Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin
Yüklə 2,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dəyərin ilk forması
- sadə və ya təsadüfi dəyər for- masıdır. Əmtəələrin mübadiləsinin bu ilkin formasında, hər hansı bir əmtəə, digər əmtəəyə dəyişdirilir. Məsələn: 1 daş alət = 2 dəriyə 10 balıq = 1 rəngli parlaq daşa. Bu prosesdə qarşılaşan əmtəələrdən konkret əmək, abstrakt (mücərrəd) əməyin ifadəsinə çevrilir. Bu prosesdə ekvivalent tarazlığı gözləmək şərtiylə, nisbətən sadə əmək sərfinə başa gəlmiş əmtəələr, daha mürəkkəb əməyin nəti- cəsi olan əmtəələrə sərbəst dəyişdirilə bilir. Real həyat şəraiti dəyişdikcə, ictimai əmək bölgüsü genişlənib dərinləşdikcə, mübadilə prosesləri sürətlən- dikcə, təsərrüfat əlaqələri intensivləşdikcə sadə, yaxud təsadüfi mübadilədən fərqli, yeni dəyər formalarına ehti- yac yaranmışdır. Tam, dolğun və ya geniş dəyər forması adlandırılan bu yeni mərhələdə, əmtəələrin mübadiləsi artıq təsadüf xarakterindən uzaqlaşdığından, ekvivalent vəzifəsini təsa- düfi dəyər formasında olduğu kimi tək bir əmtəə deyil, bir neçə xüsusi seçilmiş əmtəə yerinə yetirir. Məsələn: { ə ə 133 Bu mərhələdə mövcud istehsal əlaqələri genişlənir, həmin əlaqələr təsadüfü deyil, daha sabit xarakter daşıyır. Lakin cəmiyyətin və təsərrüfat həyatının inkişafı ilə əlaqədar, tədricən bu forma da insanları qane etmir. Get- dikcə ümumi əmtəələr kütləsi içərisindən, müxtəlif ölkə- lərdə elə bir əmtəə (xəz, duz, çay, qoyun) ayrılır ki, o bir növ ümumi ekvivalent rolunu oynamağa başlayır. Məsələn: _ ə } ə ə Bu dəyər forması mərhələsində, ümumi ekvivalent rolunu oynayan bir neçə, yaxud bir əmtəənin əvəzinə, istə- nilən bir sıra əmtəələri əldə etmək mümkündür. Çünki ümumi ekvivalent rolunu oynayan əmtəə, ümumi müba- dilə olunmaq xüsusiyyətinə (xassəsinə) malikdir. Bəşəriyyətin tarixi inkişaf yoluna nəzər salsaq görə- rik ki, konkret coğrafi mühit və əhalinin ənənəvi xüsusiy- yətləri (mentaliteti) ilə bağlı olaraq, ümumi ekvivalent vəzifəsinə müxtəlif ölkələrdə mal-qara, balıq qulağı, metal və sairə yerinə yetirmişdir. Əmtəələrin mübadilə prosesi daha da genişlənib, yerli bölgə və bazar hüdudlarını aşdıq- ca, vahid bir əmtəənin ümumi ekvivalent kimi sabitləş- məsi zərurəti yaranır. Həmin əmtəə isə puldur. Pul və onun müxtəlif ölkələrdəki nişanları - ümumi ekvivalentin bitmiş və son forması olub, əmtəənin istehlak dəyəri ilə mübadilə dəyərini özündə üzvü surətdə birləşdirən xüsusi bir əmtəədir. Tarixi inkişafın ayrı-ayrı mərhələlərində pul rolunu 134 müxtəlif ölkələrdə və xalqlarda dəmir, mis, taxta, gümüş, qızıl, kağız, plastik lövhələr oynamışdır. Tədricən dünya- nın bir sıra dövlətlərində xüsusi pul kəsən emalatxanalar yaranıb, fəaliyyətə başlamışdır. İndiyədək arxeoloqlar dünyanın müxtəlif ölkələrində, o cümlədən də Azərbay- canda yerli zərbxanalarda, habelə yaxın və uzaq ölkələrdə hazırlanmış pullar tapırlar. Pul rolunu müxtəlif əmtəələr yerinə yetirsə də, lakin tədricən bu rol qızıla nəsib olmuşdur. Qızıl öz təbii və kimyəvi xassələrinə görə ümumi ekvivalent rolunu daha yaxşı yerinə yetirir. Qızıl mübadilə vasitəsi və ümumi ekvivalent kimi çoxdan məlum olsa da, lakin onun əsl hökmranlığı XIX əsrdən başlanmış, müəyyən istisnalarla indiyədək davam etməkdədir. Yüklə 2,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|