Book · January 022 citations reads 484 author

 

---

 128 
“SO‘Z SIRI” 
Bilasizmi? 
 
So‘zlar ham odamlarga o‘xshaydi. Tug‘iladi, shakli va ma’nosi o‘zgarib, 
rivojlanadi, ya’ni o‘sib-ulg‘ayadi... Qolaversa, qarib, umrini yakunlaydi – jonli 
nutqda qo‘llanmay qo‘yadi, faqat lug‘atlardagina saqlanib qoladi. 
Bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatga odamlar kirib kelganligi kabi bir 
tilga boshqa tillardan ham so‘zlar kirib keladi. Biz uni o‘zlashma so‘zlar deb 
ataymiz. Shuningdek, boshqa tillarga ham so‘zlarimiz kirib boradi. Axir, bugungi 
kunda ona tilimizga mansub 
kurash, chala, yonbosh, g‘irrom, halol 
kabi 
so‘zlarimiz jahongashta so‘zlarga aylanib ketmadimi! 
Davrlar o‘tishi bilan so‘zlarning ma’nosi ham goh kengayib, goh torayib 
boradi. Ba’zilarining asosiy ma’nosi unutilib, ikkinchi darajali ma’nosi 
faollashadi. Quyida ulardan biriga to‘xtalamiz. 
QURALAY.
Bu so‘zni eshitishingiz bilan gap ko‘z haqida ketayapti, deb 
o‘ylaysiz. Albatta, to‘g‘ri: chiroyli, go‘zal ko‘zlar haqida. Chunki xalqimizda 
quralay ko‘z, ko‘zlari quralayday degan ifodalar bor. Yoki mashhur: 
Quralay ko‘z, quralay, 
Derazangdan mo‘ralay 
degan xalq qo‘shig‘ini eshitgandirsiz. 
Quralay ko‘z deganda qizlarning chiroyli, katta-katta, ikki cheti biroz 
qiyilgandek ko‘zlari tushuniladi. Masalan, 
Mehribon ko‘zlari jigarga moyil, 
quralay. («Yoshlik» jurnali)
. 
Quralay ko‘z, bodomqovoq, sarv qomat (S.Siyoyev, 
“Avaz”)
. 
Ammo aytib o‘tish lozimki, bu ma’no so‘zning bosh ma’nosi emas. Bunga 
amin bo‘lish uchun so‘zning “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi izohiga e’tibor 
qaratamiz: 
“QURALAY 
1 
Kiyik yoki ohularning yosh bolasi.” (5-tom) 
Lug‘atda bosh ma’no arab raqami 1 bilan beriladi. Yuqoridagi 1 soni – 
shunga ishora. 
Endi hozirgina tug‘ilib, chopqillab yurgan kiyik bolasini ko‘z oldingizga 
keltiring. Uni siz kitoblarda, televizorda yoki hayvonot bog‘ida uchratgansiz, 
albatta. Agar siz uning ko‘zlariga e’tibor bermagan bo‘lsangiz, keyingi safar, 
albatta, diqqat qiling. Beg‘ubor, mas’um va hayotga hayrat va tashnalik bilan 
boquvchi chanqoq bu ko‘zlar tasavvuringizda bir umr mixlanib qoladi. 
Qizlarning chiroyli ko‘zlari ana shu murg‘ak ohuning ko‘zlariga 
o‘xshatiladi. 

---

 129 
Ko‘rdingizmi, inson o‘xshatish asosida ham go‘zallikni baholaydi. Chunki 
biz borliqni tasavvurlarimiz asosida ko‘ramiz.
Demak, 
quralay
so‘zining bosh ma’nosi ma’lum darajada kuchsizlanib, 
bugungi kunda ko‘chma ma’nosi faollashgan, xalq ongida asosiy ma’noga 
aylangan.