Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə

 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
İşıqda nişastanın əmələ gəlməsi.
Təchizat:  otaq  bitkisi  (məsələn,  primula  və  ya  ətirşah),  qara  kağız,  lampa, 
spirt məhlulu, qaynar su, yod məhlulu, Petri fincanı, pinset.
Hazırlıq:
1. Bitkini 2–3 gün qaranlıqda saxlayın. 
2. Sonra onun bir yarpağını hər iki tərəfdən qara kağızla elə örtün ki, onun 
yalnız müəyyən hissəsi görünsün (qara kağızı yarpağın üzərinə bağlamazdan 
qabaq hər hansı bir fiqur da kəsmək olar). 
3. Bitkini 8–10 saat günəş və ya lampa işığında saxlayın.
İşin gedişi:
1.  Tədqiq  olunan  yarpağı  qoparın  və  qara 
kağızı çıxarın.
2. Onun hansı hissəsində nişastanın yarandığı-
nı müəyyən etmək üçün əvvəl qaynar suya 
salın. 
3. Sonra yarpağı spirtə salın. Müşahidələrinizi 
qeyd edin. 
4. Yarpağı suda yuyun və üzərinə zəif yod məh-
lulu əlavə edin. 
Nəticəni müzakirə edək:
·  Yarpağın  işıqda  olan  hissələri  ilə  kağızla 
örtülü hissəsi necə fərqlənir?
· Bunu necə izah edə bilərsiniz?
Havadan daxil olan karbon qazı  + torpaqdan daxil olan su
üzvi maddə (şəkər) + oksigen
Fotosintez prosesinin sxemi
 Fotosintez
76,5 kq
80 kq
2 kq
79 kq 943 q
Fotosintez zamanı işıqda üzvi maddə yaranması ilə bərabər, həm 
də ətraf mühitə oksigen xaric edilir. 
Fotosintez etmək qabiliyyəti yaşıl bitkilərin əsas xüsusiyyətlə-
rindən biridir. 
Karbon qazı 
Oksigen
Su, mineral maddələr
Günəş işığı
Xlorofil tərəfindən udulan günəş enerjisi
Fotosintez. Bitkinin havadan qidalanmasında iştirak edən əsas 
orqanı yarpaqdır. Ağızcıqlardan yarpağa hava daxil olur ki, onun 
da  tərkibində  olan  karbon  qazından  bitki  qida  kimi  istifadə  edir. 
Yarpaq  hüceyrələrindəki  xloroplastlarda    günəş  enerjisini  udma 
xüsusiyyətinə  malik  xlorofil  olur.  Əmici  tellərlə  torpaqdan  su  və 
mineral maddələr udulur və kökün ötürücü boruları ilə gövdəyə, 
oradan  yarpaqlara  ötürülür.  Günəş  enerjisindən  istifadə  etməklə 
bitki  kimyəvi  çevrilmə  yolu  ilə  qeyri-üzvi    maddələrdən  (karbon 
qazı  və  sudan)  mürəkkəb  üzvi  maddələr  yaradır.  Bu  proses 
fotosintez (yun. “fotos”– işıq, “sintezis” – birləşmə) adlanır.
belə qənaətə gəldi ki, bitki böyü-
mə üçün zəruri olan bütün mad-
dələrini  torpaqdan deyil, yalnız 
sudan alır. Məlumdur ki, bitkilər 
kökləri vasitəsilə su və mineral 
maddələri udur.

3
3
Sxemi tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ağızcıqdan əsas toxumanın hüceyrələrinə __ daxil 
olur. İşığın iştirakı ilə xloroplastlarda __ prosesi 
baş verir. Belə qidalanma __ adlanır. 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Mətndə səhvləri müəyyən edin: 
İşıqda 
rin hazırlanması prosesi fotosintez adlanır. Fotosintezin getməsi üçün aşa-
ğıdakı şərtlər olmalıdır: su və oksigen, yaşıl yarpaqlar və günəş işığı. Fo-
tosintez  nəticəsində  qeyri üzvi  maddə əmələ  gəlir.  Fotosintezin  əlavə 
məhsulu karbon qazı və sudur.
2. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 
· Ağızcıqdan yarpağa __ daxil olur.  
· Kök sistemindən __ daxil olur.  
· Günəş işığı __ yerləşən yaşıl xloroplastlara düşür.  
· Xloroplastlarda __ əmələ gəlir. 
· Yarpaqlardan ətraf mühitə __ xaric olunur.
yarpağın xloroplastlarında qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələ-
-
 
Hava qidalanması
Karbon qazı
Fotosintez
99
98
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Fotosintez
Harada?
Necə?
Nə üçün?
32. 
Heyvanların qidalanması
1
Şəkillərə baxın. Heyvanların nə ilə 
qidalandığını müəyyənləşdirin.
Nəticəni müzakirə edək:
·Nə üçün ayrı-ayrı heyvanlar müx-
təlif qidalarla qidalanırlar?
Heterotrof qidalanma. 
lanma  prosesində  hazır  üzvi 
maddələrdən  istifadə  edən  can-
lılar  heterotrof  (yun.  “hetero”– 
müxtəlif,  “trofe”  –  qidalanma) 
orqanizmlər adlanır.
Həzm  prosesi.  Heyvanların 
həzm  prosesi  ilk  növbədə  qida-
nın  tutulması  və  udulması  ilə 
başlayır.  Quru  ilbizləri  qidanı 
əzələli udlağı ilə xırdalayır. Arı, 
kəpənək və milçəklər çiçəklərin 
nektarını  sorurlar.  İlanlar  şi-
karlarına hücum edərək  diri ud-
salar  da,  qurbağalar  yapışqanlı 
dilləri ilə tuturlar.   Əksər orqa-
nizmlərdə  qidanın  mənimsənil-
məsi həzm sistemi vasitəsilə hə-
Qida-
yata keçirilir. 
borusu, mədə, nazik bağırsaq və yoğun bağırsaq aiddir. 
Mədədə qida daha sadə birləşmələrə parçalanaraq həzm olunur və 
bağırsağın divarlarından bədənə sorulur.   Həzm sisteminin ən iri 
vəziləri qaraciyər və mədəaltı vəzidir. Mədə və bağırsaqlarda həzm 
olunmamış qalıqlar   yoğun bağırsağa keçir və anal dəlik vasitəsilə 
xaricə çıxarılır.
Məməlilərdə həzm sisteminə ağız boşluğu, udlaq, qida 
· Quruqurbağası 1 gün ərzində yeddiyə qədər həşərat tutur.
· Parəbüzənin sürfəsi öz qısa – üçhəftəlik həyatı dövründə 1000-ə, 
yetkin fərdi isə 4000-ə qədər mənənəni məhv edir.
· Bu misallarda canlıların hansı xüsusiyyəti əks olunmuşdur?
Qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaradan  orqanizmlər  avto-
troflar  adlanır  (yun.  “autos”  –  özü,  “trofe”  –  qidalanma).  Yaşıl 
bitkilər avtotrof orqanizmlərə aiddir. 
Fotosintezin  əhəmiyyəti.  Bitkilər  günəş  enerjisindən  üzvi 
maddələrin  sintezində  istifadə  edir  və  digər  canlılar  da  qidala-
narkən  onlardan  yararlanır.  Canlıların  tənəffüsünü  təmin  edən 
oksigen də  fotosintez nəticəsində alınır.
Heyvanların həzm sistemi
Çəyirtkədə
Dovşanda
Quşda
Qurbağada

3
3
Sxemi tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ağızcıqdan əsas toxumanın hüceyrələrinə __ daxil 
olur. İşığın iştirakı ilə xloroplastlarda __ prosesi 
baş verir. Belə qidalanma __ adlanır. 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Mətndə səhvləri müəyyən edin: 
İşıqda 
rin hazırlanması prosesi fotosintez adlanır. Fotosintezin getməsi üçün aşa-
ğıdakı şərtlər olmalıdır: su və oksigen, yaşıl yarpaqlar və günəş işığı. Fo-
tosintez  nəticəsində  qeyri üzvi  maddə əmələ  gəlir.  Fotosintezin  əlavə 
məhsulu karbon qazı və sudur.
2. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 
· Ağızcıqdan yarpağa __ daxil olur.  
· Kök sistemindən __ daxil olur.  
· Günəş işığı __ yerləşən yaşıl xloroplastlara düşür.  
· Xloroplastlarda __ əmələ gəlir. 
· Yarpaqlardan ətraf mühitə __ xaric olunur.
yarpağın xloroplastlarında qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələ-
-
 
Hava qidalanması
Karbon qazı
Fotosintez
99
98
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Fotosintez
Harada?
Necə?
Nə üçün?
32. 
Heyvanların qidalanması
1
Şəkillərə baxın. Heyvanların nə ilə 
qidalandığını müəyyənləşdirin.
Nəticəni müzakirə edək:
·Nə üçün ayrı-ayrı heyvanlar müx-
təlif qidalarla qidalanırlar?
Heterotrof qidalanma. 
lanma  prosesində  hazır  üzvi 
maddələrdən  istifadə  edən  can-
lılar  heterotrof  (yun.  “hetero”– 
müxtəlif,  “trofe”  –  qidalanma) 
orqanizmlər adlanır.
Həzm  prosesi.  Heyvanların 
həzm  prosesi  ilk  növbədə  qida-
nın  tutulması  və  udulması  ilə 
başlayır.  Quru  ilbizləri  qidanı 
əzələli udlağı ilə xırdalayır. Arı, 
kəpənək və milçəklər çiçəklərin 
nektarını  sorurlar.  İlanlar  şi-
karlarına hücum edərək  diri ud-
salar  da,  qurbağalar  yapışqanlı 
dilləri ilə tuturlar.   Əksər orqa-
nizmlərdə  qidanın  mənimsənil-
məsi həzm sistemi vasitəsilə hə-
Qida-
yata keçirilir. 
borusu, mədə, nazik bağırsaq və yoğun bağırsaq aiddir. 
Mədədə qida daha sadə birləşmələrə parçalanaraq həzm olunur və 
bağırsağın divarlarından bədənə sorulur.   Həzm sisteminin ən iri 
vəziləri qaraciyər və mədəaltı vəzidir. Mədə və bağırsaqlarda həzm 
olunmamış qalıqlar   yoğun bağırsağa keçir və anal dəlik vasitəsilə 
xaricə çıxarılır.
Məməlilərdə həzm sisteminə ağız boşluğu, udlaq, qida 
· Quruqurbağası 1 gün ərzində yeddiyə qədər həşərat tutur.
· Parəbüzənin sürfəsi öz qısa – üçhəftəlik həyatı dövründə 1000-ə, 
yetkin fərdi isə 4000-ə qədər mənənəni məhv edir.
· Bu misallarda canlıların hansı xüsusiyyəti əks olunmuşdur?
Qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaradan  orqanizmlər  avto-
troflar  adlanır  (yun.  “autos”  –  özü,  “trofe”  –  qidalanma).  Yaşıl 
bitkilər avtotrof orqanizmlərə aiddir. 
Fotosintezin  əhəmiyyəti.  Bitkilər  günəş  enerjisindən  üzvi 
maddələrin  sintezində  istifadə  edir  və  digər  canlılar  da  qidala-
narkən  onlardan  yararlanır.  Canlıların  tənəffüsünü  təmin  edən 
oksigen də  fotosintez nəticəsində alınır.
Heyvanların həzm sistemi
Çəyirtkədə
Dovşanda
Quşda
Qurbağada

3
3
Bitki mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlar. 
bəzilərinin  qidasını  bitki  mənşəli  qidalar  təşkil  edir.  Belə  qidaya 
otlar, toxumlar, meyvələr, nektar və s. aiddir. Bitki qidası gec həzm 
olunduğundan  otyeyən  heyvanlarda  bağırsaq  uzun  olur.  Bitki 
mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlara  siçanlar, sincablar, dovşan-
lar, marallar, ceyranlar, inək, qoyun, keçi, camış və bu kimi hey-
vanlar aiddir.
Məməli heyvanların 
Yırtıcı heyvanlar. Həşəratlar, balıqlar, quşlar və məməlilərin bə-
ziləri yırtıcı həyat tərzi keçirir.Yırtıcıların qidasını digər heyvanlar 
təşkil edir. Yırtıcı heyvanlarda şikarı tutmaq və parçalamaq üçün güc-
lü  ətraflar,  yaxşı  görən  gözlər  və  iti  dişlər  olur.  Onların  bədənində 
qidanın həzmi tez başa çatdığından bağırsaqları nisbətən qısa olur.
Otyeyən heyvanlar
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
A) Bitkiyeyən heyvanlarla qidalanan heyvanlar.
B) Başqalarından lazımi qida maddələrini alan, 
əvəzində onlara heç nə verməyən 
orqanizmlər.
C) Bitkilər, onların toxumları və meyvələri ilə 
qidalanan heyvanlar.
D) Həm heyvan və həm də bitki qalıqları ilə 
qidalanan heyvanlar.
E)  Cəsədlə qidalanan heyvanlar.                      
F) Hazır üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlər.
Uyğunluğu müəyyən edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Canlıların  adını  cədvəlin  uyğun  sütunlarında  qeyd  edin: 
şir;  kaftar; 
qaranquş; gənə; göyərçin; bəbir; akula; ayı; qartal; sincab; gürzə; kərkəs; 
bayquş; qarğa; birə; insan; zürafə; bit.
Hərşeyyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
2. İstənilən cütlüklər-
dən istifadə etməklə 
heyvanların qarşı-
lıqlı əlaqələrinə dair 
cümlələr tərtib edin.
Heterotrof
Yırtıcı
Parazit
Leşyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Hərşeyyeyənlər
Qidalanma prosesində hazır üzvi maddələrdən 
istifadə edən canlılar __ orqanizmlər adlanır. 
Qidalanmadan asılı olaraq heyvanlar __, __, __, 
__ bölünürlər.
1. Heterotroflar
2. Yırtıcılar
3. Parazitlər
4. Hərşeyyeyənlər
5. Leşyeyənlər
6. Otyeyənlər
Parazitlər. 
təsadüf olunur. Onlar digər orqanizmlərin (sahibin) hesabına yaşa-
yır.  Parazitlərin  bir  çoxunda  sahibdən  yapışmağa  xidmət  edən 
xüsusi tutucu orqanlar – sormaclar və ya qarmaqcıqlar olur.  Bit və 
birələr  bədən  səthində  yaşasalar  da,  sorucu  qurdlar,  askarid  kimi 
parazitlər isə bədən daxilində olurlar. Bəzi parazitlər hazır qidadan 
istifadə etdikləri üçün onlarda həzm sistemi ya zəif inkişaf edir, ya 
da ümumiyyətlə olmur. 
Leşyeyən  və  hərşeyyeyən  heyvanlar.  Kərkəslər,  kaftarlar,  cə-
sədyeyən böcəklər və s. ölmüş heyvanların cəsədləri ilə qidalanırlar. 
Bunlara leşyeyənlər deyilir.
Həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanan şimpanze, 
kirpi, qonur ayı, qaban kimi heyvanları hərşeyyeyənlər adlandırır-
lar. 
Heyvanlar arasında parazit həyat tərzi keçirənlərə də 
Yırtıcı heyvanlar
Leşyeyən və hərşeyyeyən 
heyvanlar

3
3
Bitki mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlar. 
bəzilərinin  qidasını  bitki  mənşəli  qidalar  təşkil  edir.  Belə  qidaya 
otlar, toxumlar, meyvələr, nektar və s. aiddir. Bitki qidası gec həzm 
olunduğundan  otyeyən  heyvanlarda  bağırsaq  uzun  olur.  Bitki 
mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlara  siçanlar, sincablar, dovşan-
lar, marallar, ceyranlar, inək, qoyun, keçi, camış və bu kimi hey-
vanlar aiddir.
Məməli heyvanların 
Yırtıcı heyvanlar. Həşəratlar, balıqlar, quşlar və məməlilərin bə-
ziləri yırtıcı həyat tərzi keçirir.Yırtıcıların qidasını digər heyvanlar 
təşkil edir. Yırtıcı heyvanlarda şikarı tutmaq və parçalamaq üçün güc-
lü  ətraflar,  yaxşı  görən  gözlər  və  iti  dişlər  olur.  Onların  bədənində 
qidanın həzmi tez başa çatdığından bağırsaqları nisbətən qısa olur.
Otyeyən heyvanlar
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
A) Bitkiyeyən heyvanlarla qidalanan heyvanlar.
B) Başqalarından lazımi qida maddələrini alan, 
əvəzində onlara heç nə verməyən 
orqanizmlər.
C) Bitkilər, onların toxumları və meyvələri ilə 
qidalanan heyvanlar.
D) Həm heyvan və həm də bitki qalıqları ilə 
qidalanan heyvanlar.
E)  Cəsədlə qidalanan heyvanlar.                      
F) Hazır üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlər.
Uyğunluğu müəyyən edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Canlıların  adını  cədvəlin  uyğun  sütunlarında  qeyd  edin: 
şir;  kaftar; 
qaranquş; gənə; göyərçin; bəbir; akula; ayı; qartal; sincab; gürzə; kərkəs; 
bayquş; qarğa; birə; insan; zürafə; bit.
Hərşeyyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
2. İstənilən cütlüklər-
dən istifadə etməklə 
heyvanların qarşı-
lıqlı əlaqələrinə dair 
cümlələr tərtib edin.
Heterotrof
Yırtıcı
Parazit
Leşyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Hərşeyyeyənlər
Qidalanma prosesində hazır üzvi maddələrdən 
istifadə edən canlılar __ orqanizmlər adlanır. 
Qidalanmadan asılı olaraq heyvanlar __, __, __, 
__ bölünürlər.
1. Heterotroflar
2. Yırtıcılar
3. Parazitlər
4. Hərşeyyeyənlər
5. Leşyeyənlər
6. Otyeyənlər
Parazitlər. 
təsadüf olunur. Onlar digər orqanizmlərin (sahibin) hesabına yaşa-
yır.  Parazitlərin  bir  çoxunda  sahibdən  yapışmağa  xidmət  edən 
xüsusi tutucu orqanlar – sormaclar və ya qarmaqcıqlar olur.  Bit və 
birələr  bədən  səthində  yaşasalar  da,  sorucu  qurdlar,  askarid  kimi 
parazitlər isə bədən daxilində olurlar. Bəzi parazitlər hazır qidadan 
istifadə etdikləri üçün onlarda həzm sistemi ya zəif inkişaf edir, ya 
da ümumiyyətlə olmur. 
Leşyeyən  və  hərşeyyeyən  heyvanlar.  Kərkəslər,  kaftarlar,  cə-
sədyeyən böcəklər və s. ölmüş heyvanların cəsədləri ilə qidalanırlar. 
Bunlara leşyeyənlər deyilir.
Həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanan şimpanze, 
kirpi, qonur ayı, qaban kimi heyvanları hərşeyyeyənlər adlandırır-
lar. 
Heyvanlar arasında parazit həyat tərzi keçirənlərə də 
Yırtıcı heyvanlar
Leşyeyən və hərşeyyeyən 
heyvanlar

Kök-yumrucuq bakteriyaları
3
3
33. 
Bakteriya və göbələklərin qidalanması
Bakteriyaların qidalanması. Bakteriyaların bir çoxu hazır üzvi 
maddələrlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. Heterotrof bakteriya-
ların  bir  qismi  məhv  olmuş  orqanizmlərin  üzvi  qalıqları  ilə  qida-
lanır. Bunlara saprofit bakteriyalar deyilir. Saprofit bakteriyalar 
məhv  olmuş  orqanizmlərin  çürüməsində,  südün  qatığa  çevril-
məsində, kələmin turşumasında və s. iştirak edirlər.
Bitkilərin, heyvanların və həmçinin insanın müxtəlif toxumala-
rında yaşayan və xəstəliktörədən bakteriyalar da məlumdur. Onla-
ra parazit bakteriyalar deyilir.
Bakteriyaların  bəziləri qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə   ya-
ratmaqla  avtotrof qidalanır. 
Simbioz. Paxlalı bitkilərin köklərində olan kök-yumrucuq  bak-
teriyaları (azot bakteriyaları)
vadakı azotu bitkilərin mənimsə-
yə  biləcəyi  şəklə  salır,    özləri  isə 
bitkilərdən karbohidratlar və mi-
neral  duzlar  alır.  Beləliklə,  bitki 
kökləri  ilə  kök-yumrucuq  bakte-
riyaları arasında hər bir orqanizm 
üçün faydalı əlaqə yaranır. Bu ha-
disə  simbioz  (yun.  “
  – 
müştərək  həyat)  adlanır.  Paxlalı 
bitkilərin kök-yumrucuq bakteri-
 ha-
simbiozis”
· Pendirin əmələ gəlməsinin səbəbi nə idi?
Rəvayətlərin birində belə deyilir ki, ərəb taciri Kənan səfərə çıxar-
kən özü ilə yeməklə bərabər, cürdəkdə süd də götürür. Axşam dü-
şərkən gecələmək üçün dayandıqda o, süd içmək istəyir. Lakin süd 
əvəzinə cürdəkdən su töküldüyünü və onun dibində isə qatılaşmış 
kütlənin olduğunu gördükdə əvvəl əsəbiləşir. Lakin həmin ağ küt-
lənin dadına baxdıqda çox təəccüblənir. Onun xoşagələn dadı var 
idi. Sonradan qatılaşmış kütlənin  pendir olduğu  məlum oldu.
103
102
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
yalarla  simbiozu  nəticəsində  torpaq 
azotla zənginləşir.
Göbələklərin  qidalanması.  Göbələk-
lər  heterotrof  orqanizmlər  olub  hazır 
üzvi  maddələrlə  qidalanır.  Onlar  üzvi 
maddələrlə zəngin isti və rütubətli yer-
lərdə inkişaf edərək buradakı üzvi qalıq-
larla qidalanır.
2
Təchizat: quru maya, stəkan, şəkər tozu.
İşin gedişi:
1. Stəkana bir az quru maya qoyun.
2. Ora bir qaşıq şəkər tozu əlavə edin.
3. Stəkana 2–3 xörək qaşığı ilıq su əlavə edin.
4. Stəkanı 15 dəqiqəlik isti yerə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə müşahidə edirsiniz? Gördüyünüzü necə izah edə bilərsiniz?
Maya  göbələklərinin  qidasını  şəkər 
təşkil edir. Xəmirin qıcqırması zamanı 
bu göbələklər xəmirdə olan şəkəri spir-
tə çevirir. Bu zaman  karbon qazı əmələ 
gəlir ki, bu da xəmiri şişirdərək məsa-
məli edir.
Mikoriza.  Papaqlı  göbələklərin  bə-
ziləri bitki kökləri ilə simbioz yaşayır. 
Belə birgə yaşayış mikoriza (yun. “mi-
kes”  –  göbələk,  “riza”  –  kök)  adlanır. 
Mikorizalar  zamanı  göbələyin  bədə-
nini təşkil edən nazik saplar – mitseli-
lər  ağac  köklərinin  sorucu  zonası  ilə 
sıx təmasda olaraq onu bürüyür və hət-
ta  onun  içərisinə  daxil  olur.  Göbələk 
mitseliləri torpaqdan su və suda həll ol-
muş mineral duzları udaraq kökə ötü-
rür,  köklərdən  isə  həyat  fəaliyyəti 
üçün  vacib  olan  üzvi  maddələr  əldə 
edir.
Parazit göbələklər.  Göbələklərin bir 
qrupu  canlı  orqanizmlərdə  yaşayaraq 
Maya göbələyi
Göbələk mitseliləri ilə 
ağac köklərinin simbiozu
(mikoriza)
1
Hazırlıq: müxtəlif stəkanlara eyni miqdarda qaynadılmış və çiy süd tö-
kün. Onları bir neçə saat isti yerdə saxlayın.
İşin gedişi:
· Bir neçə saat gözlədikdən sonra hansı südün çürüdüyünü müşahidə edin.
Mikoriza
Bakteriyaların iştirakı ilə süddən 
alınan məhsullar

Kök-yumrucuq bakteriyaları