Boshlang'ich sinfda unli tovush va harflarni o'rganish mundarija

1.2 Boshlang’ich sinfda jarangli va jarangsiz undoshlarni o’rgatish metodikasi.

Talaffuz qilinayotganda o‘pkadan chiqayotgan havo oqimi ma’lum to‘siqqa uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo‘g‘in hosil qilolmaydigan fonemalar undosh fonemalar deyiladi. O‘zbek tilida 23 ta undosh harf, 24 ta undosh tovush bor. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra 2 xildir. 1.Jarangli undoshlar 2.Jarangsiz undoshlar Mashg‘ulot jarayonida jarangli va jarangsiz undosh ajratishni o‘rgatish, shunday so‘zlarga duch kelganda ularni ajratishni o‘rgatish talaffuzi bilan farqlanishi, eshitgani bilan yozilishi farqlanadi. 1)Jarangli undoshlar: b,v,g,d,z,j,g‘,j,y,m,ng,n,l,r. 2)Jarangsizlar:p,f,k,t,s,ch,q,sh,x,h. Bu undoshlar jufti bilan o‘rganish eng onsonidir (8ta). Jarangli va jarangsiz undoshlarning 8ta jufti mavjud.

O’quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undosh­lar ajratiladi. Kuzatishda o’quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko’rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir, gul – kul, dil – til, zina – sina, joy – choy kabi so’zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o’qituvchi o’quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-k, d-t, z-s, j-ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi). Xattaxtaga quyidagicha yozib qo’yiladi:
Jufti bor jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, җ, g’
Jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti yo’q jarangli va jufti yo’q jarangsiz undoshlar bilan ham o’quvchilar har xil fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni kuzatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o’quvchilar so’z oxirida yoki unli tovushdan oldin kelgan ko’l, bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoner, fabrika; tong, singil; qo’y, kiyik kabi so’zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va l, m, n, r, ng, y jarangli undosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya’ni jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo’qligini (jufti yo’q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o’xshash usulda o’quvchilar q, h undoshlari talaffuz qilinganda, faqat shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti yo’qligini (jufti yo’q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi ko’rinishda yoziladi (yoki kartonda tayyorlangan ko’rgazma ko’rsatiladi):
Jufti yo’q, jarangli undoshlar: l, m, n, r, ng, y
Jufti yo’q jarangsiz undoshlar: q, h
Jarangli va jarangsiz undoshlarni jufti bilan yodlatish bolalarda ularni ajratib olish ko‘nikmalarini shakllanishiga yordam beradi. O‘qituvchidan katta mahorat talab etadi . 1-sinf Ona tili va O‘qish savodxonligi kitobining ”Sog‘ tanda sog‘lom aql” bo‘limida 3-mashq orqali mustahkamlangan. 3-mashq. Audioni tinglash davomida so‘zlarni yozing. Aytilishi va yozilishi har xil bo‘lgan tovushlarni tagiga chizing [4]. Ko‘b-ko‘p, daromat-daromad, qant-qand, oftop-oftob, mikrop-mikrob. Ushbu mashq orqali b-p, t-d jarangli va jarangsiz undoshlar farqlangan. Aytilishi va yozilishi, farqlanishi ko‘rsatilgan. 2-sinf Ona tili va O‘qish savodxonligi kitobining 79-betida quyidagi qoida keltirilgan: ”Ba’zi so‘zlar aytilganidek yozilmaydi. Bunday so‘zlarni mavzular davomida o‘rganib yodda saqlab borishingiz kerak: mikrop-mikrob, mikroskobmikraskop [5]. Bu mashq orqali o‘quvchilarning imloviy savodxonligi yanada oshadi.Bu so‘zlarni eshitishi bilan , ko‘rishi bilan ajratib oladi va to‘g‘risini yozadi. 3-sinf Ona tili darsligi orqali aniq mukammalroq o‘rganadilar” Talaffuzda ayrim so‘zlarning oxirida kelgan jarangli undosh o‘rniga uning jarangsiz jufti eshitiladi: kitob, avlod, ozod.Bunday so‘zlar oxirida qaysi harf yozilishni aniqlash uchun shu so‘zdan so‘ng unli qo‘shib aytiladi: kitob-kitobi, mard-mardi, yalpizyalpizi”[6]. Shu qoida orqali qaysi harf yozilishini aniqlab olsa bo‘ladi. Bu qoida darslikda mashqlar orqali mustahkalangan. Bolalarning imloviy savodxonligi shakillanishiga bu mashqlar yordam beradi. O‘quvchilar mashg‘ulotda bilimlarning barcha sohalarini o‘rganishga va dunyo qarashini kengayishiga yordam beradi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga faqat qoidalarni yodlatishdan ko‘ra ularni bolalar bilan birgalikda ijod qilib yaratilsa, ularni ongli o‘zlashtiradila. Shundan so‘ng, darslikka murojat qilish, mashqlar bajarish maqsadga muvofiqdir. Shunisi aniqki, kitob odamni-bilog‘on, suhbatdatopqir qiladi, yozib olishi esa un aniqlikka o‘rgatadi. Xulosa qilib aytamizki, bu bilimlarni bizdan keyingi avlodalarga meros qilib qoldiramiz. Bilim insonni komillik sari yetaklaydi. Dunyoga yangicha nigoh bilan qarashga o‘rgatadi. Ilm insonni hayot yo‘lini bir quyosh misoli yoritadigan kuchdir. Shu sababli ilm olishdan aslo tolmaylik.
Inson nutq so'nggi tovushlar majmuini tashkil etadi. undosh va undoshlar - - ikki asosiy guruhga ular og'riyotgan me'yorga ko'ra bo'linadi. Undoshdan tovushlar - bu tovushlar, o'pka nafas oladigan havo oqimi, og'ziga uning yo'li mumkin to'siqlar ustidan javob bo'lgan talaffuz bor - u tili va tishlari, qiziqish va lablari bo'lishi mumkin. Bu Hyun paydo tushuntiradi. Ba'zi undosh, hosil jalb qilish vokal arqonlari, va boshqalar - hech. Shunday qilib, rus tilida mashhur jarangli va jarangsiz undosh mavjud. bir undoshdan shovqin tomonidan faqat hosil bo'lsa, u, ichi bo'sh bo'ladi. Va uning tuzilishida, agar jalb qilingan shovqin va ovoz kabi o'zgaruvchan darajalilardan, deb ataladi, bu bir xil tilga oldi. Uning tomog'iga qo'li bo'lsa, biz osonlik bilan ", jarangli va jarangsiz undosh harflarining" bir juft bilan farq qilishi mumkin. Biz jarangli jim harflari qo'ng'iroq bo'lsa, bir uvushdi, vokal arqondan tebranish his qildi. cho'zib bog'lami boshlab, o'pka nafas oladigan havo, harakatda, natijada Tebranishlar, ularni olib keladi. Agar taqillagan ovoz aytsangiz, bas, pay stress, nima uchun bir sokin, yo'qligida bo'lishi, va shovqin bir xil shakllangan bo'ladi. jarangli undosh talaffuz bo'lsa Bundan tashqari, bizning nutq organlari jarangsiz tovushlar talaffuz bir oz kamroq kuchlanish boshdan.
Ba'zi undosh - tilga oldi va jarangsiz - bir deb atalmish juft hosil qiladi. Bu tovushlar jarangli va jarangsiz Hyun juft deyiladi. maksimal yodga osonlashtirish maqsadida kar undosh yilda maxsus ifoda-formulani (Shunaqa qoida) foydalanish: "? Stepan, Fiii karam sho'rva istayman" Bu taklif, barcha soqov jim harflari o'z ichiga oladi.
Tovush bir qismi jarangli va jarangsiz undosh harflarining tamoyili bo'yicha ulash emas. Bu o'z ichiga oladi:
[L] [m] [n] [R], [d] [L], [m], [N], [R] - jarangdor
[N] [x], [w] [h] [x] - kar
Bundan tashqari, quyidagi ovoz [w] [h] [u], [x] deb ataladi chisirlashini va [Piy] [m] [n] [L] - jarangdor. Ular yaqin unli tovushlar va syllables mumkin.
birinchi qatorga deb yunon tarjima jarangdor chaqirdi Hyun, iborat "baland". Bu ovoz shovqin o'z ta'lim ustun bo'ladi. Va Hyun ikkinchi satr, aksincha, shovqin ustunligi bor.
Zamonaviy rus orthoepy (adabiy talaffuz me'yorlari o'rganish qilingan fonetika bo'limda,) tamoyillariga biri jarangli undosh esa chaqiradi qanday nisbatan qilingan, kar va ko'r shaklini olishi, deb gapirgan. [M] uchun - kod: so'zning ko'r oxirida, deb talaffuz (sonorants tashqari) jarangli undosh, yoki darhol boshqa taqillagan ovoz oldin. Ular tilga oldi undosh tovush oldida va kuylamoq boshlaydi, agar A jarangsiz undosh, tiniqlik belgisi bo'lib: [molod'ba] yanchiyotgan o'tib - [s] berish. Faqat [in] undoshdan va jarangdor kar oldin bo'lib emas bir tilga oldi oldin.
Jarangli va jarangsiz undosh, biz yozma ravishda ba'zi qiyinchiliklarga yaratish. Bizning tilining morfologik yozilishini tamoyiliga muvofiq yo ajoyib, yoki tilga olib u yozma ifodalanishi mumkin emas. Shunday qilib, navbat bilan bog'langan sinov qilish tilga oldi yoki jarangsiz undosh, boshqa undoshdan oldin bir so'z yoki oxirida o'rtasida turgan, u bunday tanlash uchun zarur bo'lgan cognates yoki bunday tarzda so'z o'zgartirish, deb bir xil bir unli keyin: ka [w] Albatta, - qoshiq, gra [m] - ramiz [T] do'l Losha - otlar.