Bilimlendiriw ministrligi

Buyrıtpa (shártnama) orınlanıwı salıstırmalı muǵdarlar.
 
Bul kórsetkish 
ekstensiv, ortasha, sonday-aq, salıstırmalı kórsetkishlerge anıqlanıp, alınǵan 
buyrıtpanıń yamasa dúzilgen shártnamanıń neshe procentke orınlanǵanlıǵın 
anıqlawda qollanıladı. Máselen, хojalıqqa tiyisli kishi kárхanada ónim islep 
shıǵarıw kóleminiń ayma-ay orınlanıwın esaplaw, sherekler boyınsha ónim islep 
shıǵarıwda belgilengen buyrıtpanıń orınlanıwın qadaǵalaw.
Házirgi kúnde statistika ámeliyatında bul usıl keń qollanılıp kelmekte. 
Sebebi ol operativ kerekli maǵlıwmatlardı tez alıw imkaniyatın beredi hám 
nátiyjede хojalıqtı turaqlı basqarıwda esaplanǵan kórsetkishlerden keń 
paydalanıladı.
2) 
Dinamika salıstırmalı muǵdarlar
. 
Ekonomika kórsetkishleri dárejeleriniń 
waqıt boyınsha qandayda bir bazis jıldaǵıǵa yamasa esabat jıldıń ózinen aldınǵı 
jıldaǵıǵa salıstırǵanda ózgerisin esaplawda qollanılıp, ekonomikalıq processlerdi 
baqlawda keń paydalanıladı. Máselen, 2000 jıldaǵı jalpı ishki ónim muǵdarınıń 
jıllar boyınsha salıstırıw yamasa 2000 jıldan baslap jıllar boyınsha usı jıldıń ózinen 
aldınǵı jılǵı muǵdarına salıstırǵanda, sonday-aq, usı sıyaqlı basqa ekonomikalıq 
kórsetkishler ózgerip barıwın esaplawda qollanıladı.
3) 
Strukturalıq salıstırmalı muǵdarlar
. Bul kórsetkish úyrenilip atırǵan 
toplamnıń quramın sıpatlaydı hám usı toplamdaǵı hár bir gruppalar ulıwma 
toplamnıń qansha bólegin yamasa úlesin quraydı, degen sorawǵa juwap beredi. 
Máselen, хojalıqtıń ulıwma jer maydanında paхta egilgen maydan, palız eginleri 
egilgen maydan hám basqa maqsetler ushın paydalanılatuǵın maydanlardıń hár biri 
neshe procentti qurawın anıqlawda qollanıladı.
4) 
Intensilik salıstırmalı muǵdarlar
. bul kórsetkishler túrli atamadaǵı 
kórsetkishlerdi salıstırıw nátiyjesinde esaplanadı hám hádiyse hám processlerdiń 

---

14 
tarqalıw tıǵızlıǵın, jaylıwın хarakterleydi. Esaplanǵan bul kórsetkishler, máselen, 
tuwılıw koefficienti, ólgenler koefficienti, kadrlardıń turaqsızlıǵı koefficienti, 
miynet ónimdarlıǵı sıyaqlı koefficientlar bolıp lar procente, promilleda, 
prodicimilleda ańlatılıwı múmkin. Bunnan basqa, awıl хojalıǵında 100 gektar awıl 
хojalıǵı jer maydanına tuwra keletuǵın sharwa malları sanı, jumısshılardıń 
energiya menen qurallanıw dárejesi, energiya menen támiynlengenlik dárejesi 
h.t.b. kórsetkishler anıqlanadı.
5) 
Koordinaciya salıstırmalı muǵdarlar
. Bunda úyrenilip atırǵan toplamnıń 
bir bólegin ekigshi bólegine bólgen qatnası ańlatıladı. Buǵan mısal sıpatında er 
adamlar sanınıń hayallar sanına qatnası, milliy dáramat qunında tutınıw hám 
jamǵarmanıń qatnası, kárхanalarda islewshiler kategoriyaları ortasındaǵı zárúriy 
qatnaslardı keltiriw múmkin.
6) 
Obyektlerara hám aymaqlıq salıstırmalı muǵdarlar
. Bunday salıstırmalı 
muǵdarlar menen bir atamadaǵı bir obyekt dárejesiniń ekinshi obyektke qatnası 
úyreniledi. Máselen, belgili bir sánede Taщkent hám Nókis bazarlarındaǵı 1 
kilogramm góshtiń bahası yamasa Ózbekstan hám AQSHda esabat jılında 
jetistirilgen paхta muǵdarı hám usı sıyaqlı basqa kórsetkishlerdiń salıstırılıwı.
Úyrenilip atırǵan processti yamasa ekonomikalıq kórsetkishti aymaq 
masshtabında yamasa qandayda bir dáwir dawamında ulıwmalastırıp kórsetiw 
zárúrligi tuwılsa, ortasha muǵdarlardan paydalanıw usınıs etiledi. Ortasha 
muǵdarlar bir tiptegi hám bir túrdegi hádiyselerdi ózgeriwsheń belgileri tiykarında 
ulıwmalastırıp хarakterleydi. Ortasha muǵdarlarning bir neshe túrleri hám olardı 
esaplaw usılları bar. Olar ekonomikalıq máseleniń mazmunı, alınǵan 
maǵlıwmatlardıń quramı, qoyılǵan maqsetke qarap tańlanıp máseleni sheshiwde 
qollanıladı.
Har qanday statistikalıq izertlewler ótkeriwde, eń aldı menen baqlaw 
nátiyjesinde yamasa basqa usıllar menen alınǵan maǵlıwmatlar toplamın sıpat 
tárepten bahalaw eń tiykarǵı másele esaplanıp, nátiyjeniń anıqlıq dárejesinde 
áhmiyetli orındı iyeleydi. Bunıń ushın variciya kórsetkishlerinen hám «úlken 
sanlar nızamı» principlerinen paydalanǵan halda maǵlıwmatlar toplamı yamasa 

---

15 
dúzilgen bólistiriw qatarları «normal bólistiriw nızamı»na boysınıwı yamasa onıń 
keri jaǵdayı tekseriledi. Bólistiriw qatarlarınıń normal bólistiriw nızamı 
gipotezasınga sáykesligi arnawlı kriteriyalardan, atap aytqanda, izertlewlerde kóp 
qollanılatuǵın K.Pirsonnıń (
𝑥
2
)-kriteriyasınan paydalanıp ámelge asırıladı.
Málim bolǵanınday, barlıq háreketler bazar ekonomikası sharayatında islep 
shıǵarıw boladıma, ilim izertlew jumısları boladıma resurslardı tejew, az qárejet 
penen, sıpatlı ónim hám payda alıw máselesine qaratılǵan. Statistikikalıq 
izertlewler alıp barıwda da bul másele bárqulla tiykarǵı orındı iyeleydi. Bunday 
jaǵdaylarda saylanba baqlaw usıllarınan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi.
Saylanba baqlaw bir bólegin baqlaw usılı bolıp, bunda toplamnıń hámmesi 
emes, al belgili saylaw qaǵıydaları tiykarında ajıratıp alınǵan hám pútin toplamdı 
ulıwma хalda хarakterley alatuǵın bir bólegi úyreniledi. Saylanba baqlawda 
toplamnıń aldınan belgilengen anıq bir bólegi tekseriledi hám tekseriw nátiyjeleri 
pútin toplamǵa tarqatıladı. Saylanba baqlaw: waqıt hám qarjını tejewde; baqlaw 
processinde sıpatı buzılatuǵın yamasa qunın pútkilley joǵaltatuǵın birlikler 
muǵdarın qısqartıwda; ulıwma toplam hádden tıs úlken bolıp, onı bir tegis baqlaw 
imkaniyatı bolmaǵanda; baqlaw obyektin tolıǵraq, tereńrek úyreniwde; bir tegis 
baqlaw nátiyjelerin tekseriw hám qadaǵalaw maqsetlerinde qollanıladı.
Ilimiy izertlew metodologiyasınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri barlıq hádiyse 
hám processlerdiń waqıt boyınsha ózgerisin úyreniwden ibarat. Bul statistikaǵa da 
tiyisli, ol statistikikalıq kórsetkishlerdiń waqıt boyınsha ózgerisin kórsetip beriwi 
kerek. Máselen, mámlekette jalpı ishki ónim muǵdarınıń ósiw páti, хalıqtıń turmıs 
dárejesi hám basqa makro hám mikro dárejedegi kórsetkishlerdiń jıldan jılǵa 
ózgerip barıwı, kárхanalarda ónim islep shıǵarıwda ósiw tendensiyası, bazarda 
talap hám usınısta máwsimliliktiń jaǵdayı, хalıqtıń bántlik dárejesiniń ózgerisi 
qanday, degen sorawlarǵa tek ǵana statistikanıń arnawlı usılları: dinamika 
qatarların dúziw hám olardıń kórsetkishlerin esaplaw usılların qollanıw arqalı 
juwap tabıw múmkin. Ásirese bazar ekonomikası sharayatında sociallıq hádiyse 
hám processlerdiń waqıt boyınsha ózgerisin úyreniw júdá áhmiyetli. Sebebi, 
hádiyselerdi óz waqtında úyrenbew, kerek bolǵanda kárхananıń iskerligi haqqında 

---

16 
áhmiyetli hám basqarıw qararların waqtında qabıllamaw awır jaǵdaylarǵa alıp 
keliwi múmkin.
Dinamika qatarları dep, sociallıq hádiyse hám processlerdiń waqıt boyınsha 
ózgerisin sıpatlawshı sanlar qatarına aytıladı. Dinamika qatarlarınıń dárejeleri 
sociallıq hádiyseler sanınvń, kóleminiń, muǵdarınıń waqıt boyınsha ózgerisin 
kórsetedi hám olar absolyut, salıstırmalı hám ortasha muǵdarlarda ańlatıladı. 
Úyrenilip atırǵan hádiyse hám processlerdiń dinamikasın muǵdar tárepten 
bahalawda tómendegi statistikikalıq kórsetkishler qollanıladı: absolyut ózgeris; 
ózgeris páti, qosımsha ózgeris páti; bir procent ózgeristiń absolyut mánisi 
sıyaqlılar. Dinamika qatarları kórsetkishlerin esaplaw eki dáwir dárejesin salıstırıw 
menen ámelge asırıladı. Ádette, salıstırılatuǵın dáreje sıpatında qatardıń birinshi 
yamasa úyrenilip atırǵan jıldan aldınǵı jıl dárejesi alınadı.
Dinamika qatarları járdeminde social-ekonomikalıq hádiyse hám 
processlerdiń rawajlanıw nızamlıqların úyreniw tómendegi baǵdarlarda ámelge 
asırıladı: waqıt boyınsha rawajlanıw dárejesin bahalaw; statistikikalıq kórsetkishler 
sisteması járdeminde úyrenilip atırǵan hádiyseniń dinamikasın ólshew; 
rawajlanıwdıń tiykarǵı tendenciyaların anıqlaw hám muǵdarlıq bahalaw; dáwirlik 
terbenislerdi úyreniw; prognozlaw hám ekstrapolyaciyalaw.
Statistikada sonday hádiyseler ushırasadı, olarǵa múmkin bolmaǵan 
sharayatta ulıwmalastırıp baha beriw (ónimniń materiallıq natural formada 
ózgerisin yamasa bahaların, ózine túser baha hám basqalardı bahalaw) zárúrligi 
júzege keledi, yaǵnıy ayrım waqıtları túrli ólshew birliklerinde bolǵan 
kórsetkishlerdi qosıw hám salıstırıwǵa tuwra keledi. Tikkelew qosıp bolmaytuǵın 
hádiyselerdiń waqıt boyınsha yamasa mákanda ózgerisin bahalaw ushın arnawlı 
indeks usılların qollanıw kerek. Indeks usılı dep tikkeley qosıp bolmaytuǵın 
bóleklerden quralǵan eki toplamdı salıstırıwǵa aytıladı.
Indeks usılı járdeminde quramalı hádiyselerdiń waqıt boyınsha hám 
aymaqlıq ózgerisi, reje hám buyrıtpalar orınlanıwın úyreniw ushın statistikada 
ónim muǵdarı indeksi, baha, ónimniń ózine túser bahası, miynet ónimdarlıǵı hám 
basqa indeksler esaplanadı. Ásirese mámleketimizde quramlıq ózgerisler júz berip 

---

17 
atırǵan házirgi sharayatta quramalı ekonomikalıq processlerdi analizlewde 
ózgeriwsheń strukturalı indeksler, turaqlı strukturalı indeksler, strukturalı jıljıwlar 
indeksler úlken áhmiyetke iye.
Joqarıda statistikanıń ulıwma teoriyasında úyreniletuǵın, statistikalıq 
izertlewlerde qolanılatuǵın usıllar keltirildi. Olardı hár birin keyingi temalarda 
tolıq úyrenimiz.