Dxn yangi p65

partiya diktaturasi asosida boshqarilgan. U totalitar davlat bo‘lib,
oxir-oqibat inqirozga uchradi.
Demokratik siyosiy rejimning asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
– fuqarolar huquq va erkinliklari kafolatlarining mavjudligi;
– davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi xalq ekanligi;
– vakillik hokimiyat organlarining to‘laqonli faoliyat
ko‘rsatishi;
– siyosiy qarorlar qabul qilinishi ustidan xalq nazoratining
o‘rnatilganligi;
– hokimiyat vakolatlarining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi
va sud o‘rtasida taqsimlanganligi;
– davlatning fuqarolik jamiyati hayotiga qonunsiz aralasha
olmasligi;
– huquqni muhofaza etuvchi organlar faoliyatining qonunga
to‘la asoslanganligi;
– jamoat birlashmalari tizimining, fuqarolar o‘zini o‘zi
boshqarish idoralarning mavjudligi;

---

75
– siyosiy partiyalarning muholifatda bo‘lish erkinligining
ta’minlanganligi;
– siyosiy plyuralizm qaror topganligi – turli ijtimoiy guruhlar
o‘z manfaat (fikr)larini erkin ifodalash imkoniyatiga egaligi; 
– fuqarolik jamiyatining shakllanganligi.
Demokratik siyosiy rejim doirasida liberal yoki liberal-
demokratik rejim turlari farqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin,
davlatni boshqarishda prezidentlik instituti joriy etildi. O‘zbekiston
Respublikasi boshqaruv shakli bo‘yicha Prezidentlik Respublikasi
shaklidagi davlat, tuzilish shakli bo‘yicha oddiy – unitar davlatdir,
siyosiy rejimiga ko‘ra, demokratik tartibdagi davlat. O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgan kunidan boshlab hozirgi kunga
qadar o‘zining mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Bu
Prezidentimiz I.A. Karimovning: «O‘zbekistonning o‘z istiqlol
va taraqqiyot yo‘li» risolasida ham ko‘rsatib o‘tilgan. Bu risolada
yosh suveren davlat rivojlanishining besh tamoyili belgilab berilgan:
iqtisodning siyosatdan ustunligi, davlat bosh islohotchi, qonun
ustuvorligi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi
va kuchli ijtimoiy siyosat. Unga ko‘ra O‘zbekiston o‘z taraqqiyot
yo‘lida umuminsoniy qadriyatlarni qayta tiklash, inson huquqlari
va erkinliklarining ustuvorligini tan olish asosida xalqaro va sharq
milliy davlatchilik tajribalariga asoslanib, kelgusida demokratik
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etadi.
1991-yilning 31-avgust kuni o‘zbek xalqining o‘z taqdirini o‘zi
belgilash huquqi amalga oshdi – O‘zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi e’lon qilindi. Respublika butun ko‘pmillatli
aholisining irodasi «O‘zbekiston Respublikasi davlat
mustaqilligining asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunda
mustahkamlandi hamda umumxalq referendumida yakdil tasdig‘ini
topdi. Mustaqillik qo‘lga kiritilishi bilan darhol respublikada
demokratik huquqiy davlat asoslari vujudga keltirila boshlandi.
Respublikada amalda hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sudlov hokimiyatlariga bo‘linishi tamoyili amal
qilmoqda.
Ikki palatali parlamentning qaror topishi (2004-yil, dekabr –
2005-yil, yanvar) davlatchiligimiz taraqqiyotida yangi bosqichni

---

76
1
Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí: ìèëëèé èñòè³ëîë, è³òèñîä, ñè¸ñàò, ìàôêóðà.
1-æèëä. – T.: «¤çáåêèñòîí», 1996. 40-bet.
boshlab berdi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatining
huquqiy asosini vujudga keltirish maqsadida «O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida»,
«O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida» hamda
«O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida» konstitutsiyaviy qonunlar qabul
qilindi.
Bularning hammasi qonun chiqarish ishini yanada faol yo‘lga
qo‘yishni taqozo etadi. Davlat boshqaruvining yangi tizimi
shakllandi. Boshqaruvning prezidentlik respublikasi shakli bu
tizimning o‘zagi bo‘ldi. Joylardagi boshqaruv tizimida viloyatlar,
tumanlar va shaharlarda hokimlik lavozimlari joriy etildi. Qonun
ustuvorligini, qonun oldida barcha fuqarolarning tengligini
ta’minlovchi sud hokimiyatini qayta tashkil etish va vakolatlarini
yanada kengaytirish ishlari faol olib borilmoqda. Prezident I. A.
Karimov «O‘zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida
to‘plangan va respublika sharoitiga tatbiq qilsa bo‘ladigan barcha
ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali
foydalanadi», – deb ta’kidladi
1
.

---

77
Davlatning shakllari
Davlatning 
boshqaruv 
shakllari
Davlatning 
tuzilish 
shakllari
Siyosiy rejim
monarxiya
respublika
unitar
federativ
konfederativ
Ilk-feodal
Tabaqa – vakillik Dualistik
Aristokratik
Demokratik
1. 
Demokratik
monarxiya
monarxiyasi
monarxiya
respublika
respublika
2. 
Liberal-
demokratik
3. Avtoritar
4. Fashistik
Mutlaq
Cheklangan monarxiya
Parlamentar
Prezidentlik
5. Totalitar
monarxiya
(kon
stitutsiyaviy,
respublika
respublikasi
parlamentar)
Izoh: quldorlik tuzumida monarxiyaning Sharq dispotiyasi ko‘rinishi ham bo‘lgan.
Masalan: Qadimgi Bobil, Qadimgi Misr, Qadimgi Xitoy.
Sharqiy dispotiya monarxiyasi boshqaruvning qattiq markazlashganligi va shoh hokimiyatining cheklanmasligi
bilan xarakterlanadi.

---

78
VI BOB. DAVLAT FUNKSIYALARI
1-§. Davlat funksiyasi tushunchasi
Davlat o‘z oldida turgan vazifalarni bajarish uchun faol, qat’iy
harakat qiladi. Davlatning mazkur harakatlarini, butun faoliyatini
ta’riflash uchun yuridik fanda “davlat funksiyasi” degan ibora
kiritilgan.
Davlatning vazifalari va funksiyalarini to‘la tushunib olish, tahlil
eta bilish uning mohiyatini yanada kengroq, chuqurroq o‘rganishga
yordam beradi. Davlatning mohiyati uning funksiyalarida yana ham
yorqinroq namoyon bo‘ladi. Davlatning funksiyasi – bu davlat
oldida turgan vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan davlat
faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. Olimlarning davlat funksiyasiga
bergan ta’riflarida jiddiy farq yo‘q, ularning hammasi ham davlat
funksiyasini uning faoliyati yo‘nalishi bilan bog‘laydilar. Davlatning
vazifasi va funksiyasi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ikki ma’nodagi
tushunchadir. Har bir davlatning vazifasi u amalga oshiradigan
bosh asosiy yo‘lni belgilaydi, butun faoliyatini ana shu vazifalarni
hal etishga qaratadi. Davlatning funksiyalari esa davlatning
vazifalaridan kelib chiqadi. Davlatning vazifalariga muvofiq amalga
oshiriladigan harakatlar, faoliyat ularning funksiyalarini tashkil etadi.
Davlat funksiyalari jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tarkibidan,
ijtimoiy guruhlar, jamoalar, xalq manfaatlaridan kelib chiqadigan
maqsad va vazifalarning hal qiluvchi ta’siri ostida shakllanadi.
«Davlat funksiyasi» nafaqat siyosiy mazmundagi va boshqaruvga
oid tushuncha, balki yuridik ma’nodagi hodisadir. Chunki,
funksiyalar asosan huquqiy shakllarda amalga oshiriladi. Yuridik
adabiyotlarda davlat funksiyalarini amalga oshirish shakli deganda:
– birinchidan, davlat mexanizmi asosiy bo‘g‘inlarining faoliyati
tushuniladi;
– ikkinchidan, davlat funksiyalarini amalga oshirishning tashqi
ko‘rinishi, belgilari, tartibi tushuniladi.
Dastlabki mezonga ko‘ra, davlat funksiyalarini amalga oshirish
shakllari quyidagicha: 1) qonun ijodkorligi; 2) boshqaruv (ijro etish);
3) sud faoliyati; 4) nazorat faoliyati.
Qonun ijodkorligi faoliyati orqali davlatning yuqori vakillik
organlari jamiyatdagi barcha subyektlar bajarishi majburiy bo‘lgan
qonunlar yaratadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasiga muvofiq qonunlar
ikki palatali parlament – Oliy Majlis tomonidan yoki referendum

---

79
orqali qabul qilinadi. Qonunlarni qabul qilishdan maqsad jamiyatga
rahbarlik qilish, undagi barcha ijtimoiy munosabatlarni ijtimoiy
taraqqiyot manfaatlari yo‘lida huquqiy tartibga solishdan iborat.
Boshqaruv (ijro etish) faoliyati vositasida davlatning ko‘pgina
funksiyalari bajariladi. Chunki, ijroiya hokimiyat davlatning muhim
bo‘g‘ini bo‘lib, jamiyat hayotini tashkil etishda salmoqli o‘rin tutadi.
Mazkur hokimiyat davlat organlarining asosiy qismini, mansabdor
shaxslarning eng ko‘p sonini o‘z ichiga oladi. Ijroiya hokimiyatning
asosiy vazifasi – qonunlar ijrosini ta’minlash, keng miqyosda
boshqaruv va farmoyish berish faoliyatini amalga oshirishdan iborat.
Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining ijro
hokimiyati organi – Hukumat hisoblanadi. Konstitutsiyaga muvofiq
Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy
sohaning faoliyatiga rahbarlik qiladi; mamlakat qonunlarining,
parlament palatalari qarorlari, Prezident farmonlari, qarorlari va
farmoyishlarining ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi:
– iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy vazifalarni bajaradi;
– mulkchilikning barcha shakllarini uyg‘unlashtiradi, ularning
tengligini ta’minlaydi;
– bozor iqtisodiyotining huquqiy qurilishini ro‘yobga chiqarish
asosida erkin tadbirkorlik uchun shart-sharoit yaratadi, xo‘jalik
yuritishning yangi shakllarini barpo etishga ko‘maklashadi;
– respublika budjetini shakllantiradi va ijro etadi, mamlakatning
iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish istiqbollarini va milliy dasturlarini
ishlab chiqadi va ularning ijrosini ta’minlaydi;
– fan va texnika sohasini boshqaradi;
– fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish, sog‘liqni saqlash, xalq
ta’limini rivojlantirish choralarini ko‘radi, shuningdek, boshqa
ijroiya funksiyalarni bajaradi.
Sudlov faoliyati. Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida,
mustaqil shoxobchalaridan biri bo‘lib, jamiyat hayotida odil sudlovni
amalga oshirishga safarbar etilgandir. Odil sudlov – davlat
faoliyatining maxsus yo‘nalishi bo‘lib, bunda vakolatli sud
muassasasi (sudlar) huquq normalari talablarini buzishdan kelib
chiquvchi nizoli holatlarni muhokama etib, ularni qonun doirasida
hal etadi. Odil sudlovning oliy maqsadi – kuch va zo‘ravonlik
g‘oyasini huquq ustuvorligi va adolat g‘oyalari bilan almashtirishdan
iborat.

---

80
Nazorat faoliyati. Davlat apparatiga kiruvchi barcha davlat
organlari tarkibida qonunchilik va huquqiy tartib-intizom ustidan
nazorat yurituvchi tuzilmalar mavjud. Ushbu tuzilmalar o‘z
tasarruflari va vakolatlariga kiradigan sohada nazorat faoliyatini
amalga oshiradi. Davlat nazorati tizimida prokuror nazoratini, soliq
nazoratini, bojxona nazoratini, sud nazoratini, ekologiya nazoratini,
sanitariya-epidemiologiya nazoratini, tog‘-kon sanoati nazoratini,
iste’mol mahsulotlari ustidan (sertifikatlash) nazoratini va boshqa
turdagi nazorat faoliyati turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Davlat funksiyalarini amalga oshirishning huquqiy shakllari
deyilganda, davlat organlarining o‘z tashqi belgi va xususiyatlariga
ko‘ra bir turdagi faoliyati tushunilib, bu faoliyatning oqibatida albatta
muayyan huquqiy hujjat (akt) qabul qilinadi.
Davlat funksiyalarini amalga oshirishning quyidagi shakllarini
ko‘rsatish mumkin:
– huquqni ijod qilish (qonun ijodkorligi faoliyati);
– huquqni ijro etish (ijroiya-farmoyish berish faoliyati);
– huquqni qo‘riqlash (odil sudlov nazorat faoliyati).
Davlat va uning organlari o‘z funksiyalarini ma’lum metod
(usul)lar vositasida amalga oshiradi. Ushbu usullar qatoriga –
ishontirish, majbur qilish, rag‘batlantirish singarilar kiradi.
Davlatning har bir aniq funksiyasi davlat hokimiyatini amalga
oshirishning mazmuni, shakli va usullari uzviyligida namoyon
bo‘ladi.
Davlat funksiyalarining asosiy xususiyatlari quyidagilar bilan
belgilanadi:
– funksiyalar davlatning mohiyati va ijtimoiy holati bilan
bevosita bog‘liq;
– ular o‘zgaruvchan tabiatga ega bo‘lib, davlatning shakllanishi,
mustahkamlanishi va rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Har bir tarixiy
davrda davlatning o‘ziga xos muayyan funksiyalari bo‘ladi.
Hokimiyat tepasiga boshqa siyosiy kuchlarning kelishi bilan
davlatning mohiyati va unga mos funksiyalari ham o‘zgaradi.
Jamiyatda ustuvor manfaatlar almashganda ham davlat
funksiyalarining o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Masalan, urush davrida
davlatning mudofaa funksiyasi birinchi o‘ringa chiqadi yoki bozor
munosabatlariga o‘tishda davlatning iqtisodiy funksiyasi alohida
ahamiyat kasb etadi. Funksiyalarning mazmuni davlat
rivojlanishining muayyan bosqichlarida o‘zgarishi mumkin. Davlat

---

81
funksiyalarining o‘zgarishi, ayniqsa, tub ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar,
inqiloblar davrida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Davlatning har bir taraqqiyot bosqichiga muayyan funksiyalar
to‘g‘ri keladi. Masalan, hozirgi zamon davlatlarining barchasida
iqtisodiy funksiyalar mavjud. Ammo ularning mazmuni, shakllari,
amalga oshirish usullari turlicha bo‘lishi mumkin. Har bir ijtimoiy
taraqqiyot bosqichiga o‘ziga xos funksiyalar to‘g‘ri keladi. Shu bois
davlat yangi bosqichdagi rivojlanishga o‘tar ekan, o‘z vazifalarini
to‘la yoki qisman o‘zgartirishi mumkin. Davlatning yangi
funksiyalari paydo bo‘lib boradi, ammo avvalgilari ham izsiz
yo‘qolmaydi, ular yangi mazmun bilan boyiydi. Bu holni har qanday
davlatning taraqqiyotida kuzatish mumkin.
2-§. Davlat funksiyalarining tasnifi
Har qanday davlatning funksiyalarini ichki va tashqi funksiyalarga
bo‘lish mumkin. Davlat funksiyalarining ichki va tashqi
funksiyalarga bo‘linishi umumiy xarakterga ega. O‘z navbatida,
davlatning ichki va tashqi funksiyalari ham turli-tuman bo‘ladi.
Ichki funksiyada davlatning mamlakat ichidagi roli namoyon bo‘ladi.
Davlat boshqa davlatlar qurshovida yashaydi. Shu bois boshqa
davlatlar bilan o‘zaro munosabatlarda davlatning tashqi funksiyasi
ro‘yobga chiqadi.
Harakatining muddatiga ko‘ra davlat funksiyalari doimiy va
muvaqqat funksiyalarga bo‘linadi. Doimiy funksiyalarga davlatga
doimo xos bo‘lgan xususiyatlar, davlat muntazam shug‘ullanadigan
vazifalar, masalan, ishlab chiqarishni boshqarish vazifasi, ya’ni
davlatning iqtisodiy funksiyasi kiradi. Davlatning muvaqqat
funksiyalariga esa ma’lum vaqt mobaynida muayyan maqsadga
erishishga yo‘naltirilgan vazifalar kiradi. Masalan, favqulodda holat
e’lon qilingan davrdagi vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan
funksiyalar vaqtinchalik tusga egadir.
Ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra, davlat funksiyalari asosiy va
qo‘shimcha turlarga bo‘linadi.
Davlatning ichki funksiyalari – mamlakat ichki hayotini
boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan davlat faoliyatining asosiy
yo‘nalishlaridir. Ichki funksiyaga quyidagilar kiradi: iqtisodiy
funksiya, ijtimoiy funksiya, davlatning huquq-tartibotni muhofaza
etish funksiyasi, tabiatni muhofaza qilish funksiyasi. Har bir davlat

---

82
iqtisodiyot sohasida muayyan vazifalarni bajaradi, ular, asosan,
quyidagilardan iborat. Birinchidan, rivojlanayotgan iqtisodiyotni
yaratish, ikkinchidan, iqtisodiyotni barcha sohalarini o‘zaro
bog‘liqlik asosida rivojlantirish, uchinchidan, mehnat zaxiralarini
oqilona joylashtirish, mehnatning yangi texnologiyalar, xalqning
tarixiy an’analari va malakalariga mos keladigan sohalarini yaratish.
To‘rtinchidan, samarali iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish.
Beshinchidan, tadbirkorlikni rivojlantirish. Oltinchidan, aholini ish
bilan ta’minlash.
Ijtimoiy funksiya – bunda davlat shaxsni ijtimoiy jihatdan muho-
faza etilishini, jamiyat barcha azolarining talablar darajasidagi
moddiy-ma’naviy hayot sharoitlariga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Ijtimoiy funksiyaga quyidagilar kiradi. Ijtimoiy boyliklarni
taqsimlash, aholini eng kam muhofazalangan qismini (nogironlar,
ko‘p bolali oilalar, keksalar, yetim-yesirlar) himoya qilish, pensiya
ta’minoti kabilarni tashkil etish. Sog‘liqni saqlash, madaniyatni
rivojlantirish, jamoat transportini tashkil etish, uy-joy qurilishi.
Siyosiy funksiya – fuqarolarning siyosiy huquq erkinliklarini
himoya qilish, qonuniylikni va huquqiy tartibotni ta’minlash,
jamiyatda barqarorlik, millatlararo va fuqarolararo totuvlikni
ta’minlashdan iborat.
Ma’naviy funksiya – jamiyat a’zolari ongiga milliy mafkurani
singdirish, san’atni qo‘llab-quvvatlash, milliy madaniyani
rivojlantirish, jamiyatning ma’naviy-axloqiy sog‘lomligi to‘g‘risida
g‘amxo‘rlik qilish.
Moliyaviy funksiya — soliq to‘plash, jamiyat hayotining asosiy
sohalarini moliyalashtirish, davlat budjeti ijrosi, bojxona nazorati
va boshqalar.
Qonunlarga rioya etish hamma uchun majburiy bo‘lgan, uni
buzishga esa aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan davlat faoliyati sohasidir.
Huquqiy tartibotni va aholining huquqiy madaniyati hamda ongini
yuksaltirish davlatning huquqiy tartibotni muhofaza etish
funksiyasining mazmunini tashkil etadi. Huquqiy tartibot bilan
bog‘liq faoliyatning markazida, eng avvalo, fuqaro, jamiyat a’zosi
erkin inson sifatida shakllanishi va faoliyat yuritishi masalasi turadi.
Davlat bu funksiyani amalga oshirish uchun quyidagi
yo‘nalishlarda faoliyat ko‘rsatadi:
– birinchidan, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini
shakllantirish;

---

83
– ikkinchidan, qonunlar ijrosini ta’minlash va ular ustidan
qat’iy nazorat o‘rnatish;
– uchinchidan, fuqarolarni konstitutsiyaviy huquqlari va
erkinliklari amalga oshirilishini ta’minlaydigan qonunchilik
kafolatlarini yaratish;
– to‘rtinchidan, huquqni muhofaza qilish organlari tizimini
shakllantirish va ularning samarali faoliyatini tashkil etish;
– beshinchidan, qonunchilik va huquqiy tartibotni
mustahkamlash.
Har qanday davlatning eng asosiy talabi — qonunlarni amalga
oshirishga, qonunchilikni ta’minlashga mutasaddi bo‘lgan idora
va shaxslarning qonunlarni aniq va og‘ishmay ijro etishlaridan iborat.
Tabiatni muhofaza qilish funksiyasi — insoniyatni o‘sib
borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun tabiiy boyliklardan
yovuzlarcha foydalanish, odamlar istiqomat qiladigan joylar hayot
uchun xavfli falokat mintaqalariga aylanib ketishi natijasida tabiat
bilan inson o‘rtasidagi muvozanat buzildi. Masalan, O‘zbekistonda
Orolning qurib borayotganligi, qishloq xo‘jaligida ekologik zararli
moddalarni ishlatish, aholi yashaydigan hududlarda zararli ishlab
chiqarish korxonalarini joylashtirish, yerdan oqilona foydalanish
qonunlarini buzish tabiiy ekologik vaziyatni izdan chiqardi. Shu
munosabat bilan davlatning ekologik funksiyasi alohida e’tibor kasb
etmoqda. Davlatning tabiatni muhofaza qilishga oid funksiyasi
quyidagi vazifalardan iborat. Jumladan, tabiiy resurslaridan oqilona
foydalanishga, atrof-muhitga zarar yetkazishga va ekologik vaziyatni
yomonlashuviga yo‘l qo‘ymaslik. Ikkinchidan, jahon hamjamiyati
davlatlari ishtirokida ekologik sharoitlarini sog‘lomlashtirish,
iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi ekologik nomaqbul oqibatlarni
bartaraf etish. Uchinchidan, samarali ekologik qonunchilik tizimini
shakllantirish va tegishli davlat organlarini tuzish.
Davlatning tashqi funksiyasi – uning xalqaro maydondagi
faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. Davlatni tashqi funksiyasiga
quyidagilar kiradi. Turli davlatlar bilan tinch-totuv yashash, xorijiy
davlatlar bilan hamkorlik qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat yuritish,
mamlakatni boshqa davlatlar hujumidan mudofaa etish va jahonda
tinchlikni mustahkamlash ishlarida faol qatnashish kabilar.
Jamiyatning hozirgi zamon taraqqiyot darajasi barcha davlatlarning
xo‘jalik, siyosiy, madaniy hayot sohalarida hamkorlik qilishni talab
qiladi. Iqtisodiy hamkorlikda eng muhim o‘rinni xalqaro mehnat

---

84
taqsimoti, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, eng yangi
texnologiyalari bilan almashish, kredit-moliya aloqalarini
rivojlantirish va tovar aylanmasini muvofiqlashtirib turish kabilar
egallaydi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni Birlashgan Millatlar
Tashkiloti va uning ixtisoslashgan muassasalari: Iqtisodiy va Ijtimoiy
Kengashi, Xalqaro mehnat tashkiloti, Xalqaro Valyuta jamg‘armasi,
Xalqaro taraqqiyot banki va boshqalar olib boradi.
Mamlakatni mudofaa qilish funksiyasi. Davlatchilik
taraqqiyotining barcha bosqichlarida bu funksiya, uning ahamiyati
g‘oyat katta bo‘lib kelgan. Zero, hamisha mamlakat ozodligi va
mustaqilligini tashqi tajovuzlardan himoya qilishning obyektiv
zarurati mavjud bo‘lib kelganligi ma’lum.
Mamlakat mudofaasi funksiyasi iqtisodiy, siyosiy, diplomatik
va harbiy vositalar bilan amalga oshiriladi.
Davlat mudofaa faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan
iborat:
– birinchisi, mamlakat mudofaa qudratini mustahkamlash.
Mamlakat mudofaa qudratini ta’minlash, eng avvalo, mudofaa
salohiyatini yuksaltirish;
– ikkinchisi, qurolli kuchlarni doimiy takomillashtirib, ularning
jangovar qudrati va jangovar tayyorgarligini oshirib borish;
– uchinchisi, davlat chegaralarini muhofaza qilish;
– to‘rtinchisi, qurolli kuchlarning harbiy ta’limi;
– beshinchisi, fuqaro mudofaasini tashkil etish.
Istiqlol davrida O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy prinsiplari
yaratildi. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosatining huquqiy
asoslari Konstitutsiyaning maxsus bobida, 1991-yil, 31-avgustda
qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi
asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunda va 1996-yil, 26-
dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy
prinsiplari to‘g‘risida»gi qonunda o‘z aksini topgan.
Suveren davlat sifatida mustaqil davlat siyosatining ishlab
chiqilishi va uni amalga oshirishda tegishli funksiyalar ro‘yobga
chiqmoqda. O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarda
o‘z aksini topayotgan iqtisodiy siyosat pirovard natijada demokratik
o‘zgarishlar kiritish, kuchli suveren huquqiy davlatni barpo etish
uchun mustahkam moddiy negizni yaratishga yo‘naltirilgandir. Shu
vazifalardan O‘zbekiston davlatining ichki va tashqi funksiyalari
kelib chiqadi.

---

85
Ichki funksiyalarga quyidagilar kiradi:
1. Huquqiy tartibni ta’minlash, inson va fuqarolarning huquqlari
va erkinliklarini muhofaza qilish funksiyasi;
2. Iqtisodiy funksiya;
3. Soliqlarni undirish funksiyasi;
4. Ijtimoiy himoya funksiyasi;
5. Tabiatni muhofaza qilish funksiyasi;
6. Barcha shakllardagi mulklarni himoya qilish funksiyasi;
7. Madaniy-ma’rifiy funksiya.
Tashqi funksiyalarga quyidagilar kiradi:
1. Mamlakatni mudofaa qilish;
2. Xalqaro miqyosda iqtisodiy va siyosiy hamkorlik;
3. Xalqaro tartibni qo‘llab-quvvatlash.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonning davlat mustaqilligini 170 dan
ortiq davlat tan oldi, ulardan 120 tasi bilan diplomatik munosabatlar
o‘rnatildi. Toshkentda 44 ta davlatning elchixonalari hamda 20 ta
yirik xalqaro tashkilot vakolatxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda.
O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlarda 40 ta vakolatxonasi
(jumladan 28 tasi elchixona) ochilgan. Bugun O‘zbekiston 60 ta
nufuzli xalqaro tashkilotlarning to‘laqonli a’zosi bo‘lib, ularning
faoliyatida faol ishtirok etmoqda.

---

86
VII BOB. DAVLAT MEXANIZMI (APPARATI)
1-§. Davlat mexanizmi tushunchasi va mohiyati
Jamiyat oldida turgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda
barcha davlat organlari, tashkilotlari va muassasalari bir tizimga
birlashadi va asosiy mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi.
Davlat mexanizmi – barcha davlat organlarining yagona,
markazlashgan tizimi bo‘lib, ular o‘zlariga berilgan vakolat
asosida davlat funksiyalarini bajaradilar va hokimiyatni amalga
oshiradilar.
Hozirgi kunda davlatshunos olimlar davlat apparatining, eng
avvalo, fuqarolar va ular uyushmalarining turli ehtiyoj va
manfaatlarini mutanosiblashtirish mexanizmi deb hisoblaydilar.
Bunday fikrning to‘g‘riligi davlat mexanizmining o‘ziga xos
umumiy belgilarini tahlil etish jarayonida yaqqol ko‘zga
tashlanadi.
Davlat mexanizmi quyidagi asoslarga ko‘ra faoliyat yuritadi:
1. Davlat mexanizmining yagonaligi. Davlat mexanizmi –
davlat organlari va muassasalarining yaxlit ierarxik tizimidir. Uning
yaxlitligi davlat organlari va muassasalari faoliyati tamoyillarining,
vazifalari va maqsadlarining yagonaligi bilan ta’minlanadi. Davlat
organlari o‘zaro farq qilishiga qaramasdan, bir butunning qismlari
hisoblanadi va o‘zaro bog‘liq. Masalan, parlament va hukumat
turli vakolatlarga ega, turli mazmundagi ishni bajaradi, lekin
ikkalasi ham birga yagona davlat hokimiyatini amalga oshiradi,
ya’ni ikkalasining faoliyati ham fuqarolar munosib hayot kechirishi
uchun shart-sharoit yaratib berishdan iborat. Ular bir-biri bilan
o‘zaro bog‘liq va aloqadorlikda faoliyat yuritadi.
2. Umumiy maqsad va vazifalarning mavjudligi. Barcha davlat
organlari umumiy maqsad va vazifalarni bajarishi, ya’ni davlat
funksiyasini amalga oshirish uchun yagona tizimga birlashadi.
Asosiy maqsad – xalq manfaatini qondirish. Davlat va ularning
organlari xalq irodasini ifoda etadi, uning manfaatlari uchun
xizmat qiladi.
Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar
oldida mas’uldirlar. Konstitutsiyaning 7- moddasida belgilab
qo‘yilishicha «O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq

---

87
manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan
idoralar tomonidangina amalga oshiriladi».
3. Ierarxik tizimga asoslanganligi. Davlat mexanizmi piramida
shaklida tuzilgan bo‘lib, unda yuqori turuvchi organlar quyi
turuvchi organlarga nisbatan ko‘proq vakolatlarga ega bo‘ladi
va ularning faoliyatiga ta’sir ko‘rsata oladi, quyi turuvchi organlar
esa yuqori turuvchi organlar qarorlarini bajarishi majburiydir.
Masalan, Vazirlar Mahkamasining qarorini joylardagi mahalliy
organlar bajarishi majburiy hisoblanadi.
4. Majburlov apparatining mavjudligi. Davlat organlari,
xususan, qonun chiqaruvchi organ qonun qabul qilish va uni
kuchga kiritish usuli bilan, ijro etuvchi organlar boshqaruv,
majburlov va rag‘batlantirish usullari bilan huquqiy normalarni
tatbiq etadilar. Huquqni muhofaza qilish organlari huquq
normalarini amaliyotga tatbiq etishda, asosan, ishontirish va
majburlash usullaridan foydalangan holda ish yuritadilar.
Jamiyatdagi barcha fuqarolar ham davlat tomonidan qabul
qilingan normativ-huquqiy hujjatdagi me’yorlarga so‘zsiz rioya
qilavermaydi, chunki insonlarning huquqiy ongi va huquqiy
madaniyati bir xilda shakllanmaydi. Shuning uchun, fuqarolar
davlat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarga o‘z xohishlariga ko‘ra
rioya etmaydigan bo‘lsa, davlat o‘zining majburlov kuchi orqali
qonunlarning bajarilishini ta’minlaydi. Bular: prokuratura, ichki
ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati, jinoiy jazoni ijro etish
muassasalari, armiya va boshqalar.
5. Boshqaruv faoliyati bilan shug‘ullanuvchi maxsus shaxslar
guruhining mavjudligi. Davlat organlarida faoliyat yurituvchi
shaxslar ish faoliyatida faqatgina boshqaruv bilan shug‘ullanadi,
ular ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etmaydilar. Shuningdek,
ushbu toifadagi shaxslar davlat va jamiyat manfaatlari uchun
faoliyat ko‘rsatadilar. Masalan, sudya sudlov jarayonida biror-
bir yaqin tanishining huquqbuzarlik sodir etgan ishi bo‘yicha, u
shaxsga nisbatan qonuniy chora ko‘rish jarayonida, o‘zining
shaxsiy manfaatlarini inobatga olib emas, balki davlat
manfaatlaridan kelib chiqqan holda, obyektiv ravishda qonunga
asosan hukm chiqaradi.

---

88
6. 
Hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan davlat organlarining
ichki strukturasining mavjudligi. Davlat mexanizmining bir
me’yorda ishlashini ta’minlash maqsadida davlat organlari, davlat
muassasalari va davlat tashkilotlari birgalikda harakat qiladi va
o‘z navbatida, ular ichki tarkibiy tuzilishiga ko‘ra bir-biridan
farq qiladi.
Davlat organlari – davlat funksiyalarini amalga oshirishda
hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan davlat mexanizmining asosiy
bo‘g‘ini. Masalan, prokuratura, sud, ichki ishlar organlari
va boshqalar hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan davlat
organlaridir.
Davlat tashkilotlari – bevosita ishlab chiqarish hamda ta’minot
bilan shug‘ullanuvchi davlat idorasi hisoblanib, davlat uchun
strategik ahamiyatga ega bo‘lgan funksiyalarni bajaradi. Mazkur
tashkilotlarning asosiy qismini davlat o‘z monopoliyasida
qoldiradi. Metro, tramvay, trolleybus, elektr energiyasi, aloqa
tizimi shular jumlasidandir.
Davlat muassasalari – bu davlat organlari kabi hokimiyat
vakolatiga ega bo‘lmay, davlatning oldida turgan umumijtimoiy
vazifalarni bajaruvchi idoralar. Masalan, kasalxonalar, maorif,
teatr va boshqalar. Ushbu organlar hokimiyat vakolatiga ega
bo‘lmasa-da, lekin jamiyat oldida turgan ijtimoiy ahamiyatga
ega bo‘lgan muhim vazifalarni bajaradi.
Yuridik adabiyotlarda «davlat apparati» va «davlat mexanizmi»
degan tushunchalar ko‘p uchraydi. Bu tushunchalar, asosan,
bir xil mazmunga ega. Lekin «davlat mexanizmi» kengroq
tushuncha bo‘lib, unga davlat organlaridan tashqari davlat
apparati ishini tashkil qiladigan, unga yordam beruvchi bo‘limlar,
muassasalar ham kiradi. Ularga tayanib davlat apparati o‘z
faoliyatini, davlat funksiyalarini amalga oshiradi. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligini davlat organi,
deb olsak, Ichki ishlar vazirligining oliy o‘quv yurtlari, tibbiyot,
moliya – iqtisod boshqarmalari va shunga o‘xshash vazirlikning
faoliyatini tashkil qilishga yordam beradigan tashkilotlar, uning
muassasalari hisoblanadi.

---

89
2-§. Davlat mexanizmining tashkil etilishi va
faoliyati prinsiplari
Davlat mexanizmining tashkil etilishi va faoliyat yuritishi
muayyan bir rahbariy g‘oyalar, ya’ni prinsiplar asosida amalga
oshiriladi. Davlat mexanizmining prinsiplari ularning to‘g‘ri
faoliyat yuritishida yo‘llanma beruvchi vazifani o‘taydi.
Shuningdek, mazkur prinsiplar davlat apparatining harakat
doirasini va mezonini belgilab beradi.
Davlat mexanizmi faoliyati va uni tashkil etishning asosiy
prinsiplari:
1. Hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi prinsipi. Qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati – davlatning uchta
asosiy tayanchidir.
Davlat mexanizmini qurish muayyan obyektiv tamoyillar
asosida amalga oshadi, bu esa jamiyatni davlat tomonidan idora
etishning samaradorligini ta’minlash imkonini beradi. Qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi vakolatlar ayni bir odamning qo‘lida
yoki ayni bir idorada jamlangan bo‘lsa, erkinlik mavjud
bo‘lmaydi, zero, monarx yoki senat noto‘g‘ri qonunlar qabul
qilishi va ulardan johillarcha foydalanishi mumkin.
Hokimiyat vakolatlarini bo‘linishining bosh ma’nosi –
ijtimoiy-siyosiy kuchlar orasidagi hokimiyat vakolatlarining
taqsimlanishidir. Bundan maqsad – hokimiyatni suiiste’mol
qilishning imkoniyati bo‘lmasligi, hokimiyatlar bir-birlarini
muayyan muvozanatda ushlab va cheklab turishidir.
2. Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarining
ustuvorligi prinsipi.
Inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat sifatida tan
olinishi prinsipidan kelib chiqqan holda davlat apparati o‘z
faoliyatini amalga oshirishi lozim. Davlat organlarining tashkil
etilishdan asosiy maqsadi ham inson, uning manfaatlari va
ehtiyojlarini ta’minlash, ularni himoya qilish va rioya etishdir.
Davlat apparati o‘z faoliyatida turli davlat organlarining normativ 
– huquqiy hujjatlarni qabul qilish davrida inson huquq va
erkinliklarini birlamchi ekanligidan, hech qaysi bir organ inson
huquq va erkinliklariga zid hujjatlar chiqarishi mumkin emasligini
kafolatlaydi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida

---

90
ham davlat fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlashi
e’tirof etilgan. Har qanday demokratik huquqiy davlatda inson
huquqlari oliy qadriyat sifatida tan olinadi va ulug‘lanadi.
3. Demokratizm prinsipi. Davlat mexanizmi (apparati) tashkil
etilishi demokratik prinsip asosida amalga oshiriladi. Chunki,
davlatning qonun chiqaruvchi organlari xalq tomonidan saylash
orqali tashkil etiladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasiga 120 nafar deputat O‘zbekiston
xalqi tomonidan yashirin ovoz berish asosida saylanadi va shu
demokratik tartibda Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi
shakllantiriladi. Xuddi shu kabi Oliy Majlisning Yuqori palatasi
bo‘lgan Senat ham xalq vakillarining ishtirokida tashkil etiladi.
Senatdagi mavjud 100 nafar senatorning 16 nafarini Prezident
t a y i n l a s a , 8 4 n a f a r i n i v i l o y a t , T o s h k e n t s h a h r i v a
Qoraqalpog‘iston Respublikasidan 6 nafardan mahalliy vakillik
organlari deputatlari yig‘ilishida saylanadi.
Ijro etuvchi hokimiyat – Hukumat ham xalq tomonidan
saylangan Prezident taqdimiga binoan Oliy Majlis tomonidan
tashkil qilinadi. Oliy sud, Oliy xo‘jalik sudi va Konstitutsiyaviy
sudlarning raisi va uning o‘rinbosarlari, shuningdek, sudyalari
ham Oliy Majlisdagi xalqning vakillari bo‘lgan senatorlar
tomonidan saylanadi.
D a v l a t m e x a n i z m i ( a p p a r a t i ) x a l q n i n g i s h t i r o k i d a
shakllantiriladi, xalq hokimiyatini ifodalaydi, u ham o‘z
faoliyatida faqatgina xalq manfaatlariga xizmat qiladi.
4. Pog‘onama-pog‘ona bo‘ysunish (ierarxiya) prinsipi.
Ierarxiya – bir-biriga o‘zaro bo‘ysunuvda bo‘lish degan ma’noni
anglatadi. Ierarxiya – pog‘onama-pog‘ona, piramida, o‘zaro
bo‘ysunuvdagi kabi so‘zlar bilan bir ma’noni anglatadi.
Pog‘onama-pog‘ona joylashish prinsipining mazumuni shundaki,
davlat organlari tuzilishining bir shakli bo‘lib, yuqori davlat
organlarining vakolatlari quyi organlarning vakolatlariga nisbatan
ko‘proq bo‘ladi hamda ular quyi organlarning faoliyatiga ta’sir
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi oliy organlarining qarorlari
mamlakatning butun hududida quyi turuvchi barcha organlar
va mansabdor shaxslar tomonidan bajarilishi majburiy. Masalan,

---

91
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va
farmoyishi Vazirlar Mahkamasi hamda mahalliy davlat
hokimiyati organlari uchun majburiy ahamiyatga ega.
Shuningdek, tuman hokimi chiqargan qarorni viloyat hokimi,
viloyat hokimining qarorini Bosh vazir bekor qilishga haqli.
5. Oshkoralik prinsipi. Davlat mexanizmi (apparati)ga
kiruvchi organlar o‘z faoliyatini oshkoralik asosida amalga
oshiradilar. Qonun chiqaruvchi organ – parlament faoliyati
jarayonida qabul qilinayotgan qonunlar loyihasini yoki qabul
qilgan qonunlar matnini ommaviy axborot vositalari orqali xalqqa
e’lon qilinishi hamda xalqni qonunlardan xabardor etilishi
oshkoralik ifodasidir. Shuningdek, ijro etuvchi hokimiyat
tomonidan qabul qilingan farmoyish va qarorlarning to‘plamlarda
chop etilishi hamda sud organlari tomonidan chiqarilgan hukmlar
(davlat va oila siri bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar bundan mustasno)
va qarorlar haqida ma’lumotlar bilan ham xalqning tanishishi
uchun ochiq bo‘lishidir. Oshkoralik davlat apparati faoliyatining
asosiy mezoni bo‘lishi lozim. Shuningdek, ommaviy axborot
vositalari davlat apparati faoliyati haqida doimiy ravishda
kundalik axborotlarini e’lon qilib turishi, xalqning jamiyatda
amalga oshirilayotgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy islohotlardan
xabardor bo‘lib turishi maqsadga muvofiq sanaladi.
6. Qonuniylik prinsipi. Davlat mexanizmi (apparati)ning
tashkil etilishi qonun yo‘li bilan amalga oshiriladi. Davlat
apparatining asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan qonun chiqaruvchi organ 
– Oliy Majlis, ijro etuvchi organ – Vazirlar Mahkamasi va sud
organlari – Oliy sud, Oliy xo‘jalik sudi va Konstitutsiyaviy sud
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi tegishli qonunlari qabul
qilingan. Mamlakatimizdagi barcha davlat organlari qonun
asosida tashkil etilgan va qonun asosida faoliyat yuritadi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga ko‘ra O‘zbekiston
Respublikasida nooshkora, maxfiy va harbiy tashkilotlar tuzish
taqiqlangan. Shuningdek, davlat organlari o‘z faoliyatini qonun
asosida amalga oshirishi shart. Har qanday davlat organlarining
qonunlarda belgilab qo‘ygan vakolatlardan chetga chiqishi
mumkin emas.
7. Professionalizm prinsipi. Davlat apparati xizmatchilari o‘z

---

92
sohalarining yetuk mutaxassislari bo‘lib, ular maxsus malaka va
bilimga, yetarli tajriba va amaliy o‘quvga ega bo‘lgan xodimlar
hisoblanadi. Davlat apparatida xizmat qilayotgan xodimlar
dastlab mazkur soha bo‘yicha quyi organlarda xizmat qilgan,
ushbu sohada boy tajribaga ega bo‘lgan mutaxassis xodim bo‘lishi
shart.
8. Kollegiallik va yakkaboshchilikning birgaligi prinsipi.
Davlat apparati organlari o‘z faoliyatini kollegiallik va
yakkaboshchilik asosida amalga oshiradi. Kollegiallik, ya’ni
jamoaviy boshqaruv hisoblanib, Oliy Majlisning quyi palatasi
deputatlari va yuqori palatasi senatorlarining xizmat faoliyatida
yaqqol ko‘rinadi. Chunki ushbu organlar bamaslahat, muhokama
tarzida bir-biri bilan hamkorlikda masalani hal etadilar. Masalan:
Oliy Majlis qonun qabul qilishda bahamjihat ish tutadi.
Yakkahokimlik yoki yakkaboshchilik prinsipida esa kollegiallikka
o‘xshash umumning irodasi ro‘yobga chiqishi emas, balki xizmat
sohasining yoki bo‘lim boshlig‘i o‘zining yakdil fikri asosida
masalani hal qiladi. Masalan, Bojxona qo‘mitasi raisining tegishli
masala yuzasidan yakka tartibda buyruq chiqarishi.
9. S a y l a n i s h v a t a y i n l a n i s h n i n g u y g ‘ u n l i g i . D a v l a t
mexanizmi (apparati)ning tashkil etilishi saylanish va
t a y i n l a n i s h o r q a l i a m a l g a o s h i r i l a d i . O ‘ z b e k i s t o n
Respublikasida oliy vakillik idoralari – Qonunchilik palatasi
deputatlarining barchasi, Senat a’zolarining aksariyat qismi,
Oliy sud idoralarining rais va o‘rinbosarlari saylash orqali
tashkil etiladi. Ijro etuvchi organlarning barchasi tayinlash
t a r t i b i d a s h a k l l a n t i r i l a d i . M a s a l a n , O ‘ z b e k i s t o n
Respublikasining Prezidenti vazirlar va hokimlarni lavozimiga
tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi.
Davlat apparati mexanizmi (apparati)ga kiruvchi organlar
yuqorida qayd etib o‘tilgan prinsiplar asosida tashkil etiladi
hamda ular o‘z faoliyatini mazkur prinsiplar asosida amalga
oshiradilar.
3-§. Davlat organi tushunchasi va turlari
Davlat mexanizmining dastlabki va eng muhim tarkibiy
elementi davlat organidir.

---

93
Davlat organi — davlat funksiyalarini bajarishda qatnashuvchi
va buning uchun tegishli hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan davlat
mexanizmining bo‘g‘inidir.
Davlat organlari bevosita davlat funksiyalarini amalga
oshirishga qaratilgan, o‘zaro bog‘liqliq va bo‘ysunuvda bo‘lgan
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sudlov tashkilotlari (tashkiliy
tuzilmalar)ning yagona tizimidir. Mazkur organlar davlat
apparatining bir qismi hisoblanib, davlat funksiyasini amalga
oshiruvchi ma’lum davlat hokimiyati vakolatlariga ega, bajarilishi
majburiy bo‘lgan huquqiy hujjatlar chiqaruvchi, ma’lum tartibda
tashkil etilgan idoralardir.
Davlat organlarining belgilari quyidagilardan iborat:
1. Operativ boshqaruvda bo‘lgan ommaviy mulkka ega va budjet
tomonidan moliyalashtiriladi. Davlat organlari o‘z vakolatini
amalga oshirish uchun moddiy mablag‘ bilan ta’minlanadi.
Shuningdek, moliyaviy qimmatliklar, bankdagi hisob-raqami,
budjet hisobidan moliyalanish manbayiga ega bo‘lishi shular
jumlasidandir. Masalan, Tashqi ishlar vazirligi o‘zining bankdagi
shaxsiy hisob raqamiga ega hamda davlat xizmatchilarga maosh
to‘lash, ularning xizmat faoliyati uchun zaruriy bo‘lgan texnik
vositalari va boshqa jihozlar sotib olish uchun davlat budjetidan
doimiy ravishda moliyaviy mablag‘lar ajratiladi.
2. Davlat nomidan muayyan sohada uning vazifa va
funksiyalarini amalga oshiradi. Davlat organlari jamiyat
hayotining turli sohalarida faoliyat yuritadi. Jumladan, davlatdagi
huquqiy tartibotni ta’minlash sohasini Ichki ishlar vazirligi,
prokuratura organlari amalga oshirsa, davlatning tashqi
funksiyalarini Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar
vazirligi, mamlakatning mudofaasini esa Mudofaa vazirligi,
Chegara qo‘shinlari qo‘mitasi, Milliy xavfsizlik xizmati va boshqa
idoralar amalga oshiradi.
3. Hokimiyat vakolatlariga egaligi. Davlat organlari muayyan
hokimiyat vakolatlariga egaligi bilan boshqa davlat muassasalari
va tashkilotlaridan farq qiladi. Davlat organlari ishontirish va
majburlash usullaridan foydalangan holda huquqiy hujjatlarning
ijrosini ta’minlaydilar. Davlat tashkilotlari va muassasalari esa
bu kabi hokimiyat vakolatiga ega emas.

---

94
4. Tarkibiy tuzilishga egaligi. Davlat organlari xizmat turlari
va tarkibiy miqdoriga ko‘ra muayyan tuzilishga ega bo‘ladi.
Masalan, ijro etuvchi hokimiyat, organlari vazirlik va
q o ‘ m i t a l a r d a n , v a z i r l i k t a r k i b i e s a b o s h b o s h q a r m a ,
boshqarmalar, bo‘lim, bo‘linmalar tarkibida tashkil etilgan. Ichki
ishlar vazirligida Tergov bosh boshqarmasi, Jinoyat qidiruv bosh
boshqarmasi va boshqalar mavjud.
5. H u d u d i y f a o l i y a t m i q y o s i g a e g a l i g i . O ‘ z b e k i s t o n
Respublikasining markaziy davlat organlarining faoliyat miqyosi
butun O‘zbekiston hududida amalga oshiriladi, mahalliy davlat
organlarining faoliyati miqyosi esa faqatgina tegishli viloyat,
shahar, tuman hududida amalga oshiriladi.
6. Qonun yo‘li bilan tashkil etiladi. O‘zbekiston Respublikasida
barcha davlat idoralari qonun yo‘li bilan tashkil etiladi va tegishli
qonunlarda belgilab qo‘yilgan vakolatlar asosida faoliyat
yuritadilar. O‘zbekiston Respublikasida noqonuniy tashkilotlar
tuzish qat’iyan man etiladi. Davlatimiz Asosiy qonunining 57-
moddasida quyidagilar ta’kidlangan: Konstitutsiyaviy tuzumni
zo‘rlik bilan o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yuvchi, respublikaning
s u v e r e n i t e t i , y a x l i t l i g i v a x a v f s i z l i g i g a , f u q a r o l a r n i n g
konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni,
ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiluvchi, xalqning
sog‘lig‘i va ma’naviyatiga tajovuz qiluvchi, shuningdek,
harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruhdagi siyosiy