlərinin (12 cüt) nüvələri beyin qabığı ilə 
sıxı surətdə əlaqədardır. 
Bu nüvələrin fəaliyyətinə baş-beyin qabığı başçılıq edir. 
Xarici mühiti faktorları beyin qabığı vasitəsilə bu sinirlərin 
nüvəsinə, buradan da daxili üzvlərə təsir göstərir. 
Törabənzər törəmə – retikulyar formasiya. Torabənzər 
törəmə beynin bütün şöbələri ilə qarşılıqlı  əlaqədədir. Bu təsir 
həm fəallaşdırıcı, həm də  ləngidicidir. Torabənzər törəmədən 
retikulospinal yolla onurğa beyninə efferent beyin sütununa affer-
ent və efferent siqnallar gedir. 
Beyin sütununun mərkəzi hissəsində uzunsov beyindən orta 
downloaded from KitabYurdu.org

 
247 
beyinə  qədər neyron və sinir liflərinin tərkibinə  və düzülüşünə 
görə beynin digər törəmələrindən kəskin surətdə  fərqlənən 
anatomik törəmə yerləşmişdir. Mikroskop altında tor kimi görün-
düyünə görə  hələ keçən  əsrin ikinci yarısında O.Deyters həmin 
nahiyəyə torabənzər törəmə  və ya retikulyar formasiya adı ver-
mişdir. Onun neyronlarında çoxlu miqdarda afferent liflər qur-
tarır. Bu yollar bir tərəfdən beyin borusundan keçən uzun hissi lif 
dəstələrinin şaxələnmiş çıxıntıları, digər tərəfdən isə beynin yux-
arı şöbələrindən enən efferent sinirlərin çıxıntılarından ibarətdir. 
Belə ki, o, enən yollar vasitəsilə onurğa beynin reflektor 
fəaliyyətinə həm ləngidici, həm də fəallaşdırıcı təsir göstərə bilir. 
O, qalxan yollarla beyin yarımkürələri qabığına daha çox oyadıcı 
təsir göstərir. 
Retikulyar formasiya neyronları müxtəlif hormonlara, bir çox 
mübadilə məhsullarına, ayrı-ayrı kimyəvi birləşmələrə qarşı oldu-
qca həssasdır. Retikulyar formasiya beyində sanki yüksək fəallıq 
əmələ gətirən «qurğu» funksiyasını yerinə yetirir. 
Retikulyar formasiyadan gələn impulslar birbaşa onurğa 
beyninin hərəki neyronlarına ləngidici təsir göstərə bilir. 
Retikulyar formasiyada onurğa beyni hüceyrələrini 
fəallaşdıran neyronlar da vardır. 
Beyin sütunun yuxarı  şöbələrində retikulyar formasiyanın 
pozulması heyvanı dərin yuxu vəziyyətinə gətirir. 
Orta beyin beyin qabığına fəallaşdırıcı təsir göstərir. 
Orqanizmin reseptorlarından impulsları talamusa gətirən affer-
ent liflər retikulyar formasiyaya çoxlu miqdarda şaxələr verir. Bun-
dan əlavə, retikulyar formasiya beyincikdən, qabıqaltı düyünlərdən, 
limbik sistemdən və beyin yarımkürələri qabığından impulslar alır 
və onların fəallığını saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda özü də 
onlardan daimi gələn impulsların təsirinə məruz qalır. 
Retikulyar formasiya qabıqaltı nüvələr və hipotalamusla sıx 
əlaqədədir. C.Oldsun təcrübəsi bunu bir daha sübut edir. O, siçan 
beyninin müxtəlif şöbələrinə – hippokampa, arxa hipotalamus və 
orta beynə xroniki elektrodlar yerləşdirib onları stimullaşdırıcı ci-
hazla birləşdirdi və heyvana elektrik dövrəsini açıb-bağlayan 
 
248 
tutqacı ayaqla basa bilmək imkanı yaratdı. Əgər elektrod arxa hi-
potalamusda və ya orta beynin retikulyar formasiyasının müəyyən 
nahiyələrinə düzgün yerləşdirilmişsə belə  qıcıqların heyvanın 
beyninə stimullaşdırıcı təsirindən heyvan həzz alırsa, heyvan onu 
basıb öz beyninin mərkəzlərini qıcıqlandıracaqdır. Siçan özünün 
digər fəaliyyət aktlarını  kəsərək onda o, tutqacı reflektor olaraq 
saatlarla basmaqla məşğul olacaqdır. Bu təcrübələrdən Olds belə 
qərara gəlmişdir ki, heyvanlarda orta və aralıq beynin bəzi nahi-
yələrinin qıcıqlandırılması müsbət, digər nahiyələrin 
qıcıqlandırılması isə  mənfi reaksiyalara səbəb olur. Belə beyin 
sahələri obrazlı olaraq «cənnət» və ya «cəhənnəm» nöqtələri ad-
landırılmışdır. 
Deməli, beyinin bu nahiyələrinin qıcıqlandırılması heyvanda 
mənfi emosiya (qorxu, hiddət və s.) əmələ gətirir. 
Retikulyar formasiyanın ayrı-ayrı hissələri tənəffüs 
hərəkətlərində, həmçinin ürək-damar sisteminin nizamlanmasında 
mühüm rol oynayır. 
Limbik sistemin funksiyası.  Limbik sistem beyin 
yarımkürələrindən başlayaraq aralıq beynə, hətta orta beynə qədər 
yayılmış geniş bir sahəni əhatə edir. Limbik sistemə hippokamp, 
parahippokampal qırışıq, qurşaq və qoxu payının filogenetik 
cəhətdən köhnə törəmələri, alın və gicgah paylarının alt hissələri 
və badamcıq aiddir. Limbik sistemin tərkibinə daxil olan qabıqaltı 
törəmələrə badamcıq (amiqdal), septal nüvələr, talamusun və hi-
potalamusun öz nüvələri (perioptik sahə) və mamillyar cisimcik 
aiddir. 
Limbik sistemə aid edilən bu törəmələr həm öz aralarında, 
həm də beynin digər  şöbələri ilə mürəkkəb qarşılıqlı  əlaqədədir. 
Ona görə  də, onları  şərti olaraq ayrıca sistem halında 
birləşdirmişlər. Qabıq və qabıqaltı limbik törəmələr hipotalamus 
və mamillyar cisimlər vasitəsilə orta beyinlə  əlaqələnir (şəkil 
6.30). 
downloaded from KitabYurdu.org

 
249 
 
 
Şəkil 6.30. Limbik sistem. A-limbik sistem dövrəsi: 1-qurşaq 
qırışığı; 2-döyənək cismi; 3-mərkəzi  şırım; 4-təpə payı; 5-mahmız 
şırımı; 6-ənsə payı; 7-hippokamp; 8-hippokampönü qırışıq; 9-
gicgah payı; 10-Qarmaq; 11-badamcıq; 12-qoxu soğanağı; 13-ön 
bitişmə; 14-alın payı.  B-limbik sistemin afferent və efferent 
əlaqələri. OBLS – orta beynin limbik sistemi: 1-qurşaq qırışığı; 2-ön 
talamus; 3-qurşaq; 4-tağ; 5-terminal xətt; 6-hippokamp; 7-
hippokampönü qırışıq; 8-gicgah qabığı; 9-məməcikli cisim; 10-
badamcıq; 11-hipotalamus; 12-uc beyinin medial dəstəsi; 13-qoxu 
soğanağı; 14-arakəsmə; 15-alın qabığı (C.Dudel və b.1985) 
Limbik sistemin əsas törəmələri hippokamp və amiqdaladır. 
Hippokampa, hətta limbik sistemin «ürəyi» də deyilir. 
Amiqdalektomiya məruz qalmış meymun sürünün digər 
üzvlərindən kənarlaşır, onlardan qaçır, narahat və iradəsiz olur. 
Limbik sistem hər fərd üçün xüsusi fizioloji əhəmiyyət qaza-
 
250 
nır, onun məqsədyönlü davranışını müəyyən edir, daim dəyişilən 
xarici mühit şəraitinə uyğunlaşmasını asanlaşdırır. Limbik sistem 
visseral, somatik və endokrin reaksiyalara da tənzimləyici təsir 
göstərir. 
Uc beyin – beyin yarmıkürələri, beyin yarımkürələri və 
onların funksiyaları. Neyroontogenezdə yarımkürələr sinir boru-
sunun ön hissəsində formalaşan iki yan qovuqcuqdan inkişaf edir. 
Mərkəzi sinir sisteminin, daha cavan şöbəsi beyin böyük 
yarımkürələri və onun qabığıdır (şəkil 6.5, 6.31, 6.32). Baş bey-
inin ən iri və mürəkkəb şöbəsi olan beyin yarımkürələrinin əmələ 
gəlməsi nəticəsində  mərkəzi sinir sisteminin ümumi morfofunk-
sional formalaşması başa çatır. 
 
 
 
Şəkil 6.31. Beyin yarımkürələri qabığında bəzi funksiyaların 
yerləşmə sxemi (K.Bıkova görə, 1956): I-onurğa və uzunsov beyin, 
II-beyin sütunu, III-beyin qabığı. 
downloaded from KitabYurdu.org

 
251 
 
 
Şəkil 6.32. İnsanda böyük beyin yarımkürələri qabığı sahələrinin sito-
arxitektonik xəritəsi (Brodmana görə): a–beyin yarımkürələrinin 
xarici səthi, b–beyin yarımkürələrinin daxili səthi. Rəqəmlər 
hüceyrəvi sahələrin nömrəsini göstərir. 
Ontogenez baxımdan uc beynin əsasında ən tez əmələ gələn 
qanqlioz qabar, qoxu qabarları. Ammon buynuzları və hippokamp 
adlanan törəmələrdir. 
Beyin yarımkürələrinin inkişafında müşahidə edilən  ən 
 
252 
xarakter əlamətlərdən biri onların toxumasında girinti və çıxıntı-
ların əmələ gəlməsidir. 
7-12 yaşında yarımkürələrin şırım və qırışıqlarının anatomik 
mənzərəsi yaşlılarda olduğu kimidir. 
Yarımkürələr çəpkəndən (pallium) və qoxu beynindən 
ibarətdir. Hər yarımkürədə dörd pay – öndə alın, arxada ənsə, or-
tada təpə və yanlarda gicgah şöbəsi ayırd edilir. 
Yarımkürələrin alt səthindən Silvi çuxuru şəklində başlanıb 
beynin yan tərəfləri ilə yuxarı və öndən arxaya doğru uzanan yan 
şırım (silvi şırımı) gicgah payını alın və təpə paylarından ayırır. 
Yarımkürələri çıxarılmış quşu havaya buraxdıqda uçur, 
görmə, eşitmə qabiliyyətini saxlayır. Onlar qidanı və suyu sərbəst 
tapa bilmir, nəsil qayğısına qalmaq instinktlərini qismən itirir. 
Beyin yarımkürələri çıxarılmış it çox yatır, ətrafa laqeyd olur, 
yeməkdən imtina edir, iy seçə bilmir.  
Beyin yarımkürələrinin çıxarılmasını makak – rezus meymun 
çox ağır keçirir, uzun müddət yaşamır. 
Beyin yarımkürələri inkişaf etməmiş (anansefal) insan cəmi 
bir neçə gün yaşayır. Nadir hal kimi, bir anansefal uşaq 3 il 9 ay 
yaşamışdır. Bu uşağın beyin yarımkürələri yerində iki qalın 
divarlı qovuqcuq, aralıq beyin isə normaldır. 
Yarımkürələrin boz və 
ağ maddəsi. Beynin 
yarımkürələrinin səthi boz maddə ilə örtülmüşdür. Ona beyin 
qabığı (korteks) deyilir. Qabığın altında ağ maddə vardır. Yaşlı 
adamda onun qalınlığı orta hesabla 2,5-3 mm-ə bərabər olur. 
Qabıq beyində neyronların  ən çox toplaşdığı yerdir. 
Təxminən hesablamalara görə burada 12-20 milyarda qədər 
neyron vardır. Qabıqda qlial hüceyrələr bundan təxminən 10 dəfə 
çoxdur. 
Hər yarımkürədə alın, təpə, gicgah, ənsə  və adacıq 
paylarından başqa limbik və hippokamp payları da ayırd edilir. 
Beyin yarımkürələrinin qabığı quruluş  və funksiyasına görə 
seçilən 52 əsas sahəyə bölünür (şəkil 6.32). Bəzi müəlliflərə görə 
yaşlı adamın beyin yarımkürələri qabığında 200-ə  qədər müxtəlif 
sahə ayırmaq olar. Hər bir qabıq sahəsi orqanizmin bu və ya digər 
downloaded from KitabYurdu.org

 
253 
funksiyasının qabıq «nümayəndəliyini» təmsil edir. İ.P.Pavlov 
qabığa, müxtəlif analizatorların toplusu kimi baxırdı. Dəri və əzələ-
oynaq hissiyyatı yarımkürələrin mərkəzi şırımı boyunca uzanan ön 
mərkəzi qırışıqdakı 1, 2, 3 və qismən 5 və 6-cı sahələrlə bağlıdır. 
Arxa mərkəzi qırışıqdakı 6, 8, 9 və 10-cu sahələr dəri və  əzələ-
oynaq aparatının hərəki mərkəzləri sayılır. Mahmız  şırımının hər 
iki tərəfində yerləşən 17, 18 və 19-cu sahələr görmə  mərkəzləri, 
yuxarı gicgah qırışığını  və köndələn qırışığın ön hissəsini  əhatı 
edən 41-ci sahə  eşitmə, ona yaxın olan 37-ci sahə isə müvazinət 
hissi mərkəzi hesab edilir. Alın, gicgah və  təpə payları 
sərhədlərində yerləşən 42, 22, 44, 39 və 40-cı sahələr insanda nitq 
fəaliyyəti ilə bağlıdır. 
Beyin qabığının quruluşu.  Qabıq mikroskopik quruluşla, 
hüceyrələrin və liflərin yerləşməsində yüksək nizamlılıqla səciy-
yələnir (şəkil 6.33). 
 
Şəkil 6.33. Beyin qabığında neyronların (A) və sinir liflərinin (B) 
yerləşməsi sxemi (soldakı  rəqəmlər qabıq təbəqələrin nömrəsini 
göstərir). 
 
254 
Ali məməlilərin və insanın yetkin beyin qabığında 6-7 təbəqə 
vardır. Onlar aşağıdakılardır: 
1.
 
Xarici molekulyar təbəqə. O, xırda və seyrək 
hüceyrələrdən və üfüqi vəziyyətdə  sıx yerləşən sinir liflərindən 
əmələ gəlmişdir. 
2.
 
Xarici dənəli qat.  Burada çoxlu dairəvi, üçbucaq, çoxbu-
caq şəkilli xırda hüceyrələr toplaşmışdır. 
3.
 
Piramidal təbəqə. O, kiçik, orta və iri piramidal 
hüceyrələrindən əmələ gəlmiş üç yarımtəbəqəyə ayrılır. 
4.
 
Daxili dənəli qat. O, qabığın hərəki sahələrində zəif, hissi 
sahələrində, xüsusilə görmə qabığında, yaxşı inkişaf etmişdir. 
5.
 
İri piramidal neyronlar təbəqəsi.  Bu təbəqədən beyin 
qabığının səthinə  və qabıqaltı sahəyə doğru çoxlu miqdarda 
yoğun sinir lifləri gedir. 
6.
 
Müxtəlif formalı neyronlar təbəqəsi. Buradan çıxan neyron 
çıxıntıları yarımkürələrin ağ maddəsinə doğru uzanır. 
7.
 
İyvarı neyronlar təbəqəsi.  Bu təbəqənin neyronlarının 
lifləri 1-ci təbəqəyə, qabıqaltı və beyin sütunu mərkəzlərinə daxil 
olur. 
Yarımkürələrin ağ maddəsi. Ağ maddədən ibarət olan sinir 
lifləri yarımkürələrdə nəqledici yolları əmələ gətirir. Onlar:  
1) proyeksion liflər, beyin qabığından enən və beyin qabığına 
qalxan yolların tərkibinə daxildir. Onlar qabıq  şöbələrini 
piramidal yollar vasitəsilə mərkəzi sinir sisteminin aşağıda duran 
törəmələri ilə birləşdirir. 
2) Assosiativ liflərə eyni yarımkürənin ayrı-ayrı nahiyələrini 
birləşdirən liflər də aiddir. İnsanda qabığın assosiativ yolları daha 
yaxşı inkişaf etmişdir və böyük yarımkürələrin müxtəlif 
şöbələrinin incə əlaqələndirilmiş fəaliyyətinin həyata keçməsində 
mühüm rol oynayır. 
3) Kommissural və ya bitişdirici (spayk) liflər iki 
yarımkürəni öz aralarında və  həm də qabıqaltı  mərkəzlərlə 
birləşdirir. 
Ağ maddədən ibarət olan sinir liflərinin səthinin mielin 
təbəqəsi ilə örtülməsi onların quruluş  və funksiyalarının 
downloaded from KitabYurdu.org

 
255 
müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. Yenidoğulmuşlarda sinir 
ləfləri, demək olar ki, mielinləşmiş olur, lakin bu proses insanda 
1-2 yaşda başa çatır. Onurğa beyni liflərinin mielinləşməsi isə 3 
yaşa kimi qurtarır. Nadir hallarda mielinləşməsi 5-10 yaşlarına 
kimi davam edə bilər. 
İnkişafın aşağı pilləsində duran heyvanlarda beyin qabığını 
təşkil edən hüceyrələr  əsasən dənəli hüceyrələrdir. Piramid 
neyronlar ilk dəfə sürünənlərdə müşahidə edilmişdir, lakin bunlar 
hələ təkmilləşməmiş və az çıxıntılıdır. Sürünənlərdən sonra gələn 
heyvanlarda piramid hüceyrələrin sayı artır. 
İnsanın beyin qabığında nitqlə  əlaqədar olan sahələr vardır, 
insanabənzər meymunlarda bunlar yoxdur. Bütün bunlar göstərir 
ki, heyvan və insanın sinir sisteminin quruluşunda və 
funksiyalarında ümumi cəhətlərlə yanaşı fərqli cəhətlər də vardır. 
Qabığın somatik hissi (sensor) sahələrindən birincisi dəri və 
əzələ oynaq aparatının, ikincisi isə daxili orqanların reseptor 
aparatlarının proyeksiya olunduğu yerlərdir. Buraya həmçinin 
talamusun nüvələrindən müxtəlif afferent liflər də daxil olur (şəkil 
6.34).  
 
 
Şəkil 6.34. İnsanda beyin yarımkürələri qabığının somatosensor 
zonasında bədən hissələrinin proyeksiyası (Penfildə və Rasmussenə 
görə): 1-cinsiyyət üzvləri, 2-barmaqlar, 3-ayaq pəncəsi, 4-diz, 5-
 
256 
bud, 6-bədən, 7-boyun, 8-baş, 9-çiyin, 10-dirsək oynağı, 11-dirsək, 
12-said, 13-bilək, 14-əl, 15-çeçelə barmaq, 16-adsız barmaq, 17-
orta barmaq, 18-göstərici barmaq, 19-baş barmaq, 20-göz, 21-
burun, 22-üz, 23-üst dodaq, 24-dişlər, 25-alt dodaq, 26-damaq, çəeə 
və dişlər, 27-dil, 28-udlaq, 29-daxili üzvlər. 
 
Görmə analizatorunun qabıq mərkəzi  və ya qabıq 
qurtaracağı  hər iki yarımkürənin  ənsə payında, mahmız  şırımını 
əmələ  gətirən nahiyədə yerləşmişdir. Qabığın ilkin görmə 
sahəsinə impulslar bilavasitə ara, orta beyinin ön təpələrindən 
beynin xarici dizəbənzər cismindən və talamusdan daxil olur. 
Eşitmə analizatorunun qabıq mərkəzi  hər iki yarımkürənin 
gicgah payının köndələn qırışığında yerləşmişdir. 
Dadbilmə  mərkəzi.  Əsasən gicgah payının aşağı hissəsində 
qoxu mərkəzləri yaxınlığında dadbilmə yollarının qabıq mərkəzi 
yerləşir.  İnsanda dadbilmə  mərkəzi gicgah nahiyəsində, Silvi 
şırımında yerləşmişdir. 
Embrional inkişaf zamanı  əmələ  gələn qoxu qabarları qoxu 
beyninə başlanğıc verir. 
1-ci cüt kəllə beyin siniri olan qoxu siniri burunun selikli 
qişasının reseptor sahələrindən başlanıb beynin qoxu qabarlarında 
qurtarır. Qabarlardakı neyronların lifləri qoxu siqnallarını 
Ammon buynuzu və hippokamp qırışığındakı ali qoxu 
mərkəzlərinə ötürür.  
Qoxu mərkəzi yolunun birinci neyronu (iybilmə hüceyrələri) 
burunun selikli qişasında, ikinci neyronu isə qoxu soğanağında 
yerləşir.  İkinci neyronun çıxıntıları görmə qabarlarından 
(talamusdan) keçməyən qoxu reseptorlarının yolunu əmələ gətirir 
ki, bunun da lifləri qabığın ön armudvarı nahiyəsində qurtarır. 
Qabığın hərəki mərkəzi. Qabığın ali hərəki sahəsi Roland 
şırımının ön mərkəzi qırışığında cəmləşmişdir. Burada nəhəng 
piramid neyronlar yığılmışdır ki, onların aksonları onurğa beyninə 
enərək onun aralıq və hərəki neyronlarında qurtarır (şəkil 6.35). 
Sensor sahədə olduğu kimi burada da əsas sahəni  əl, üz, 
dodaq, dil əzələlərinin nümayəndəliyi, az sahəni isə, gövdə  və 
aşağı ətraf əzələlərinin nümayəndəliyi tutur. 
downloaded from KitabYurdu.org

 
257 
Qabığın premotor mərkəzi. Hərəki mərkəzdən bir qədər öndə 
yerləşən qırışıq qabığın mərkəzi adlanır, burada iri piramidal 
neyronlar çoxdur, onların akson lifləri zolaqlı cismə, quyruqlu 
nüvəyə, qırmızı nüvəyə, qara maddəyə, beyincik nüvələrinə  və 
onurğa beyninin hərəki mərkəzlərinə daxil olur. 
Bir yarımkürənin premotor sahəsinin qıcıqlandırılması 
bədənin əks tərəfində əzələlərin yığılmasına səbəb olur. 
Qabığın assosiativ sahələri. Xarici mühitdən beyin qabığına 
gələn siqnallar təkcə onun hissi sahələrində deyil, onlarla təmasda 
olan digər neyronların ən çox cəmləşdiyi qabıq hissələri assosiativ 
sahələr kimi qəbul edilən sahələrdə də yayılır. 
Qabığın alın, təpə  və gicgah paylarının sahələri  ən güclü 
assosiativ mərkəzlər hesab olunur. 
Pişiyin beyin qabığının assosiativ sahəsində  eşitmə, görmə, 
proprioseptiv qıcıqları  qəbul və analiz edən neyronlar aşkar 
edilmişdir.