3
3
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Düzgün cavab variantını seçin:
a) İtdə daxili/xarici skelet olur.
b) Bitkinin dayağını mexaniki/ ötürücü toxuma təşkil edir.
c) Köstəbəyin/xərçəngin xarici skeleti var.
d) Birhüceyrəli orqanizmlər kirpikciklərin/əzələlərin köməyi ilə
hərəkət etmirlər.
2. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə uyğunluğu müəyyən edin.
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Çölpişiyi
Zürafə
Donuz
Qartal
Zebr
Akula
3. Boş yerlərə açar sözlərdən uyğun olanı yazın.
1. __ paxlalı bitkilərin köklərində yaşayaraq havadan azotu udur və onu
bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formaya salır. 2. __ ölmüş bitki və heyvan orqa-
nizmlərinin üzvi maddələrini parçalayaraq onları çürüntüyə çevirir və bu-
nunla torpağın əmələ gəlməsində iştirak edir. 3. __ bitki, heyvan, insan orqa-
nizminə daxil olaraq xəstəlik törədirlər. 4. __ fəaliyyəti nəticəsində xəmir qıc-
qırır.
Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq
bakteriyaları, parazit bakteriyalar
4. Səhv fikirləri düzəldin:
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur.
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur.
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır.
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin:
a) Başqa canlıların tənəffüsü üçün oksigen xaric edilir. b) Torpaq
qatının dağılmasının qarşısını alır. c) Bitkilərin və digər canlıların
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d) Digər canlıların
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir.
6. Torpaqdan qidalanma nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil
olur?
А) Oksigen və su
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su
D) Üzvi maddələr
divarları kiçik qan damarları ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi
daha intensiv gedir.
Suda-quruda yaşayanlar ağciyərlə yanaşı, dəri vasitəsilə də tə-
nəffüs edirlər.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Şəkildəki canlıları yaşadıqları mühitə uyğun olaraq qruplaşdırın, tə-
nəffüsdə iştirak edən orqan və ya struktuları müəyyən edin:
Həşəratlar __, xərcənglər __, quşlar isə __ ilə
tənəffüs edirlər.
1. Cümlələri tamamlayın. Su mühitində tənəffüs
, q
əsasən__ olur. Həşəratların tənəffüs sistemi __ ibarətdir. Dəri tənəffüsü
__ inkişaf etmişdir. Birhüceyrəlilər, bağırsaqboşluqlular, bəzi qurdlar __
vasitəsilə tənəffüs edirlər. Tənəffüs zamanı orqanizmə __ daxil olur, __
isə xaric olunur. Oksigen __ üçün vacibdir.
2. Suallara cavab verin: a) Çömçəquyruğu sudan çıxarsaq, o məhv olacaq.
Qurbağa isə özünü həm quruda, həm də suda yaxşı hiss edir. Bunu necə
izah edə bilərsiniz? b) Niyə yağışdan sonra soxulcanlar torpağın üzərinə
çıxır?
3. Dəri tənəffüsü insanda da var. Qurbağada isə dəri tənəffüsü daha yaxşı
inkişaf edib. Nə üçün?
__
uru mühitində isə
Traxeya
Qəlsəmə
Ağciyərlər
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
109
108
3
3
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Düzgün cavab variantını seçin:
a) İtdə daxili/xarici skelet olur.
b) Bitkinin dayağını mexaniki/ ötürücü toxuma təşkil edir.
c) Köstəbəyin/xərçəngin xarici skeleti var.
d) Birhüceyrəli orqanizmlər kirpikciklərin/əzələlərin köməyi ilə
hərəkət etmirlər.
2. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə uyğunluğu müəyyən edin.
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Çölpişiyi
Zürafə
Donuz
Qartal
Zebr
Akula
3. Boş yerlərə açar sözlərdən uyğun olanı yazın.
1. __ paxlalı bitkilərin köklərində yaşayaraq havadan azotu udur və onu
bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formaya salır. 2. __ ölmüş bitki və heyvan orqa-
nizmlərinin üzvi maddələrini parçalayaraq onları çürüntüyə çevirir və bu-
nunla torpağın əmələ gəlməsində iştirak edir. 3. __ bitki, heyvan, insan orqa-
nizminə daxil olaraq xəstəlik törədirlər. 4. __ fəaliyyəti nəticəsində xəmir qıc-
qırır.
Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq
bakteriyaları, parazit bakteriyalar
4. Səhv fikirləri düzəldin:
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur.
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur.
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır.
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin:
a) Başqa canlıların tənəffüsü üçün oksigen xaric edilir. b) Torpaq
qatının dağılmasının qarşısını alır. c) Bitkilərin və digər canlıların
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d) Digər canlıların
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir.
6. Torpaqdan qidalanma nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil
olur?
А) Oksigen və su
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su
D) Üzvi maddələr
divarları kiçik qan damarları ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi
daha intensiv gedir.
Suda-quruda yaşayanlar ağciyərlə yanaşı, dəri vasitəsilə də tə-
nəffüs edirlər.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Şəkildəki canlıları yaşadıqları mühitə uyğun olaraq qruplaşdırın, tə-
nəffüsdə iştirak edən orqan və ya struktuları müəyyən edin:
Həşəratlar __, xərcənglər __, quşlar isə __ ilə
tənəffüs edirlər.
1. Cümlələri tamamlayın. Su mühitində tənəffüs
, q
əsasən__ olur. Həşəratların tənəffüs sistemi __ ibarətdir. Dəri tənəffüsü
__ inkişaf etmişdir. Birhüceyrəlilər, bağırsaqboşluqlular, bəzi qurdlar __
vasitəsilə tənəffüs edirlər. Tənəffüs zamanı orqanizmə __ daxil olur, __
isə xaric olunur. Oksigen __ üçün vacibdir.
2. Suallara cavab verin: a) Çömçəquyruğu sudan çıxarsaq, o məhv olacaq.
Qurbağa isə özünü həm quruda, həm də suda yaxşı hiss edir. Bunu necə
izah edə bilərsiniz? b) Niyə yağışdan sonra soxulcanlar torpağın üzərinə
çıxır?
3. Dəri tənəffüsü insanda da var. Qurbağada isə dəri tənəffüsü daha yaxşı
inkişaf edib. Nə üçün?
__
uru mühitində isə
Traxeya
Qəlsəmə
Ağciyərlər
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36.
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar ki, ayrı-ayrı bitkilər müxtəlif miqdarda su buxarlandı-
rır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 litr,
tozağacı 60 litrə qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin əsas hissəsini su təşkil edir. Su mürəkkəb həyat proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim
su və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur.
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az
bir hissəsi fotosintezə sərf olunur, əksər hissəsi isə əsasən yarpaq-
lardakı ağızcıqlar vasitəsilə buxarlandırılır. Bitkilərin suyu buxar-
landırması prosesi transpirasiya adlanır. Bitkilərdə buxarlanmanın
sürəti onların yaşayış şəraitindən asılıdır. Yüksək temperaturda,
parlaq günəş işığında, küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və ya-
ğışlı havada olduğundan daha sürətlə gedir.
Sorulan su və suda həll
olmuş mineral duzlar borularla gövdəyə, yarpaqlara və bitkinin
orqanlarına çatdırılır. Suyun gövdə ilə qalxmasında kök təzyiqi və
suyun yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
digər
· Buxarlanma nədən asılıdır?
məsi üçün kolbanın boğazını pambıqla tıxayın. 3. Bir müddət gözləyin
və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşahidə edin.
Bitkilərin suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan (şəklə bax!) kolbanın içərisinə salın. 2. Hava keçmə-
Transpirasiyanın tənzimlənməsi. Bitkilər
bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. Əksər bitkilərdə
ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bitkidə su çatmadıqda onlar gün-
ağızcıqlarını açıb-
6
-cı
f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat,
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq
(mikroskopla
görünüşü)
ma zamanı həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada
buxarlanma zəifləyir. Bu zaman sorulan su yarpaqlarda damcılar
şəklində toplanır; bu hadisə quttasiya adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı
gövdə ilə yarpaq arasında mantarlaşmış ayırıcı qat yaranır. Yarpaq-
larda yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman
yarpaq müxtəlif rənglər alır. Xəzan təkcə payızda deyil, qızmar yay
günlərində — bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xloro-
fil dağılır. b) Yarpaq rəngini dəyişir. c) Yarpaq tökülür. d) Yarpaqla zoğ arasında
mantarlaşmış qat əmələ gəlir. e) Yarpaq qonur rəng alır. f) Yarpaq ağacdan
qopur.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin: 1) Bir çox bitkilərdə ağızcıqlar yarpağın alt səthində
yerləşir. Fikrinizcə, suzanbağında ağızcıqlar harada yerləşir? 2) İsti yay
günlərində bəzi tropik ağacların altında günəşdən daldalanmaq olmur. Çünki
onların kölgəsi yoxdur. Bu ağaclarda istidən qorunmaq üçün hansı uyğun-
laşmalar meydana gəlmişdir?
2. Məsələləri həll edin: a) Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır.
Bir stəkanın 200 ml, bir vedrənin isə 10 litr su tutduğunu bilsək, 40 kələm
bitkisini bir gündə sulamaq üçün neçə vedrə su lazım olacaq? b) İsti yay
günündə yaşlı tozağacı bitkisi 6 vedrəyə qədər su buxarlandırır. Əgər bir vedrə
suyun həcmi 10 litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını
almaq üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan
zamanı gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış
ayırıcı qat
Yarpaqlarını tökən və həmişəyaşıl
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş vəziyyətdə keçirən bitkilərə
paqlarını tökən, yarpaqları yaşıl olan bit-
kilərə isə həmişəyaşıl bitkilər deyilir.
Həmişəyaşıl bitkilərdə xəzan olmasa da,
ömrünü başa vurmuş yarpaqlar vaxtaşı-
rı tökülür. Məsələn, şamda yarpaqlar
2–3, küknarda 5–7 ildən bir tökülür.
yar-
Xəzan zamanı
bitki həm də
yarpaqlarda top-
lanmış zərərli
maddələrdən
azad olur.
düzlər də qapanır. Rütubətli yerlərin bitkilərində isə (be-
qoniya, fikus) əksinə, suyu buxarlandırmaq üçün yarpaq
sahəsi və ağızcıqlar çox, kök təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu buxarlandırmanın əhəmiyyəti. Yarpaqların
suyu buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll
olmuş maddələr daim kökdən yarpağa doğru hərəkət
edir. Mineral duzlar bitki tərəfindən mənimsəndikcə isə
su cərəyanı vasitəsilə daim yeniləri daxil olur. Buxarlan-
3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36.
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar ki, ayrı-ayrı bitkilər müxtəlif miqdarda su buxarlandı-
rır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 litr,
tozağacı 60 litrə qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin əsas hissəsini su təşkil edir. Su mürəkkəb həyat proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim
su və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur.
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az
bir hissəsi fotosintezə sərf olunur, əksər hissəsi isə əsasən yarpaq-
lardakı ağızcıqlar vasitəsilə buxarlandırılır. Bitkilərin suyu buxar-
landırması prosesi transpirasiya adlanır. Bitkilərdə buxarlanmanın
sürəti onların yaşayış şəraitindən asılıdır. Yüksək temperaturda,
parlaq günəş işığında, küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və ya-
ğışlı havada olduğundan daha sürətlə gedir.
Sorulan su və suda həll
olmuş mineral duzlar borularla gövdəyə, yarpaqlara və bitkinin
orqanlarına çatdırılır. Suyun gövdə ilə qalxmasında kök təzyiqi və
suyun yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
digər
· Buxarlanma nədən asılıdır?
məsi üçün kolbanın boğazını pambıqla tıxayın. 3. Bir müddət gözləyin
və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşahidə edin.
Bitkilərin suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan (şəklə bax!) kolbanın içərisinə salın. 2. Hava keçmə-
Transpirasiyanın tənzimlənməsi. Bitkilər
bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. Əksər bitkilərdə
ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bitkidə su çatmadıqda onlar gün-
ağızcıqlarını açıb-
6
-cı
f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat,
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq
(mikroskopla
görünüşü)
ma zamanı həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada
buxarlanma zəifləyir. Bu zaman sorulan su yarpaqlarda damcılar
şəklində toplanır; bu hadisə quttasiya adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı
gövdə ilə yarpaq arasında mantarlaşmış ayırıcı qat yaranır. Yarpaq-
larda yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman
yarpaq müxtəlif rənglər alır. Xəzan təkcə payızda deyil, qızmar yay
günlərində — bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xloro-
fil dağılır. b) Yarpaq rəngini dəyişir. c) Yarpaq tökülür. d) Yarpaqla zoğ arasında
mantarlaşmış qat əmələ gəlir. e) Yarpaq qonur rəng alır. f) Yarpaq ağacdan
qopur.
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin: 1) Bir çox bitkilərdə ağızcıqlar yarpağın alt səthində
yerləşir. Fikrinizcə, suzanbağında ağızcıqlar harada yerləşir? 2) İsti yay
günlərində bəzi tropik ağacların altında günəşdən daldalanmaq olmur. Çünki
onların kölgəsi yoxdur. Bu ağaclarda istidən qorunmaq üçün hansı uyğun-
laşmalar meydana gəlmişdir?
2. Məsələləri həll edin: a) Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır.
Bir stəkanın 200 ml, bir vedrənin isə 10 litr su tutduğunu bilsək, 40 kələm
bitkisini bir gündə sulamaq üçün neçə vedrə su lazım olacaq? b) İsti yay
günündə yaşlı tozağacı bitkisi 6 vedrəyə qədər su buxarlandırır. Əgər bir vedrə
suyun həcmi 10 litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını
almaq üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan
zamanı gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış
ayırıcı qat
Yarpaqlarını tökən və həmişəyaşıl
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş vəziyyətdə keçirən bitkilərə
paqlarını tökən, yarpaqları yaşıl olan bit-
kilərə isə həmişəyaşıl bitkilər deyilir.
Həmişəyaşıl bitkilərdə xəzan olmasa da,
ömrünü başa vurmuş yarpaqlar vaxtaşı-
rı tökülür. Məsələn, şamda yarpaqlar
2–3, küknarda 5–7 ildən bir tökülür.
yar-
Xəzan zamanı
bitki həm də
yarpaqlarda top-
lanmış zərərli
maddələrdən
azad olur.
düzlər də qapanır. Rütubətli yerlərin bitkilərində isə (be-
qoniya, fikus) əksinə, suyu buxarlandırmaq üçün yarpaq
sahəsi və ağızcıqlar çox, kök təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu buxarlandırmanın əhəmiyyəti. Yarpaqların
suyu buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll
olmuş maddələr daim kökdən yarpağa doğru hərəkət
edir. Mineral duzlar bitki tərəfindən mənimsəndikcə isə
su cərəyanı vasitəsilə daim yeniləri daxil olur. Buxarlan-
3
3
113
112
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
37.
Heyvanlarda daşıyıcı sistem
Əllərinizin birini yuxarı, digərini aşağı vəziyyətdə saxlayın. Bir dəqi-
qədən sonra hər iki əlinizi stolun üzərinə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə üçün yuxarı qaldırılan əl ağarır, aşağı salınan isə qızarır?
olan plazmadan və qanın formalı elementlə-
rindən ibarətdir. Qanın tərkibində olan qırmı-
zı qan hüceyrələri ( eritrositlər) qana qırmızı
rəng verir və toxumalara oksigen daşıyır. On-
lar həm də toxumalarda yaranan karbon qazı-
nın bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Qan-
da olan ağ qan hüceyrələri ( leykositlər) orqa-
nizmə düşən yad cisimcikləri və xəstəliktörə-
dən mikrobları məhv edir. Qan lövhəcikləri
( trombositlər) isə qanın laxtalanmasında işti-
rak edir. Bədəndə dövr edən qan həm də to-
xuma hüceyrələrinə qida maddələrini çatdırır
və eyni zamanda zərərli maddələrin bədəndən
çıxarılmasında iştirak edir.
Arterial və venoz qan. Onurğalı heyvan-
ların qan dövranında, adətən, iki cür – arte-
rial və venoz qan dövr edir. Arterial qan oksi-
· Nə üçün bədənimizin hər hansı bir hissəsi kəsildikdə orada qan-
axma müşahidə olunur?
· Qanın bədəndə hərəkətini təmin edən nədir?
· Qanın orqanizmdə hərəkəti hansı əhəmiyyətə malikdir?
Amöb, infuzor-tərlik kimi birhüceyrəli heyvanlarda maddələr sito-
plazmanın daim hərəkət etməsi sayəsində hüceyrənin bir yerindən di-
gər hissəsinə aparılır. Çoxhüceyrəli heyvanların hüceyrələri isə həyat
üçün zəruri maddələri onları əhatə edən toxuma mayesindən alır.
Bəzi qurdlar, həşəratlar və digər onurğasızlarda bu maye bütün bə-
dəndə dövr edir və hemolimfa adlanır. Heyvanların bir çoxunda mad-
dələrin bədəndə daşınmasını qan-damar sistemi həyata keçirir.
Məməlilərin
qan-damar sistemi
Qanın tərkibi
genlə, venoz qan karbon qazı ilə zəngin olan qana deyilir. Məməlilər
və quşlarda ürəkdə arterial qan venoz qanla qarışmasa da, qurbağa,
kərtənkələ və ilanda qan ürəyin şöbələrinin birində qarışır. Nəticə-
də onların əksər bədən orqanlarına qarışıq qan daxil olur.
Dostları ilə paylaş: |