Biotexnologiya bir tətbiqi elm kimi yaranma və formalaşmasında texniki

---

Biotexnologiya

Biotexnologiya bir tətbiqi elm kimi yaranma və formalaşmasında texniki 

mikrobiologiyaya

əsaslanır. Ona görə də ilk əvvəl texniki mikrobiologiyanın yaranma tarixindən başlamaq

lazımdır. İlk dəfə 

1675

-ci ildə 

Antoni van Levenhuk

 

mikroorqanizmlərin

 təsvirini vermiş və

mikrobiologiyanın təsviri dövrünün əsasını qoymuşdur. Lakin, bu kəşfdən çox-çox illər əvvəl

hələ bizim eradan 6000 il əvvəl 

pivə

 istehsalı barədə tarixdə məlumatlar vardır. Həmçinin

insanlar qədim dövrlərdə mikroorqanizmlərdən 

sirkə

, 

süd

 məhsullarından 

qatıq

, 

pendir

 və s.

alınmasında, lifli bitkilərin yumşaldılmasında, 

çörəkbişirmə

 və 

şərabçılıqda

 istifadə

etmişdirlər.

Texniki mikrobiologiyanın bir elm kimi formalaşması 

Lui Pasterin

 dahiyanə kəşfləri ilə

başlamışdır. O, ilk dəfə 

1857

-ci ildə isə pivə və şərabın xarab olmasında mikroorqanizmlərin

rolunu göstərmiş və onlarla mübarizə pasterizasiya üsulunu təklif etmişdir. Həmçinin Paster

müxtəlif yoluxucu xəstəliklərlə mübarizədə vaksinlərin alınma üsullarını da işləmişdir. Bu

səbəbdən Lui Paster texniki-mikrobiologiyanın banisi sayılır. Beləliklə, texniki-

mikrobiologiyanın əsası mikrobiologiyanın inkişafının ikinci dövründə qoyulmuşdur. XIX əsrin

axırlarında rus alimi 

İlya Meçnikov

 zərərverici gəmiricilərə qarşı mübarizədə xəstəlik törədən

bakteriyalardan

 istifadə olunmasını təklif etmiş və bu məqsədlə 

1885

-ci ildə bakterioloji

laboratoriyada

 toyuq vəbası 

mikroblarından

 ibarət preparat alaraq ondan 

sünbülqıranların

məhv edilməsində istifadə etmişdir. Lakin, yerli hökumət həmin mikrobların insanda vəba

əmələ gətirəcəyindən qorxaraq müqavimət göstərmişlər. Daha sonra 

sovet

 alimləri

Merojovski və İsaçenka insan və ev heyvanları üçün zərərsiz olan mikrob kulturaları almış və

onlardan 

gəmiricilərə

 qarşı mübarizədə müvəfəqiyyətlə istifadə etmişlər. 

1897

-ci ildə 

alman

alimləri Hobber və Viltiner təmiz kök yumrusunun bakteriyasından ibarət nitragin preparatını

aldılar. Bu preparat ilk dəfə 

1911

-ci ildə istehsal edilmiş, 

1929

-cu ildə isə həyata keçirilmişdir.

---

Rus alimi Kostiçev və onun əməkdaşları ilk dəfə azobakteriyalardan ibarət azota bakterin

preparatı almış və onu azot gübrəsi əvəzinə istifadə etmişlər.

XX əsrin birinci yarısında rusiyada texniki-mikrobiologiya böyük sürətlə inkişaf etdi. İlk dəfə

rus alimi İvanov spirt qıcqırmasını ətraflı tədqiq etdi və göstərdi ki, fosforlu üzvi birləşmələr

əmələ gəlir. Kostiçev və Qutkeviç mikroskopik göbələklərin köməyilə bir çox üzvi turşuların

alınma texnologiyasını öyrənmiş və 1930-cu ildə praktiki olaraq limon turşusu almışdır.

Lapışnikov, Çistakov və digər rus alimləri süd turşusu, aseton və butil spirtinin 

zavodda

istehsalı üsullarını işləyib hazırlamışlar. Karalyov və Botkeviç öz əməkdaşları ilə birlikdə yeni

biotexnoloji proseslər əsasında süd məhsullarının alınmasını tədqiq etmişlər.

1929

-cu ildə 

ingilis

 alimi 

Aleksandr Fleminq

 tərəfindən pensilinin kəşfi texniki-

mikrobiologiyanın inkişafında böyük rol oynadı. 

1940

-cı ildə pensilin, 

1944

-cü ildə isə

Voksman tərəfindən streptamisin preparatı alındı. Bu sahədə rus alimlərinin də böyük köməyi

olmuşdur. Krasilnikov, Yermolyeva və Hauze tərəfindən antibiotik maddələr alınmış və zavod

miqyasında istehsal edilmişdir.

XX əsrin ikinci yarısında Yerusalimski və Skrabin tərəfindən sənayedə mayagöbələklərindən

yem zülalının alınmsaının əsası qoyulmuşdur. Beker və əməkdaşları isə yem məqsədilə lizin

amin turşusunun praktiki alınmasını əldə etmişlər.

Texniki-mikrobiologiyanın müasir inkişaf dövrü XX əsrin ikinci yarısında molekulyar

mikrobiologiyanın geniş vüsət tapması ilə əlaqədardır. Məhz bu dövrdə mikrobiologiya

sənayesi yarandı. Mikrobiologiya sənayesinin torpaq münbütləşdirici preparat 

antibiotik

,

vitamin

, 

ferment

 və digər fizioloji aktiv maddələr istehsal edən zavodların sayı getdikcə artır.

Texniki-mikrobiologiyanın mühüm əhəmiyyətə malik son müvəffəqiyyətlərindən biri

mikroorqanizmlər tərəfindən 

interferon

 və 

insulin

 kimi qiymətli dərman preparatlarının

alınmasıdır.

Mikroorqanizmlərin geniş və dərindən öyrənilməsi göstərdi ki, mikroskopik ölçüyə malik

olmasına baxmayaraq onlar insanın praktiki fəaliyyəti və maddələr dövranında böyük

əhəmiyyət kəsb edən prosesləri idarə edirlər. Digər tərəfdən mikroorqanizmlər ümumi bioloji

qanuna uyğunluqları aşkara çıxarmaq üçün əlverişli tədqiqat obyektləridir.

Mikroorqanzimlərin xalq təsərrüfatı və elm üçün mühüm əhəmiyyətəmalik olamlarını təmin

edən xassələr aşağıdakılardır:

Mikroorqanizmlərin əsas praktiki xassələri

---

1. 

Çox kiçik ölçüdə olub hava axını və başqa vasitələrlə asanlıqla yayılır. Yer kürəsinin elə

bir sahəsi yoxdur ki, orada mikrorqanizmlərə rast gəlinməsin;

2. 

Yüksək sürətlə çoxalma qabiliyyətinə mailk olmalı, mikroorqanizmlər hər 30-60, bəzi

bakteriyalar isə 8-10 dəqiqədən bir bölünürlər. Mikroorqanizmlərin çoxalma sürəti bitki

və heyvanların çoxalma sürətindən dəfələrlə böyükdür. Məsələn: Mikrobioloji yem kütləsi

istehsal edən ən kiçik zavod sutkada 30 ton maya göbələyi istehsal edir ki, onu

tərkibində 15 ton yüksək keyfiyyətli zülal vardır. İribuynuzlu qaramaldan sutka ərzində 15

ton zülal almaq üçün 50000 baş heyvan lazımdır;

3. 

Canlı orqanizmlərin yaşaya bilmədikləri yüksək temperaturda yaşayıb çoxalırlar. Bütün

canlılar bir qayda olaraq 40-50º 

C

-dən aşağı temperaturda yaşayırlar. Termofil

mikroorqanizmlər isə 60-110º C-də inkişaf edirlər. Okeanın dibində sulfidli termal sularda

250º C-də bakteriyalara təsadüf edilir;

4. 

Yuxarı qatılıqlı turşu və qələvi mühit yüksək təzyiq və başqa ekstremal şəraitdə inkişaf

edərək çoxalırlar. Asedofil mikroorqanizmlər PH=1 olan mühütdə asanlıqla fəaliyyət

göstərirlər. Qırmızı qalobakteriyalar xörək duzunun doymuş məhlulunda çoxalırlar;

5. 

Müxtəlif üsullarla qidalanırlar. Heterotrof mikroorqanizmlər heyvanlar kimi hazır üzvi

maddələr mənimsəyir. Bəzi növlər parazit həyat tərzi keçirirlər. Əksər mikroorqanizmlər

tərkibində azot və karbon qidası, mineral elementlər olan sadə sintetik mühitlərdə

bitirlər;

. 

Müxtəlif qidalı mühitlərdə bitərkən çoxlu miqdarda metaballitlər sintez edib toplayırlar.

Bunun nəticəsində praktiki olaraq mikroorqanizmlərdən fermentlər polisaxaridlər,

antibiotiklər, amin turşuları, toksinlər və üzvi turşular alınır;

7. 

Müxtəlif üzvi birləşmələri tam parçalamaqdan bir şəkildən başqa şəkilə çevirir və ya

transformasiya edirlər. Mikroorqanizmlərin bu xassəsi onlardan katolizator kimi geniş

istifadə etməyə imkan verir;

. 

Müxtəlif amillərin təsirindən metabalizm proseslərini dəyişə bilirlər. Bu xassəyə əsasən

hüceyrədə gedən biokimyəvi prosesləri istənilən istiqamətə yönəltmək olar;

9. 

Mutagenlərin təsirindən irsi əlamətlərini dəyişib faydalı xassə qazana bilirlər. Hazırda

mikrobiologiya sənayesində mutant ştamlar - superprodusentlərdən müvəffəqiyyətlə

istifadə edirlər;

10. 

Genomlarında xromosomdan kənar irsiyyət elementləri – plazmidalar vardır. Onlar

mikroorqanizmlərdə irsi xassələrin bir hüceyrəsini təmin edir və eyni zamanda əlavə

genetik məlumat daşıyırlar.

Bioloji aktiv maddələr sintez edən produsentlərin

təkminləşdirilməsi

---

Produsentlərin əsl mənbəyi müxtəlif ekoloji şəraitdə mövcud olan təbii mikroorqanizmlərdir.

Bu halda spantan mutasiyaya məruz qalan hüceyrələrdən istifadə edilir. Biotexnologiyada

yalnız seçilmiş təbii ştamlar deyil eləcədə yüksək fəallığa malik mutant ştamlar alınıb geniş

tətbiq olunur.

Təbii ştamlar adətən mikrob biokütləsi, zülali preparatlar və gübrələrin alınması məqsədilə

işlədilir. Hüceyrənin sintez etdiyi metobolitlərin alınmasında isə genetik sistemi dəyişilmiş

ştamlardan istifadə edilir. Süni mutasiya almaq üçün aşağıdakı şərtlərə riayiət olunmalıdır:

1. 

Mutagenin seçilməsi;

2. 

Onun təsir dozasının müəyyən edilməsi;

3. 

İstənilən mutantın seçilmə üsulunun təyini.

Məhsuldar produsentlərin alınmasının ən müasir yolu genetik rekanbinasiya üsuludur.

Biotexnologiyanın ən mühüm sahələrindən biri müxtəlif xassəli mikrob biokütləsinin

alınmasıdır.

Zülalla zəngin mikrob kütləsinin alınması bir çox ölkələrdə nəhəng biotexnoloji istehsal

sahəsinin əsasını təşkil edir. Bu məqsədlə əsasən maya göbələkləri tətbiq olunur və alınan

məhsul kənd təsərrüfatı heyvanları üçün yem məqsədilə istifadə edilir. Maya göbələklərindən

alınan biokütlə yüksək keyfiyyətə malik olduğu üçün ondan qida kimi də istifadə olunması

nəzərdə tutulur.

Mikrobiologiya sənayesi zavodlarında gəmiricilər və həşaratlara qarşı mikrob biokütlələrindən

ibarət entomopatogen və kənd təsərrüfatı üçün torpaqmünbitləşdirici preparatlar istehsal

edilir.

Bakterial hüceyrələr və viruslardan ibarət müxtəlif vaksinlər, başqa tibbi preparatların alınması

və tətbiqi böyük sürətlə inkişaf etdirilir. Biotexnologiyanın ən geniş sahəsini

mikroorqanizmlərdən metabolizm məhsullarının alınması təşkil edir. Heyvandarlıq və

təbabətdə istifadə edilən antibiotiklər, vitaminlər və lipidlərin istehsalı biotexnologiyası xeyli

vaxtdır ki, sənayedə öz təzahürünü tapmışdır. Mikrob polisaxaridləri təbabətdə qan

plazmasının əvəzedicisi kimi yeyinti sənayesi və yataqlardan neftçıxarmanın inkişafında geniş

tətbiq edilir. Mikroskopik göbələklərdən təbabətdə hormonal mübadilə ilə bağlı olan

xəstəliklərin müalicəsində və bitkiçilikdə istifadə olunan alkoloid və qibberellinlər alınır.

Biotexnologiyanin ənənəvi sahələri

---

Sənayenin müxtəlif sahələrində geniş tətbiq olunan limon, süd, sirkə və s. üzvi turşuların

biotexonoloji istehsalı kimyəvi üsulları çoxdan sənayedən sıxışdırıb çıxarmışdır.

Qədim dövrlərdən bəri istifadə olunan biotexnoloji proseslər hazırda öz əhəmiyyətini

itirməmişlər. Yeyinti sənayesində spirt, şərab, pivə və başqa spirtli içkilərin, süd məhsullarının

alınması kimi biotexnoloji proseslər geniş tətbiq edilir.

Müxtəlif mikrobioloji mayalar çörəkbişirmə, kvas istehsalı, meyvə və tərəvəzin turşuya

qoyulması, yemlərin siloslaşdırılmasında tətbiq olunur.

Fermentlər daha mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edən metabolitlərdir.

Hazırda sellülaza, proteaza, amilaza, katalaza və digər fermentlərdən yeyinti, dəriaşılama və

toxuculuq sənayesində geniş istifadə edilir. Bir sıra fermentlər isə təbabətdə dərman və

analitik vasitə kimi işlədilir. Fermentlərin təmizlənməsini və xalq təsərrüfatının müxtəlif

sahələrində tətbiqini öyrənən biotexnologiya sahəsinə mühəndislik enzimologiyası deyilir.

Hidrometallurgiya sənayesində adi üsulla istifadəsi mümkün olmayan mədənlərdən metal və

elementlərin alınmasında (biogeotexnologiyanın yaranmasında) mikroorqanizmlər mühüm rol

oynamışlar.

Son zamanlar təbii energetik ehtiyatların tükənməsi ilə əlaqədar olaraq metan qazı

əmələgətirən mikroorqanizmlərə xüsusi diqqət verilir. Bir çox ölkələrdə artıq kənd təsərrüfatı

və məişət tullantılarından mikroorqanizmlər vasitəsilə metan qazı alan biotexnoloji qurğular

fəaliyyət göstərir. Fototrof mikroorqanizmlərin köməyi ilə sudan molekulyar hidrogen alınması

prosesinin praktikada tətbiq ediləcəyi nəzərdə tutulur.

Mikroorqanizmlər suyun və torpağın təmizlənməsində böyük rol oynayırlar. Onların iştirakı ilə

sənaye müəssisələrinin çirkab sularını sintetik maddələrdən, torpağı herbisidlərdən

təmizləmək mümkündür.

Daşkömür şaxtalarından metan qazını mənimsəyən mikroorqanizmlərin istifadə olunması

arzuolunmaz partlayışların sayını xeyli azaltmışdır.

Elm və cəmiyyətin sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə və yeni tələblərin meydana çıxması ilə

əlaqədar olaraq biotexnologiyanın yeni sahələri yaranmışdır.

Biotexnologiyada işlədilən qiymətli xammal (n-parafinlər, şəkərlər və s.-nin) mənbələrinin

tədricən tükənməsi ucuz başa gələn yeni xammalın aşkar olunmasını qarşıya məqsəd

qoymuşdur. Hər il ağac emal edən zavodlarda çoxlu miqdarda ağac kəpəyi və talaşa, kənd

Biotexnologiyanin yeni sahələri

---

təsərrüfatı məhsulları yığımından sonra qalan külli miqdarda bitki qalıqları, meyvə ağaclarının

budamasından alınan çöplərdən bu məqsədlə müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər.

Son illərədək biotexnologiyada ən səmərəli fermentasiya prosesi mikroorqanizmlərin duru

qida mühitlərində yetişdirilməsi sayılırdı. Onların substrat qatılığı adətən 1-10%-ə qədər olur

və mikroorqanizmlər tərəfindən mənimsənilmə prosesi maye fazada gedir.

Mikroorqanizmlərin çoxlu miqdarda xammalı qısa müddət ərzində parçalaması zəruriliyi

qatılığı xeyli artırmağı tələb edir. Duru qida mühitində substrat qatılığını çox artırdıqda

fermentasiya prosesi də buna müvafiq olaraq zəifləyə və dəyişə bilir. Bu məsələnin həllinə

bərk fazada gedən yeni fermentasiya prosesin həyata keçirməklə nail olmaq mümkün

olmuşdur. Yeni fermentasiyada mikroorqanizmlər bilavasitə nəmləşdirilmiş substrat üzərində

yetişdirilir. Bitki tullantılarının bu üsulla mikroorqanizmlər tərəfindən mənimsənilməsi prosesi

faydalı olub böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Biotexnologiyada istifadə olunan müasir üsullardan biri də qida mühitlərinin riyazi

optimallaşdırılmasıdır. Riyazi üsulların fermentasiya proseslərinə tətbiqi sayəsində vaxta, qida

maddələrinə, kimyəvi reaktivlər və s.-yə qənaət etməklə biotexnoloji prosesi idarə etmək üçün

ən optimal şərait yaratmaq olur.

Son vaxtlar biotexnoloji təcrübədə qarışıq kulturalardan geniş istifadə olunur. Əksər zəruri

proseslərin ayrı-ayrı mərhələləri eyni zamanda iki və daha çox mikrob kulturasının iştirakı ilə

gedirsə, bu zaman qarışıq mikrob kulturası tətbiq edilir.

Hər hansı prosesi aparmaq və mikrob hüceyrəsindən təkrar istifadə etmək üçün yeni metod-

mikrob hüceyrələrinin immobilizə olunması tətbiq edilir. Bu zaman mikrob hüceyrələri

müəyyən adsorbentlərin səthinə hopdurulur və immobilizə olunmuş hüceyrələr adlanır.

Sərbəst hüceyrələrdən fərqli olaraq onlar fermentasiya prosesində uzun müddət aktivliyini

itirməyərək fəaliyyət göstərirlər.

Mikroorqanizmlərdən biotexnologiyada istifadə olunması, ilk növbədə, onların yetişdirmək,

yəni fermentasiya proseslərini aparmaq üçün xüsusi qurğu (fermentyorlar) və aparatlar

yaradılması sayesində mümkün olmuşdur. Biotexnologiyanın bu sahəsi mühəndislərin

mikrobioloqlarla birgə elmi fəaliyyəti nəticəsində inkişaf etmişdir və bioloji mühəndislik

(biomühəndislik) adlanır. Biomühəndislik fermentasiya proseslərinin idarə olunması,

avtomatlaşdırılması, qurğular yaradılması və elektron-hesablama maşınlarının tətbiqi

problemlərini öyrənir.

Biotexnologiyanın ən yeni sahələrindən biri genetik mühəndislikdir. Molekulyar biologiya və

molekulyar genetikanın sürətlə inkişafı sayəsində yaranmış genetik mühəndislik metodları

yeni superprodusentlər və faydalı xassələrə malik ştammların alınmasında mühüm rol

oynayır. Genetik mühəndisliyin yaranmasına əsasən aşağıdakı nailiyyətlər səbəb olmuşdur:

---

1. 

bakteriya və göbələk hüceyrələrinin DNT fraqmentləri və ya geninin rekombinasiya

olunma və ötürülməsi mexanizminin öyrənilməsi;

2. 

DNT molekulunu müəyyən nahiyyələrə genlər və fermentlərə parçalaya bilən restriktaza

və bu fraqmentləri birləşdirə (tikə) bilən liqaza fermentlərinin aşkar edilməsi;

3. 

Genin in vitro şəraitdə sintezinin kəşf edilməsi;

4. 

Lazım olan geni və ya fraqmenti ressipient hüceyrəyə köçürmək üçün vektorlardan

istifadə etmək imkanının müəyyən edilməsi.

Bu üsulla gen təkcə bir mikrob hüceyrəsindən başqa mikrob hüceyrəsinə deyil, həm də

təkamülün müxtəlif mərhələlərində duran orqanizmlərə də köçürmək olur.

Beləliklə, növlərarası çarpazlaşmanın mümkünlüyü sübut edilmişdir.

Genetik mühəndisliyin yaranma tarixi in vitro şəraitdə ilk rekombinat molekulun alındığı 1972-

ci il sayılır. Genetik mühəndisliyin əsas təcrübələri Escherichia coli bakteriyası hüceyrələri

üzərində aparılmışdır. Yeni hibrid DNT molekulu quraşdırılarkən E. coli hüceyrəsindən əsasən

klonlaşdırmanın "aralıq" sistemi kimi istifadə olunur. Sonrakı tətqiqatlar Bacillus subtilis və

Saccharomyces cerevisae hüceyrələri üzərində aparılmışdır.

Genetik mühəndislik üsulları irsiyyətə məqsədyönlü təsir etməklə istənilən xassəli yeni növlər

almağa imkan verir. Bu metod vasitəsilə molekulyar atmosfer azotunu fiksəedən, metil

spirtini mənimsəyib keyfiyyətli zülali kütlə əmələgətirən yeni ştammlar alınmış, insan

hüceyrəsi genləri E. coli bakteriyalarına köçürülmüş və beləliklə də tibbdə geniş istifadə edilən

insulin (mədəaltı vəzin hormonu), samototropin (boy hormonu) və interferonal sintez edən

qeyri-adi mikrob ştammları alınmışdır. Onların köməyi ilə alınan dərman maddələri çox ucuz

başa gəlir. İnsulin sintezedən E. coli bakteriyası artıq biotexnologiyada geniş tətbiq olunur.

Son illər biotexnologiyaya şamil edilən elm sahələrindən biri də bitki və heyvan hüceyrələri və

ya hüceyrə protoplastlarının müxtəlif məqsədlə becərilməsidir. Biotexnologiyanın bu yeni

sahəsi hüceyrə mühəndisliyi adlanır.

Bitki və heyvan toxumalarından alınan hüceyrə kulturalarının biotexnologiyada tətbiqi ilə

əlaqədar olaraq aşağıdakı bir sıra nöqsanlar mövcuddur:

1. 

hüceyrə kulturaları çox yavaş bitirlər;

2. 

sintez məhsulları hüceyrə daxilində toplanır;

3. 

çox zəngin qida mühiti tələb olunur;

4. 

sintez məhsulları cüzi miqdarda əmələ gəlir;

5. 

bitki hüceyrələri çox kövrək olduğu üçün tez zədələnirlər;

---

. 

hüceyrələr yumaq şəklində inkişaf edirlər.

Heyvan hüceyrələrinin diametri 10 mkm, bitki hüceyrələrininki isə 20-150 mkm olub bakteriya

hüceyrələrindən 100 dəfə böyükdürlər. Buna baxmayaraq onların fəallığı bakterial hüceyrələrə

nisbətən çox zəifdir.

Heyvan hüceyrəsi kulturaları vasitəsilə immunoqlobulinlər, monoklonal antitellər, insektisidlər,

fermentlər, hormonlar və virus xəstəliklərinə qarşı vaksinlər alınır. İnsan və heyvan

hüceyrələrindən hibridoma alınması və becərilməsi üsullarının tətqiqi klinikada tətbiq olunan

monoklonal antitellər alınmasına şərait yaradır.

Bitkinin somatik hüceyrələrinin becərilmə texnologiyasının öyrənilməsi və genetik

mühəndisliyin hibrid hüceyrələrə tətbiqi sayəsində həm yeni xassəli hibrid hüceyrə

(hibridoma), həm də hibrid bitkilər alımışdır. Nəticədə viruslu xəstəliklərə qarşı davamlı və

məhsuldar bitki sortları yaradılmışdır.

Bitki hüceyrəsi kulturaları vasitəsilə müxtəlif təbii rəngləyici, ətir və dərman maddələri almaq

mümkündür.

Beləliklə, elmin sürətlə inkişafı nəticəsində yaranmış yeni metodların biotexnologiyaya tətbiqi

onun təsir dairəsini xeyli genişləndirmiş və predmetini zənginləşdirmişdir.

Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, Bakı-1994,-284s.

Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001 г.

О.А.Неверова ,Г.А.Гореликова «Пищевая биотехнология » Сибирское

университетское изд.2007.

А. Гореликова.Oсновы современной пищевой биотехнологии учебное пособие. 2012.

Квеситадзе Г.И., Безбородов А.М. Введение в биотехнологию. –М.: Наука, 2002.

Растительный белок. Под. ред. Браудо Е.Е. М.: Наука, 2000 г.

Mənbə — "

https://az.wikipedia.org/w/index.php?

title=Biotexnologiya&oldid=4136608

"

Mənbə

---

 

Sonuncu redaktə 4 il əvvəl

 

Sortilegus

 tərəfindən edilib