Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Sosial-siyasi elmlər seriyası



Yüklə 310,99 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix07.01.2017
ölçüsü310,99 Kb.
#4776

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ 

№4  

Sosial-siyasi 

elmlər seriyası   

2010 

                                 

                                         

                             



ЖИНАЙЯТ ЩЦГУГУНДА ИНСАН ЩЯЙАТЫНЫН БАШЛАНЬЫЖЫ ВЯ 

СОНУ ПРОБЛЕМИНИН ЩЯЛЛИ МЯСЯЛЯЛЯРИ 

 

N.K.ƏLİYEV 

Azərbaycan MEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu 

nazim–aliyev @ mail.ru 

 

    


   Инсан щяйатынын башланьыжы вя сону анларынын мцяййян едилмясинин тякжя тибб елми цчцн 

дейил, щямчинин щцгуг елмляри, о жцмлядян жинайят щцгугу цчцн мцщцм ящямиййяти вардыр. 

Мягалядя  инсан  щяйатынын  майаланма  анындан,  ана  бятниндя  организмин  формалашдыьы 

андан,  йохса  физиолоъи  доьуш  анындан  башланылмасы  мясяляляри  арашдырылыр.  Жинайят-щцгуги 

мянада  инсан  щяйатынын  дюлцн  ана  бятниндян  айрылмасы  вя  ушаьын  мцстягил  няфяс  алмасы 

анындан башланылдыьы, баш бейинин фяалиййятинин там щалда дайандыьы анындан ися сона йетдийи 

гейд олунур. 

 

Ачар сюзляр: 

Инсан  щяйаты,  инсан  щяйатынын  башланьыжы,  инсан  щяйатынын  сону,  юлцм,  клиники  юлцм, 

патолоъи юлцм, йашамаг щцгугу. 

 

Жинайят  щцгугу  цчцн инсан  щяйатынын башланьыжы вя  сону  анларынын мцяййян 



едилмясинин мцщцм ящямиййяти вардыр. Беля ки, инсан щяйатынын майаланма анындан, 

ана  бятниндя  рцшеймин – организмин  формалашдыьы  андан,  башга  сюзля,  дюлцн  ана 

бятниндян  айрылмасынадяк  башландыьыны  гябул  етдикдя  аборт  ямялляринин  инсан  щя-

йатына  гясд – адам  юлдцрмя  кими  гиймятляндирилмяси  мясяляси  ортайа  чыхажагдыр. 

Инсан щяйатынын дюлцн ана бятниндян айрылмасындан сонра башландыьыны гябул етдикдя 

ися ана бятниндя олан дюля гясд етмя гясдян адам юлдцрмя кими дейил, мцвафиг щал-

лардан  асылы  олараг  йа  ганунсуз  аборт  етмя,  йа  да  гадынын  саьламлыьына  аьыр  зяряр 

вурма  кими  гиймятляндириляжякдир.  Лакин  мясяля  бурасындадыр  ки,  елми-техники 

тяряггинин  йени  инкишаф  мярщялясиня  дахил  олан  мцасир  тябабят  беля  инсан  щяйатынын 

башланьыжы  вя  сону  щаггында  гяти  мейарлары  мцяййянляшдирмякдя  чятинлик  чякир. 

Бунунла  беля,  фикримизжя,  ганунверижилик  щаглы  олараг  бу  проблемин  щялли  вязифясини 

тябабятин цзяриня гоймушдур. Мцасир дюврдя тибб елминдя инсан щяйатынын башланьыжы 

аны физиолоъи мейарлар ясасында мцяййян едился дя, ашаьыдакы мясяляляр дя жидди шякилдя 

мцзакиря  олунур:  инсан  щяйаты  майаланма  анындан,  ана  бятниндя  организмин 

формалашдыьы андан, дюлцн ана бятниндян айрылдыьы андан, йохса бейинин вя йа цряйин 

фяалиййятя башламасы анындан башланыр? 

Инсан  щяйатынын  башланьыжы  анынын  мцяййян  едилмясинин  инсанын  йашамаг 

щцгугу иля бирбаша ялагяси олдуьу цчцн бейнялхалг-щцгуги актларда бу мясялянин 

щялли  вязиййятини  юйрянмяк  истядик.  Мялум  олду  ки,  бейнялхалг-щцгуги  актларда 

да инсан щяйатынын башланьыжы аны (инсанын йашамаг щцгугунун йаранма аны) иля 

баьлы  мейарлар  мцяййянляшдирилмямишдир.  Бу  мясялядя  истиснаны  йалныз  мцяййян 

сявиййядя 22 нойабр 1969-жу  ил  тарихли  «Инсан  щцгуглары  щаггында  Америка 

 28


конвенсийасы» тяшкил едир. Щямин конвенсийанын 4-жц маддясинин 1-жи щиссясиндя 

эюстярилир  ки,  щяр  бир  инсан  юз  щяйатына  щюрмят  щцгугуна  маликдир.  Бу  щцгуг 

ганунла  вя  бир  гайда  олараг  майаланма  анындан  мцдафия  олунур (13, 721). 

Беляликля, бу сяняддя майаланма анындан инсан щяйатына щюрмят щцгугу тясбит 

олунса да, онун башланьыжы анына даир конкрет мцддяа тясбит олунмамышдыр. 

Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  елмдя  бу  проблем  йени  дейилдир,  гядим  тарихя 

маликдир. Каноник щцгугда бу мясяля бир гайда олараг рущун бядяня (дюля) ня 

вахт дахил олмасы мцддяалары ясасында щялл едилмишдир. Азярбайжан дилинин изащлы 

лцьятиня  ясасян  ана  бятниндя  бала,  рцшейм,  майа  дюл  адландырылыр (1, 679). Дини 

ядябиййатларда  бир  нюгтейи-нязяря  эюря  рущ  бядяня  майаланма  анындан  дахил 

олур, она эюря дя рцшейм инкишафынын мцяййян мярщялясиндя инсан сайылыр. Диэяр 

нюгтейи-нязяря эюря Аллащ яввялжя инсаны йарадыр, сонра она рущу дахил едир, она 

эюря дя руща малик, щцгуг мцнасибятляринин субйекти олан инсан щаггында онун 

илк няфяс алмасындан сонра данышмаг олар. Рущ барясиндя ися мцгяддяс Гурани-

Кярим  китабында  эюстярилир: «[Йа  Мящяммяд!]  Сяндян  рущ  [рущун  мащиййяти  вя 

кейфиййяти]  щаггында  сорушарлар.  Де  ки: «Рущ  Ряббимин  ямриндяндир. [Аллащын 

ямри иля йарадылмышдыр]. Сизя [бу барядя] йалныз жцзи бир билик верилмишдир!» (4, 364). 

Фома Аквински Библийанын гадынын доьушдан сонра тямизлянмяси щаггында 

мцддяаларына  ясасланараг  оьланлар  цчцн  майаланмадан  сонра 30-жу  эцнц, 

гызлар  цчцн  ися 80-жи  эцнц  рущун  бядяня  дахил  олмасы  эцнц  кими  мцяййян 

етмишдир (18). Н.Д.Антипова  Мящяммяд  пейьямбярин  щядисляриня  ясасланараг 

эюстярмишдир ки, Аллащ рцшеймя цч ай вя бир щяфтя мцддят кечдикдян сонра рущу 

дахил  едир.  Она  эюря  дя  рцшейм  щаггында  инсан  кими  реал  олараг  щамилялийин 

дюрдцнжц айынын 1-жи щяфтяси, йяни 100-жц эцнц данышмаг олар (5, 11). 

Индийядяк аборта даир формалашмыш мювгеляри ися ики групда тяснифляшдирмяк 

олар: 1) мцщафизякар  мювге; 2) либерал  мювге.  Мцщафизякар  мювгейин  ясасында 

дини-яхлаги  дяйярляр  дайаныр.  Дин,  цмумян  абортун  ялейщиня  олса  да,  бурада 

мювжуд олан бахышларын сяртлийиндян асылы олараг ону ики група айырмаг олар: гяти 

мцщафизякар  мювге  (католикляр,  буддиистляр)  вя  нисбятян  мцщафизякар  мювге 

(православлар, протестантлар, о жцмлядян ислам). Лакин бунларын щяр икисини бирляш-

дирян  цмуми  жящят  вардыр  ки,  о  да  дюлцн  инсан  сайылмасыдыр.  Щесаб  едилир  ки, 

йашамаг  щцгугу  щяр  бир  инсанын  айрылмаз  щцгугу  олдуьу  цчцн  дюл  дя  беля 

щцгуга малик олмалыдыр.  

Ватиканын мювгейиня эюря, йумурта щцжейряляринин майаланмасы анындан 

башланан  щяйат  ана  вя  йа  ата  щяйатынын  давамы  дейилдир,  йени  инсан  варлыьынын 

щяйатыдыр. Католик килсясинин диэяр тезиси ондан ибарятдир ки, инсан бядяни симасыз 

характеря малик дейилдир, юзцнцн фярди «мяни»и иля ващид цмумилийя маликдир, рущ 

вя бядян ващид субстансийаны йарадыр: «мяним бядяним вар», «мян еля бядянин 

юзцйям».  

Инсан рцшеймини щцгугун субйекти кими таныйан католик килсясинин нцмайян-

дяси  Ъ.Судойа  эюря  рцшейм  инсан  фярдинин  ашаьыдакы  бцтцн  характеристикасына 

маликдир: 

- юз щяйат вя инкишаф програмы иля йени, спесифик биолоъи мащиййятя маликдир; 

- йашлы адамын формалашма дюврцня гядяр мцнтязям инкишафа истигамятлян-

миш дахили динамизмя маликдир; 

- мцстягил организм щалында мювжуддур; 

- юзцнцн щяйати гурулушунун мцдафияси цчцн кянар гцввяляря ещтийажы йохдур;  

 29


- эенетик програмларын щяйата кечирилмясиндя юзцня нязарят едя билир; 

- йарандыьы щцжейряляр онун инсана мянсубийятини ифадя едир (18).  

Буддиизм  тялиминин  ясас  идейаларындан  бирини  ашаьыдакы  тезис  тяшкил  едир: 

инсан вя йа щейван олмасындан асылы олмайараг щеч кяси щяйатдан мящрум етмяк 

олмаз. Беляликля, гяти мцщафизякар мювге аборту гадаьан едир вя щеч бир истисна 

щал мцяййян етмир. Щамилялик ана щяйаты цчцн тящлцкяли олдугда беля она ижазя 

верилмир.  Зорлама  нятижясиндя  йаранмыш  щамилялик  мювжуд  олдугда  беля  аборта 

йол верилмир. Щесаб едилир ки, баш вермиш щадисядя ушаьын щеч бир тягсири олмадыьын-

дан бу эцнащсыз варлыг щеч бир язаба мяруз галмамалыдыр.  

Аборта нисбятян мцщафизякар йанашан динлярдя дя щамилялийин сцни сурятдя 

позулмасы цмумян гадаьан едилир, лакин истисна щалларда (тибби вя йа сосиал эюстя-

ришляр  мювжуд  олдугда)  она  ижазя  верилир.  Православ  килсясинин  мювгейи  ондан 

ибарятдир ки, инсан щяйаты майаланма анындан башланыр, она эюря дя, ембрион юз 

инкишафынын бцтцн мярщяляляриндя инсан ляйагятиня маликдир. Башга сюзля, правос-

лав  мязщяби  формалашмыш  дюл  иля  формалашмамыш  вя  щяля  йаранмагда  олан  дюл 

арасында  щеч  бир  фярг  гоймур.  Лакин  дюлцн  инкишафы  ананын  щяйаты  цчцн  тящлцкя 

йаратдыгда аборта ижазя верилир.  

Ислам  теологларынын  цмуми  ряйиня  эюря  аборт  рущу  юлдцрдцкдя  эцнащ 

сайылыр, лакин рущун бядяня ня вахт дахил олмасы мясялясиндя ващид фикир йохдур. 

Щяняфи  вя  Защиди  мяктябляри  нцмайяндяляринин  яксяриййятинин  мювгейиня  эюря 

аборта  илк 120 эцн  ярзиндя  йол  вериля  биляр,  чцнки  щямин  мцддятя  кими  рцшеймя 

рущ дахил олмур. Щянбяли мяктяби нцмайяндяляринин мювгейиня эюря ися аборт илк 

40  эцн  ярзиндя  мцмкцндцр.  Шяфии  мяктябинин  бязи  нцмайяндяляри  аборту илк 80 

эцн,  бязиляри  илк 120 эцн  ярзиндя  мцмкцн  щесаб  едир.  Ислама  эюря  бошанмыш 

гадын  ушаьын  атасы  иля  баьлы  мцбащислярин,  шцбщялярин  йаранмамасы  цчцн 90 эцн 

ярзиндя  йенидян  евлянмямялидир.  Зянн  едирик  ки,  гцввядя  олан  ганунверижиликдя 

аборта  ижазя  верилмясинин  мцддяти  ислам  мцддяалары  ясасында  мцяййян  едил-

мишдир. Беля ки, Азярбайжан Республикасынын «Ящалинин саьламлыьынын горунмасы 

щаггында» ганунунун 30-жу маддясиня ясасян щамилялилийин сцни сурятдя позул-

масы гадынын арзусу иля щамилялийин 12 щяфтялик мцддятинядяк апарыла биляр.  

Аборта  даир  либерал  мювгейин  ясасында  ися  вятяндаш  яхлагы,  шяхсиййятин  юз 

мцстягиллийини вя мцгяддəратыны сярбяст тяйин етмясини нязярдя тутан демократик 

дяйярляр дайаныр.  

Либерал  идеолоэийанын  сцтунуну  ики  ясас  принсип  тяшкил  едир: 1) инсан  юз 

бядянинин сащибидир; 2) дюл щяля шяхс статусуна малик дейилдир.  

Биринжи принсип илк яввял мювгейини тибби эюстяришляр ясасында газанды, 19-жу 

ясрин  орталарындан  ися  дювриййяйя  «сосиал  эюстяришляр»  анлайышы  дахил  олду.  Сосиал 

эюстяришляр илк яввял зорлама вя саир хошаэялмяз щаллар нятижясиндя йаранан щами-

лялик  щалларыны  нязярдя  тутурдуса,  сонралар  онун  даиряси  даща  да  эенишлянди  (аиля 

щяйатынын  шяраитсизлийи,  ушагларын  сайынын  чохлуьу  вя  с.). «Ящалинин  саьламлыьынын 

горунмасы щаггында» гануна ясасян сосиал эюстяришляр цзря аборт щамилялийин 22-

жи  щяфтясинядяк  апарыла  биляр.  Тибби  эюстяришляр  цзря  ися  щамилялийин  мцддятиндян 

асылы олмайараг абортун апарылмасына йол верилир.  

Авропа юлкяляринин жинайят ганунверижилийинин тящлили бу дювлятлярдя аборта 

ганунверижилик  сявиййясиндя  цч  нюв  йанашманын  мювжуд  олдуьуну  демяйя  ясас 

верир. Бязи Авропа дювлятляриндя (Исвечря, Ирландийа, Португалийа вя с.) щамиляли-

йин  сцни  сурятдя  позулмасына  йалныз  тибби  эюстяришляр  мювжуд  олдугда  ижазя  ве-

 30


рилир.  Исвечрядя  щятта  щамиля  гадынын  юзцнцн  юз  щамилялийини  позмасына,  йяни 

юзцнцаборт  актына  эюря  жинайят  мясулиййяти  нязярдя  тутулмушдур.  Бязи  Авропа 

дювлятляриндя  (Франса  вя  с.)  аборта  щамилялийин 12 щяфтялик  мцддятинядяк  ижазя 

верилир, бу мцддятдян сонра ися апарылан аборт йалныз тибби эюстяришляр мювжуд ол-

дугда гануни сайылыр. Бязи дювлятлярдя ися (Инэилтяря, Исландийа, Финландийа вя с.) 

тибби вя йа сосиал эюстяришляр мювжуд олдугда аборта мцддятиндян асылы олмайа-

раг ижазя верилир. 

Жинайят  щцгугу  елминдя  инсан  щяйатынын  башланьыжы  аны  щаггында  дискуссийа 

ганунверижиликдя  ананын  йени  доьдуьу  ушаьы  гясдян  юлдцрмяси  жинайят  тяркибинин 

тясбит  едилмясиндян  сонра  йенидян  жанланды.  Мцзакиря  предмети  олан  суалын 

мязмуну йеня дя ейни иди: инсан рцшейми вя йа дюл юз инкишафынын щансы мярщялясиндя 

щяйат,  башга  сюзля  ана  организминдян  кянарда  йашайа  билмяк  габилиййятиня  малик 

олур? Ф.Й.Сямяндяровун редактяси иля бурахылмыш Азярбайжан Республикасы ЖМ-нин 

Комментарийасында эюстярилир ки, адятян VII гямяр айындан сонра доьулмуш, дюлцн 

бядянинин  узунлуьу 40 см-дян  чох,  чякиси 1500-1600 грам  олан  ушаг  йашама 

габилиййяти  олан  ушаг  сайылыр (3, 287). Бюйцк  Тибб  Енсиклопедийасына  ясасян  ися 7 

айлыг бятндахили инкишаф дюврцнц кечирмиш, бядянинин узунлуьу 35 см-дян, чякиси ися 

1000 грамдан аз олмайан ушаг щяйат габилиййятли сайылыр. 

Лакин  тибб  елминин  наиллиййятляри  вя  мювжуд  реаллыглар  щцгуг  елминин  гар-

шысында щяллини тяляб едян йени вязифяляр гойур. Мясялян, 1970-жи илдя Чиндя чякиси жями 

250  грам,  бядянинин  узунлуьу  ися 15 см  олан  гыз  ушаьы  доьулмушдур. 15 йашында 

онун  чякиси 7,5 кг,  узунлуьу 86 см  олмушдур.  Ушаьын  психи  инкишафында  щяр  щансы 

гцсур  гейдя  алынмамышдыр.  Йахуд  бцтцн  дцнйайа  Кенни  Кингин  щамилялийин 19-жу 

щяфтясиндя (5 айы  тамам  олмамыш)  дири  доьулмасы  щадисяси  мялумдур.  К.Кинг 

доьуланда  чякиси 510 грам  олмушдур (18). Бу  мялуматлар  ону  эюстярир  ки,  щяйат 

габилиййятлилийин кямиййят яламятляриндя дяйишикликлярин едилмяси зяруридир. 

Дцздцр,  щамилялийин  еркян  вахтларында,  о  жцмлядян 19-20-жи  щяфтяляриндя 

доьулан  ушагларын  щяйатыны  хилас  етмяк  щеч  дя  асан  дейилдир  вя  дцнйанын  яксяр 

юлкяляриндя буна практики олараг наил ола билмирляр. Лакин дцнйанын инкишаф етмиш 

юлкяляриндя щамилялийин 21-22-жи щяфтясиндя доьулан ушагларын щяйатыны хилас етмяк 

еля  дя  чятин  дейилдир.  Бунунла  беля,  Исвечря  Конфрансынын  эинекологлары, 

педиатрлары вя неонатологлары игтисади щесабламалара ясасланараг тювсийя етмишляр 

ки,  вахтындан  яввял,  йяни  щамилялийин 25-жи  щяфтясиндян  яввял  дцнйайа  эялмиш 

ушагларын  тибби  хидмяти  мцвяггяти  йцнэцллцк  эятирян  тядбирлярля  мящдудлашдырыл-

малыдыр. Беля ки, щяйаты щяр ан юлцм гаршысында олан вахтындан яввял доьулмуш бир 

ушаьын  интенсив  терапейасы 150.000 авройа  баша  эяля  билир.  Ялбяття,  бу  заман 

ашаьыдакы  суал  йарана  биляр:  сящиййянин  диэяр  сащяляриндя  мцяййян  зярури 

тялябатлара  жидди  ещтийаж  олдуьу  бир  шяраитдя  йашамаг  шансы  чох  жцзи  олан  беля 

ушаглара бу гядяр малиййя вясаитинин хяржлянмяси ня дяряжядя мягсядяуйьундур? 

Исвечряли  щяким  К.Зайтс  щесаб  етмишдир  ки,  щамилялийин 26-жы  щяфтясиндян  яввял 

дцнйайа эялмиш бцтцн ушаглар щяйатларынын кейфиййятини мящдудлашдыран щансыса 

ягли вя йа физики гцсурлара малик олурлар (11).  

Бунунла  беля,  дцнйанын  бир  сыра  габагжыл  дювлятляриндя  щамилялийин  еркян 

мярщялясиндя  доьулмуш  ушагларын  саьалмалары  истигамятиндя  жидди  ишляр  эюрцлцр. 

Мясялян,  Алманийада  статистикайа  ясасян  беля  доьулмуш  ушагларын 75 фаизи 

саьалыр. Русийа Федерасийасында щяр ил 500-1000 грам чякисиндя тяхминян 20000 

ушаг дцнйайа эялир. Беля ушагларын щяйаты йа валидейнляри имканлы одугда, йа да 

 31


спонсорлар  тапылдыгда  хилас  едилир.  Чцнки  Русийа  Федерасийасында  чякиси  йалныз 

1000 грамдан артыг олан цшаглар тибби сыьортанын тясири алтына дцшцрляр. Бу юлкядя 

беля  ушаглара  эцн  ярзиндя  гуллуг  етмя  тяхминян 1000 АБШ  долларына  баша  эялир 

(19).  Вахтындан  яввял  дцнйайа  эялян  ушагларын  саьалмалары  цчцн  хцсуси 

клиникалар,  аваданлыглар,  препаратлар  вя  ихтисаслы  мцтяхясисляр  лазымдыр.  Щяр  бир 

юлкянин игтисади гцдряти ися буна имкан вермир. 

А.Н.Красиков щесаб етмишдир ки, инсан щяйатынын башланьыж анынын мцяййян 

едилмяси цчцн дири доьулма, юлц дюьулма вя перинатал дюврцн мейарларыны рящбяр 

тутмаг  лазымдыр.  Мцяллифя  эюря  инсан  щяйатынын  башланьыж  аны  щамилянин  орга-

низминдян  майаланмыш  маддянин  (дюлцн)  там  чыхарылдыьы,  йяни  дюлцн  ана 

организминдян  айрылдыьы  вя  дюлдя  тяняффцсцн,  цряк  вя  эюбяк  дюйцнтцсцнцн 

олмасы вя йа язяляляринин сярбяст щярякятинин башладыьы ан сайылыр (10, 44). Дюлцн 

ана  бятниндян  айрылмасы  заманы  ушаг  юлц  дя  доьула  биляр.  Дири  доьулан ушагда 

анаданэялмя ашаьыдакы шяртсиз рефлексляр мювжуд олур: яммя, удма, эюз гырпма, 

асгырма, дефекасийа акты, сидийя эетмя вя с.  

Ф.Й.Сямяндяровун редактяси иля бурахылан Азярбайжан Республикасы ЖМ-

нин Комментарийасынын мцяллифляри щесаб етмишляр ки,  инсанын щяйаты доьумла – 

ушаьын  ана  бятниндян  айрылмасы  иля  мцшайият  олунан  физиолоъи  доьумла  башлайыр. 

Доьума  гядяр  ана  бятниндя  дюля  тясир  эюстярилмяси  аборт  сайылыр.  Доьулдугдан 

сонра ушаьын щяйатдан мящрум едилмяси адам юлдцрмя щесаб едилир (3, 268).     

С.А.Бойаров эюстярмишдир: «Инсан щяйатынын башланьыжы ананын организмин-

дян цряк дюйцнтцсц олан йени доьулмушун бядянинин бир щиссясинин чыхдыьы ан са-

йылыр. Ана бятниндя олан дюл йалныз бир яламят истисна олмагла щяйатын бцтцн яла-

мятляриня  малик  олур.  Беля  ки,  дюл  ана  организминин  тяркиб  щиссяси  сайылыр,  щяля 

мцстягил йашайа билмир вя доьуш заманы кянар шяхслярин ирадяляриндян асылы олма-

дан габагжадан эюрцлмяси мцмкцн олмайан мцхтялиф вязиййятляр йарана  билиняжя-

йиндян жинайят-щцгуги мянада юз мцдафия щцгугунун субйекти сайылмыр» (7, 14). 

Ананын  юлцмцндян  сонра  да  ушаьын  дири  доьулмасы  мцмкцндцр.  Уруг-

вайда  доьум  евиня  эедян  щамиля  гадын  йолда  цряк  инфарктындан  щяйатыны  итирир. 

Тяжили  йардым  стансийасынын  щякимляри  хцсуси  апарат  васитяси  иля  ананын  орга-

низминдя сцни ган дювраны йаратмыш, 45 дягигя сонра гейсяриййя ямялиййаты йолу 

иля юлмцш ананын бятниндян саьлам вязиййятдя олан гыз ушаьыны чыхарыб йашамасыны 

тямин  етмишляр.  Йахуд  Йурмала  шящяриндя  баш  вермиш  автомобил  гязасы  нятижя-

синдя  щамиля  гадын  щяйатыны  итирир.  Тяжили  йардым  стансийасынын  щякимляри  ананын 

юлцм  фактыны  тясдиг  едир  вя  щадися  йерини  тярк  едирляр.  Бир  аздан  щадися  йериндя 

олан  инсанлар  юлмцш  ананын  гарын  нащийясиндя,  бятниндя  олан  дюлцн  щярякят 

етдийини  эюрур  вя  полис  ямякдашларындан  тяжили  щяким  чаьырылмасыны  тяляб  едирляр. 

Щадися  йериня  эялян  щякимлярин  тяжили  мцдахиляси  юлмцш  ананын  саьлам  ушаьынын 

дцнйайа эялмяси иля нятижялянир.  

Яняняви  олараг  инсан  щяйатынын  башланьыжы  аны  физиолоъи  доьуш  просесинин 

башланмасы  иля  мцяййян  олунур  ки,  бу  да  мцтляг  олараг  ана  бятниндян  дюлцн 

айрылмасы вя мцстягил тяняффцсцн башланмасы иля ялагяляндирилир.  

А.И.Рарогун  редактяси  иля  бурахылан  дярслийин  мцяллифляри  эюстярмишляр: 

«Доьуш – щамилялийин  яввяли  ушаглыг  язялясинин  ритмик  азалмасы,  сону  ися  дюлцн 

чыхарылмасы  иля  мцшайият  олунан  мцряккяб,  ахырынжы  физиолоъи  просесидир.  Доьуш 

дюлцн башынын ушаглыг бошлуьундан чюля чыхмасы иля башланыр, лакин бязи щалларда 

аномалийалар да мцмкцндцр. Доьуш заманы ушаьын илк няфяс алмасы иля жийярляри 

 32


ачылыр. Адятян бу, ушаьын биринжи гышгырмаьы иля мцяййян олунур. Бу андан етиба-

рян  инсан  щяйатынын  башланмасындан  данышмаг  олар.  Лакин  ана  бятниндян  чюля 

там чыхмамыш вя мцстягил щяйата башламамыш ушаьын щяйатына гясд етмя гясдян 

адам юлдцрмя сайылмалыдыр (16, 20). 

Фикримизжя,  Азярбайжан  Республикасы  ЖМ-нин 121-жи  маддясиня  ясасян 

доьуш  просесиндя,  даща  дягиг  десяк,  доьуш  вахты  вя  йа  доьушдан  дярщал  сонра 

ушаьын  щяйаты  жинайят  жязасы  тящдиди  иля  горунур.  Ана  бятниндя  олан  дюля  гясд 

етмя  гясдян  адам  юлдцрмяйя  эюря  дейил,  ганунсуз  аборт  етмя  вя  йа  гадынын 

саьламлыьына аьыр зяряр вурмайа эюря жинайят мясулиййятиня сябяб олур. 

Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  щцгуг  ядябиййатында  инсан  щяйатынын  физиолоъи 

доьушун  башланмасындан  яввял  йаранмасы  барядя  дя  мювгеляр  вардыр.  Мясялян, 

Т.Волкова  эюстярмишдир: «Ана  бятниндя  физиолоъи  формалашмыш  щяйат  габилиййятли 

ушаьын щяйатына щамилялийин сонуна аз галмыш мцддятлярдя жярращиййя ямялиййаты-

нын апарылмасы йолу иля дя сон гойулур вя беля ямялляр инсан щяйатына гясд етмя 

кими гиймятляндирилмир. Йени доьулмуш ушаьын жинайят-щцгуги мцщафизяси контек-

стиндя  дювлят  тякжя  ушаьын  доьум  щцгугуну  тямин  етмяли  дейил,  щямчинин  онун 

доьулмасы дюврцндя щяйатыны максимум сявиййядя мцдафия етмялидир» (8, 23).  

Н.Е.Крылова бу истигамятдя даща сярт чыхыш етмишдир: «Йер цзцндя йашайан 

щяр бир кяс доьулмаздан, шяхсиййятин щцгуги статусуну ялдя етмяздян яввял ем-

брион  (рцшейм)  дюврцнц  кечирмишдир.  Яэяр  жинайят  гануну  щейванлары  мцдафия 

едяряк онларла юлцмляриня вя йа шикяст олмаларына сябяб олан гяддар ряфтар етмя 

цстцндя  жинайят  мясулиййяти  нязярдя  тутурса  (РФ  ЖМ-нин 245-жи  маддяси),  инсан 

рцшейминин беля ямяллярдян мцдафиясиндян ня сябябдян имтина етмишдир?» (12, 45).    

Сон иллярдя мцдафия олунмуш бир нечя диссертасийа ишиндя щяйатын башланьыж 

анынын  мцяййян  едилмяси  иля  баьлы  йени  мювгеляр  иряли  сцрцлмцшдцр.  Мясялян, 

О.Г.Селихова  эюстярмишдир  ки,  инсанын  бятндахили  инкишаф  дюврц  онун  биолоъи 

щяйатынын  илкин  мярщяляси  сайылыр.  Ана  бятниндя  рцшейм  вязиййятиндя  олан  дюл 

бядян  олараг  мцстягилдир,  юз  дашыйыжы  организминин  щиссяси  сайылмыр  вя  сярбяст 

инкишаф етмяйя габилдир. Чцнки дюлдя баш верян щяйати просесляр онун инкишафынын 

дахили щярякятверижиси гисминдя чыхыш едир. Ана бядяни рцшеймин инкишафы, гидалан-

масы цчцн йалныз идеал мцщит ролуну ойнайыр. Инсанын доьулмасы иля онун биолоъи 

мювжудлуьунун икинжи мярщяляси, даща дягиг, организминин сосиал мцщитя кечмя-

си  дюврц  башланыр.  Мцяллиф,  бу  ясаса  эюря  инсан  щяйатынын  доьум  анындан 

башланылмасы  иля  баьлы  олан  мювгейин  сящв  олдуьуну  эюстярмиш  вя  щямин  фикрин 

корректя олунараг «инсанын сосиал щяйаты доьум анындан башланыр» мязмунунда 

ифадя олунмасыны тяклиф етмишдир (15, 13-14).  

Зянн едирик ки, биолоъи щяйат иля сосиал щяйатын фяргляндирилмяси тибб вя фялся-

фя елмляри нюгтейи-нязяриндян зярури олса да, щцгуги мясялялярин щялли цчцн бунун 

еля дя жидди  ящямиййяти йохдур. Конститусийа щцгугу йашамаг щцгугуну тясбит 

едяркян илк олараг биолоъи щяйаты нязярдя тутур. Яэяр биолоъи щяйатын майаланма 

анындан башланылдыьыны гябул етсяк, онда аборта вя биотехнологлар тяряфиндян рц-

шейм цзяриндя апарылан мцяййян експериментляря гадаьа гойулмалыдыр.  

Н.И.Беседкина  щесаб  етмишдир  ки,  рцшеймин  статусуна  щцгуги  мцнасибят 

онун ана организминин тяркиб щиссяси кими дейил, йени щяйатын башланьыжы кими гябул 

едилмяси сявиййясиндя дяйишилмялидир (6, 12). О.Й.Косова даща радикал чыхыш едяряк 

эюстярмишдир  ки,  дювлят  легал  абортун  сярщядлярини  эенишляндирмякля  ананын  йени 

доьдуьу ушаьыны гясдян юлдцрмясиня щцгуги жящятдян щагг вермиш олур (9, 10).      

 33


Щамиля  гадын  цзяриндя  апарылмыш  тядгигатларла  мцяййян  едилмишдир  ки, 

майаланмадан  сонра 18-жи  эцндя (3-жц  щяфтядя)  дюлдя  цряк  дюйцнтцсц,  ган 

дювраны йараныр, синир системинин ясаслары формалашыр, щамилялийин 12-жи щяфтясиндя 

ися дюлдя организмин бцтцн системи фяалиййятя башлайыр. Баш бейинин импулсларынын 

мювжудлуьу инсанын щяйат яламяти, йохлуьу ися юлцм яламяти сайылыр. Она эюря дя 

бу  заман  баш  бейинин  вя  цряйин  ня  вахт  ишя  башламасы,  бядян  организминин 

формалашмасы анлары щаггында мялумата малик олманын зярури олдуьу айдын олур.  

2002-жи  илдя  Москвада  чап  олунмуш  «Биоетика»  дярслийиндя  эюстярилир  ки, 

щамилялийин 18-жи щяфтясиндя ушаг там формалашыр, 14-жц щяфтядя эцн ярзиндя цряйи 

тяхминян 24 литр ган вурур, 12-жи щяфтядя ушагда бармаг изляри мювжуд олур, 11-жи 

щяфтядя  бцтцн  органлар  системи  ишлямяйя  башлайыр.  Щямин  вахт  ушаг  эюз 

гапагларына, дырнаьа, инсана доьуландан сонра хас олан бцтцн яламятляря малик 

олур.  Бу  вахтдан  етибарян  артыг  мювжуд  олан  дахили  органларын  бюйцмяси  вя 

инкишафы просеси эедир: скелет, синир, ган дювраны, тяняффцс вя с. мювжуд олур. 10-

11-жи  щяфтядя  ушаг  тохунманы,  аьрыны,  ишыьы,  истилийи  вя  сяси  щисс  едир. 50-жи  эцндя 

бейинин  импулслары  гейдя  алыныр,  майаланмадан 18 эцн  сонра  цряк  дюйцнтцляри 

щисс олунур, юзцнцн ган дювраны системи фяалиййятя башлайыр. 14-жц эцндян сонра 

примитив  хорда  (бел  сцтуну  фягяряси)  формалашыр,  бундан  сонра  ися  щцжейрялярин 

дягиг  дифференсиасийасы  баш  верир. 14-жц  эцн  терапевтик  клонлашдырманын  ясасыны 

тяшкил едир вя бир сыра юлкялярдя рцшейм цзяриндя експериментлярин щяйата кечирил-

мясиня ижазя верилдийи мцддят сайылыр (14, 158).          

Фикримизжя, бящс етдийимиз мясялядя щцгуги нюгтейи-нязярдян йекун ряйя эял-

мяйимиздя АБШ Али Мящкямясинин 1973-жц илдя Roe v. Wade иши цзря чыхармыш ол-

дуьу гярарын ящямиййяти олдугжа мцщцмдцр. Гярарда эюстярилмишдир: «Биз инсан щя-

йатынын  ня  вахт  башланылмасы  кими  чятин,  мцряккяб  мясяля  барясиндя  гярар  гябул 

етмяли дейилик. Мадам ки, бу мясялядя мцвафиг сащялярин мцтяхясисляри – щякимляр, 

философлар вя теологлар  ващид фикря  эялмямишляр, онда  елмин  инкишафынын  мцасир  мяр-

щялясиндя бу мювзунун щяллини мящкямянин сялащиййятиня аид етмяли дейилик» (17, 17).  

Биз  дя  щесаб  едирик  ки,  инсан  щяйатынын  башланьыжы  аныны  щцгугшунаслар 

мцяййян етмяли дейилляр. Лакин разылашмалыйыг ки, субйектив щцгугларын йаранма 

анынын мцяййян едилмяси мясяляси тибби, фялсяфи дейил, щцгуги мясялядир вя дювлятин 

ирадяси иля мцяййян олунур. Инсан щяйатынын башланьыжы вя сону (буну инсан щяйа-

тынын  щцгуги  сярщядляри  дя  адландырмаг  олар)  щцгуги  факт  олмагла  щцгуг  мц-

насибятляринин йаранмасы, дяйишмяси вя хитам олунмасы иля баьлы щадисяни якс етди-

рир.  Щцгугшунаслыьын  гаршысында  бу  проблемин  щяллинин  важиблийи  ондан  ибарятдир 

ки, инсан щяйатынын башланьыжы анынын (вя йа йашамаг щцгугунун) ня вахтдан йа-

ранмасы мясялясинин формал олараг мцяййян едилмяси сялащиййяти ганунверижилийя 

аиддир. Щцгугшунаслыг бундан чыхыш йолуну щцгуг субйектлилийин йаранма анынын 

мцяййян едилмясиндя эюрцр вя сонунжу мясяляни доьум факты иля ялагяляндирмяк-

ля щялл едир. Чцнки доьум щцгуги фактдыр, визуал олараг гейдя алыныр. Йалныз до-

ьулмуш инсан щцгуг мцнасибятляринин ящатя даирясиня дахил ола биляр, щцгуги ящя-

миййятли щярякятляр едя биляр.  

Фикримизжя,  жинайят  щцгугунда  щаглы  олараг  инсан  щяйатынын  башланьыжы 

физиолоъи доьум, йяни дюлцн ана бятниндян айрылмасы вя ушаьын мцстягил няфяс ал-

масы просесинин башланмасы аны иля ялагяляндирилир. Лакин бу, рцшеймин инсан тябия-

тинин  инкар  едилмяси  кими  нязярдян  кечириля  билмяз.  Ялбяття,  бу  заман  ашаьыдакы 

суал  йарана  биляр:  яэяр  щяля  доьулмамыш  шяхс - дюл  ана  организминдян  кянар 

 34


йашайа  билмирся,  мцстягил  фяалиййят  эюстярмяк  габилиййятиндян  мящрумдурса, 

мцстягил  тяняффцсц  йохдурса,  ган  дювраны системи  ана  организминдян  асылыдырса, 

онун  инсан  кими  йашамасы,  башга  сюзля  инсан  щяйатынын  башланылмасы  щаггында 

данышмаг  олармы?  Щесаб  едирик  ки,  инсан  щяйаты,  ня  вахтдан  башланылмасындан 

асылы  олмайараг,  щяр  бир  заман:  щям  доьуланадяк,  щям  дя  доьуландан  сонра 

мцщафизя олунмаьа лайигдир.  

Беляликля, бящс етдийимиз мювзуда нязяря алмаг лазымдыр ки, щцгуги статуса 

малик олма хцсуси атрибутдур, субйектя дювлят яразисиндя олдуьу вя йа йашадыьы 

цчцн верилир, еля буна эюря, дя чох мясяляляр щцгуг васитяси иля тянзимлянир. Кяшф 

олунмамыш  адада  тянща  йашайан  инсанын  ня  дювлят  тясисатына,  ня  дя  щцгуг 

субйектлилийинин танынмасына ещтийажы олажагдыр. Ганунверижиликдя щансыса щцгу-

гун тясбит олунмамасы ону ифадя етмир ки, инсан бу вя йа диэяр щярякяти етмякдян 

бцсбцтцн  мящрум  едилмишдир.  Еляжя  дя  конститусийада  йашамаг  щцгугунун 

тясбит  олунмасы  ону  ифадя  етмир  ки,  инсанын  йалныз  бу  щцгугу  нязярдя  тутан 

юлкядя йашамасына ижазя верилир, ону нязярдя тутмайан юлкялярдя ися йашамасына 

ижазя  верилмир  (мясялян,  кечмиш  ССРИ-нiн  конститусийаларында  йашамаг  щцгугу 

билаваситя тясбит олунмамышды). 

Бу мягамда мцхтялиф сябябляр цзцндян инсан мцщитиндян айры дцшмцш вя 

щейванлар тяряфиндян тярбийя олунмуш инсанларын щцгуги статусу мараг доьурур. 

Р.Киплингин йаратдыьы ясярин гящраманы олан Маугли щеч дя йалныз йазычы тяхяййц-

лцнцн мящсулу дейилдир. 1976-жы илдя Щиндистанда жанавар балалары иля ойнайан бир 

оьлан ушаьына раст эялинир. Даныша билмяйян бу ушаг щейван кими улайыр, баьырыр, 

чий ят йейир, дюрд айаглы кими щярякят етмишдир. 9 ил ярзиндя она яввялжя бир кяндли 

аилясиндя,  сонра  ися  монастрда  инсанын  щяйат  тярзинин  юйрядилмясиня  жидди  сяйляр 

эюстярилир, лакин бунун щеч бир сямяряси олмур. Ушаьын сящщяти писляшир, дярманн-

ларын щеч бир кюмяйи дяймир вя о, «инсана чеврилмядян» юлцр.  

Ганунверижиликдя  физики  аномалийаларла  доьулмуш,  летарэийа  йухусуна 

тутулмуш шяхслярин дя щцгуги статусу иля баьлы мясялялярин сонажан тянзимлянмя-

дийини  гейд  етмяк  лазымдыр. 1950-жи  илдя  Москва  шящяриндя  белляриняжян  бир-

бирляриня бирляшмиш ики якиз гыз доьулур. Бу гызларын щяр бири айры бейин системиня 

малик олмагла бир айагла щярякят едирляр. 16 йашлары тамам оланда онларын щяр би-

риня шяхсиййятлярини тясдиг едян паспорт верилмишди. Йахуд 1988-жи илдя ЖАР-да ики 

баша, лакин бир бядяня малик олан гыз ушаьы доьулмушду. Информасийа боллуьунун 

олдуьу мцасир дюврцмцздя беля физики аномалийаларла доьулан ушаглар барясиндя, 

демяк олар ки, тез-тез мялуматлар алмаг олур.  

Летарэийа  йухусуна  тутулмуш  шяхслярин  статусу  да  мараглыдыр.  Мясялян, 

Чиндя  бир  йашлы  ушаг  чарпайыдан  йеря  йыхылыр  вя  бойун  нащийясиндян  зядя  алыр. 

Ушагда няфяс алма, цряк дюйцнтцсц, удма кими рефлексляр мювжуд олса да, 11 ил 

кома  вязиййятиндя  галыр.  Ушаьын  бейниндя  олан  шиш  жярращийя  ямялиййаты  йолу  иля 

эютцрцлдцкдян сонра о, кома вязиййятиндян чыхыр. Йахуд 1954-жц илдя Днепрпет-

ровск шящяриндя аилядя баш вермиш мцбащисядян сонра ана щушуну итирир вя йухуйа 

эедир.  Аиля  цзвляри  ону  йухудан  айылда  билмядикляриндян  хястяханайа  эятирирляр. 

Хястяханада щякимлярин мцшащидяси алтында йухулу вязиййятдя 4 ил ярзиндя зонд 

васитяси иля гидаланыр. Бундан сонра анасы ону йашадыьы кяндя апарыр. Бурада да 

щямин  гадын 16 ил  ярзиндя  йухудан  ойанмыр.  Анасынын  юлцм  эцнц  йухудан 

ойанан гадын ики щяфтя ярзиндя психолоъи жящятдян йени щяйата уйьунлашыр, лакин 20 

ил ярзиндя онунла ня баш вердийини хатырламыр.  

 35


Фикримизжя, щям летарэийа йухусунда оланлар, щям дя инсан жямиййятиндян 

айры  дцшяряк  тябии  мцщитдя  щейванлар  тяряфиндян  тярбийя  олунмуш  шяхсляри  щцгу-

гун субйекти кими танымаг лазымдыр. Онлар анлагсыз олмасалар да, мювжуд вязий-

йятляриндя  беля  шяхсляря  мцяййян  сявиййядя  охшайырлар.  Зянн  едирик  ки,  яэяр  бу 

шяхсляр  щярякятляринин  мащиййятини  дярк  етмяйяряк  она  рящбярлик  едя  билмирлярся, 

мящкямя тяряфиндян фяалиййят габилиййятсиз елан едиля билярляр. 

Инсан щяйатынын башланьыжы анынын мцяййян едилмяси иля ялагядар бизим цчцн 

щялли важиб олан диэяр мягам ембрионун вя йа дюлцн юз инкишафынын щансыса мяр-

щялясиндя  инсан  щцгугларыны  ялдя  едиб-етмямяси,  башга  сюзля  щцгуг  мцнасибят-

ляринин  субйекти  олуб-олмамасы  суалыдыр.  Мажарыстан  Мцлки  Мяжяллясиня  ясасян 

инсан дири доьулдугда, майаланма анындан щцгуг габилиййятли сайылыр. Она эюря 

дя,  Мажарыстанда  «Доьулмамышларын  щяйатларынын  мцдафияси»  адлы  тяшкилат  да 

йарадылмышдыр. Мажарыстан ММ-нин бу мясялядя ясас принсипи ондан ибарятдир ки, 

дюл  майаланма  анындан  инсан  сайылдыьындан  щям  ана  бятниндя,  щям  дя 

доьуландан сонра инкишаф етмяк кими тябии щцгуга маликдир.  

Азярбайжан  Республикасы  Мцлки  Мяжяллясинин 25.2-жи  маддясиня  ясасян 

физики шяхсин щцгуг габилиййяти онун доьулдуьу ан ямяля эялир вя юлцмц иля хятм 

едилир. Лакин нязяря алмаг лазымдыр ки, ушаг доьуланадяк дя бир сыра мясялялярдя 

онун мцлки-щцгуги мцдафияси щяйата кечирилир. Мясялян, ММ-нин 25.3-жц маддя-

синя ясасян вяряся олмаг щцгугу майа баьландыьы андан ямяля эялир, бу щцгу-

гун щяйата кечирилмяси ися йалныз доьумдан сонра мцмкцндцр.  

Гейд  етмялийик  ки,  бу  мясялядя  дя  ващид  мювге  йохдур.  Бязиляриня  эюря 

ушаьын субйектив щцгуглары доьулдуьу андан, бязиляриня эюря ися рцшейм анындан 

йараныр. Щесаб едилир ки, рцшейм эенетик олараг анадан фярглидир, юз дашыйыжы орга-

низминин щиссяси дейилдир вя юз-юзцня инкишаф етмяйя габилдир. Щцгуг субйектлили-

йин йаранмасынын доьум факты иля ялагяляндирилмяси даща мягсядяуйьун сайылыр.  

Щяйатын  сону  иля  дя  баьлы  фяргли  мювгеляр  мювжуддур. «Щяйатын  сону»  вя 

«юлцм»  анлайышларыны  ейниляшдирмяк  олармы?  Азярбайжан  дилинин  изащлы  лцьятиня 

ясасян юлцм организмин щяйат фяалиййятинин щямишялик дайанмасы вя онун мящв 

олмасы, организмдя вя йа онун бир щиссясиндя маддяляр мцбадилясинин дайанма-

сы, кясилмяси мянасыны ифадя едир (2, с. 550). Юлцм – фярдин хцсуси жанлы систем кими 

мювжудлуьунун хитамы, организмин щяйат фяалиййятинин гуртармасыдыр.  

Юлцмцн  ашаьыдакы  нювляри  фяргляндирилир:  сосиал  юлцм,  бейинин  юлцмц, 

физиолоъи юлцм, тябии юлцм, гейри-тябии юлцм, патолоъи юлцм (щиссяви юлцм дя гейд 

оунур,  бу  заман  инсанын  бцтцн  организми  дейил,  мцяййян  щцжейряляр  групу  вя 

йа щансыса органын (тохумаларын) юлцмц баш верир). Цмумян ися инсанын юлцмц 

физиолоъи вя патолоъи (биолоъи) ола биляр. Физиолоъи юлцм чох гожалыгла ялагядар ола-

раг  организмин  тябии  инкишафынын  сону  олараг  маддяляр  мцбадилясинин  баша 

чатмасы,  щяйати  просеслярин  тядрижян  сюнмяси  нятижясиндя  баш  верян  юлцмдцр. 

Физиолоъи юлум жинайят-щцгуги мянада ящямиййят кясб етмир. 

Щцгугшüнаслар  адятян  ики  юлцмц  фяргляндирирляр:  клиники  юлцм  вя  биолоъи 

(патолоъи)  юлцм.  Цряк  вя  тяняффцс  фяалиййятинин  дайанмасы  анында  клиники  юлцм 

баш верир. Клиники юлцм мяркязи синир системинин узунсов бейинля бирликдя фяалиййя-

тинин  даща  дярин  итирилмяси,  ган  дювраны  вя  тяняффцсцн  дайанмасы иля характеризя 

олунур. Клиники юлцмцн давам етмя мцддяти нормотермийа шяраитиндя 8 дягигя-

йя  йахындыр (3, 268). Инсан  клиники  юлцм  вязиййятиндя  щцгугун  субйекти  сайылыр, 

чцнки онун щяйаты щяля давам едир вя щякимлярин сяйи нятижясиндя инсанын щямин 

 36


органларынын  юз  фяалиййятини  йенидян  бярпасы  мцмкцндцр.  Ган  дювранынын 

дайанмасына даща щиссиййатлы олан бейинин юлцмцндян сонра инсанда диэяр орган 

вя  тохумаларын  юлцмц  баш  верир.  Биолоъи  юлцм  ися  дюнмяздир,  бу  заман  щеч  бир 

тибби манипулйасийа инсан щяйатынын бярпасына эятириб чыхармыр. 

Ютян  ясрин 60-жы  илляриндян  АБШ,  Бюйцк  Британийа,  Франса  вя  с.  юлкялярдя 

хцсуси клиникалар йарадылмаьа башланды. Щямин клиникаларда пасийентин арзусу иля 

онун мейиди клиники юлцмцн баш вермясиндян бир нечя дягигя сонра бузлашдырылыр 

вя щеч бир щава дахил олмайан эерметик баьланмыш, ашаьы температурлу азот ма-

йеси  иля  долдурулмуш  силиндрдя  сахланылыр.  Пасийентин  бу  заман  мягсяди  мцхтялиф 

ола биляр; йа бунунла юмрцнц узатдыьыны зянн едир, йа юлцмцня сябяб олан хястя-

лийинин мцалижя цсулунун вя йа дярман васитясинин тапылажаьына цмид едир, йа эя-

ляжяйи эюрмяк арзусунда олур вя с. Лакин яксяр юлкялярин алимляри щесаб едирляр ки, 

«бузлашдырма»  иля  клиники  юлцмцн  мцддятини 40-60 дягигяйядяк  узатмаг  олар, 

бундан сонра баш бейин щцжейряляринин дюнмяз сурятдя даьылмасы лабцддцр.   

Йахын  заманларадяк  инсан  щяйатынын  баша  чатмасы  башга  мейарларла 

мцяййян  едилирди.  Цряк  фяалиййятинин  дайанмасы  практики  олараг  инсан  щяйатынын 

сону  сайылырды.  Кардиореспиратор  функсийаларынын  бярпасынын  мцмкцн  олдуьу 

вахтдан  етибарян  юлцм  аны  цряк  фяалиййятинин  дайандыьы  ан  щесаб  олунмур. 

Мцасир  тибб  елми  юлцмц  щцжейряляринин  юлмяси  нятижясиндя  баш  бейин  габыьынын 

фяалиййятинин там щалда дайанмасы иля ялагяляндирир.  Щазыркы дюврдя тибб елми о 

сявиййядя инкишаф етмишдир ки, баш бейинин фактики юлцмц заманы беля организмин 

харижи функсийалары хцсуси препаратлар васитясиля хейли мцддятя горунуб сахланыла 

билир. Башга сюзля, сцни йолла щяйат эюрцнтцсц йарадылыр: аь жийярляр няфяс алыр, цряк 

ганы ютцрцр вя с. Инсан бу вязиййятдя щяр щансы оптимист прогноз олмадан хейли 

мцддят  ярзиндя  сахланыла  биляр.  Лакин  нязяря  алмаг  лазымдыр  ки,  бу  заман 

апарылан реанимасийа тядбирляри фактик олараг яслиндя юлц цзяриндя щяйата кечирилир. 

Бу  мягамда  гейд  етмяйи  зярури  сайырыг  ки,  инсан  рцшейминдян  елми-

тядгигат вя йа тибби мягсядляр цчцн истифадя мясяляляринин дя мцяййян сявиййядя 

щцгуги тянзимлянмясиня ещтийаж вардыр. Мясялян, Чин жярращлары епилепсийа хястя-

лийи олан шяхсин баш бейин габыьына аборт олунмуш дюлцн бейниндян эютцрцлмцш 

трансплантант кючцрмцшляр, нятижядя хястянин ягли функсийасы йахшылашмышдыр. Беля 

щаллар гадынларын юз дюлцнц сатма мягсядиля щамиллялийя галма фикриня дцшмяляри 

цчцн  сябяб  ола  биляр.  Она  эюря  дя  АБШ–да  сящиййянин  милли  институтлары  аборт 

олунмуш  дюлцн  щцжейряляриндян  истифадя  иля  баьлы  олан  ишляря  гадаьа  гойараг 

онларын  малиййяляшдирилмясини  дайандырмышлар.  Британийа  Тибб  Ассосиасийасынын 

щазырладыьы тибби норматив сянядляря ясасян йалныз трансплантасийа цчцн материалын 

ялдя  едилмяси  мягсядиля  майаланма  вя  абортун  едилмяси  гадаьандыр;  рцшейм 

тохумаларындан елми-тядгигат вя йа мцалижя мягсядиля истифадя олунмасы ананын 

разылыьы иля вя ембрионун юлцмцндян сонра мцмкцндцр.   

1998-жи  илдя  Америка  тядгигатчылары  Ж.Томпсон  вя  Ж.Щерхарт  тяряфиндян 

20-жи ясрдя биолоэийа елминдя ДНТ икили спиралынын вя инсан эеномунун ачылмасы 

кяшфляриндян  сонра  мцщцмлцйцня  эюря  цчцнжц  щадися  сайылан  инсан  рцшейминин 

эювдя  щцжейряляри  фяргляндирилди.  Бунунла  да  щцжейря  терапийасынын  ясасы  гойул-

мушдур.  Артыг  мцяййян  едилмишдир  ки, 12 щяфтядян  бюйцк  олмайан  рцшеймин 

щцжейряляри йеэаня тохумадыр ки, йашлы адамын организминя йад цнсцр кими дейил, 

онун  юз  тохумасы  кими  дахил  олмаг  габилиййятиня  маликдир.  Рцшейм  цзяриндя 

апарылан тядгигатлар ня гядяр перспективли олса да, АБШ, Алманийа кими дювлятляр 

 37


етик мотивляр ясасында бу сащядя апарылан ишляри дайандырмышлар. Щесаб едирик ки, 

инсан  рцшейминин  мцдафияси  биотибби  технолоэийанын  йени  кяшфляри  иля  мцшайият 

олунан мцасир дюврцмцздя хцсусиля мцщцмдцр. 

Инсан  бейинин  кючцрцлмяси  иля  бейин  тохумасынын  кючцрцлмясини  бир-бирин-

дян фяргляндирмяк лазымдыр. Бейин тохумасынын кючцрцлмяси Паркинсон хястялийи 

заманы  щяйата  кечирилир,  бунунла  бейинин  ендокрин  функсийаларынын  бярпа  олун-

масына шяраит йарадылыр. Зянн едирик ки, бейинин юлцмцнцн гейдя алынмасы яслиндя 

беля  ямялиййатларын,  методларын  щяйата  кечирилмясининин  дайандырылмасына  щям 

щцгуги, щям дя мяняви жящятдян ясас верир. 

Бязи юлкялярин (Русийа, Италийа, Франса, Финландийа, АБШ-ын мцяййян штатла-

ры)  ганунверижилик  актларында  бейинин  фяалиййятинин  дайандыьы  ан  юлцм  аны  кими 

тясбит олунмушдур. Мясялян, Русийа Федерасийасынын «Инсан орган вя (вя йа) то-

хумаларынын трансплантасийасы щаггында» 22 декабр 1992-жи ил тарихли ганунун 9-

жу маддясиня ясасян  инсанын юлцм аны баш бейинин фяалиййятинин дайандыьы ан са-

йылыр. Азярбайжан Республикасынын ейни адлы 28 октйабр 1999-жу ил тарихли ганунун 

10-жу  маддясиндя  эюстярилмишдир  ки,  мейитдян  вя  йа  юлцм  вязиййятиндя  олан 

шяхслярдян  транслантасийа  мягсядиля  орган  вя  (вя  йа)  тохумаларын  эютцрцлмяси 

йалныз  щяким  консилиуму  тяряфиндян  биолоъи  юлцмцн  баш  вермясини  вя  баш-бейин 

фяалиййятинин  там  дайанмасыны («бейин  юлцмцнцн»)  тясдиг  едян  инкаредилмяз 

фактын  олмасындан  сонра  щяйата  кечириля  биляр.  Азярбайжан  Республикасы  Мцлки 

Мяжяллясинин 25.2-жи маддясиня ясасян бейинин фяалиййятинин дайанмасы юлцм аны 

сайылыр. Беляликля, милли ганунверижилийимизя ясасян дя бейинин юлцмц тясдиг олун-

дугда юлцм баш вермиш сайылыр. 

Бейинин юлцм фактынын гейдя алынмасы диагнозунун гойулмасы цчцн ашаьы-

дакы  яламятлярин  мювжудлуьу  тяляб  олунур:  шцурун  там  вя  сабит  олараг  йохлуьу 

(кома); бцтцн язялялярин атонийасы (тонусун итмяси, тохума вя язялярин сцстлцйц, 

зяифлийи),  эюз  бябякляринин  ачыг  бирбаша  ишыьа  реаксийасынын  олмамасы,  мцстягил 

няфясалманын  йохлуьу  вя  с.  Фярдин  юлцмц  иля  баьлы  йаранан  бцтцн  нятижяляр  дя 

мящз бу андан йараныр. 

Мцасир  дюврдя  дцнйанын  бир  чох  юлкяляриндя  эен  мцщяндислийи  сащясиндя 

фяал ишляр апарылыр. Мягсяд йени файдалы кейфиййятляря малик вя йа программлашды-

рылмыш оганизмлярин йарадылмасына наил олмагдыр. Лакин баша дцшмяк лазымдыр ки, 

тябабятдя эен мцщяндислийинин сон мягсяди яслиндя сцни йолла инсан орган вя то-

хумаларынын  йетишдирилмяси,  инсанын  клонлашдырылмасы,  йяни  онун  дягиг  сурятинин 

алынмасыдыр.  Фикримизжя,  бейинин  кючцрцлмяси  йолу  иля  инсанда  сцни  йенидянгур-

манын апарылмасы вя йа эен мцщяндислийи васитясиля инсанын клонунун йарадылмасы 

жямиййятин  тябии  инкишафыны  позмагла  йанашы,  онун  эяляжяк  талейи  цчцн  дя  арзу-

олунмаз нятижяляря эятириб чыхара биляр. 

 

ЯДЯБИЙЙАТ 

1.

 



Азярбайжан дилинин изащлы лцьяти. 4 жилддя. I ж. Бакы: Шярг-Гярб, 2006, 744 с.  

2.

 



Азярбайжан дилинин изащлы лцьяти. 4 жилддя. III жилд. Бакы: Шярг-Гярб, 2006, 672 с. 

3.

 



Азярбайжан Республикасынын Жинайят Мяжяллясинин Комментарийасы / Ф.Й.Сямяндя-

ровун редактяси иля. Бакы: Дигеста, 2001, 952 с. 

4.

 

Гурани-Кярим. Яряб дилиндян тяржцмя едянляр: З.М.Бцнйадов və В.М.Мяммядяли-



йев / Мяслящятчи-редактор Шейхцлислам Щажы Аллащшцкцр Пашазадя. Бакы: Олимп кон-

серни,  652 с.  

5.

 

Антипова  Н.Д.  Этические  коллизии  вокруг  проблемы  аборта  в  рамках  различных 



 38

ценностно-мировоззренческих  ориентации // Вест.  Моск.  Ун-та.  Серия 7. Филосо-

фия. 2005. №1. С.107-119. 

6.

 

Беседкина  Н.И.  Конституционно-правовая  защита  прав  неродившегося  ребенка  в 



Российской Федерации. Автореф. дис. … канд. юрид. наук. М., 2005, 22 с. 

7.

 



Бояров  С.А.  Проблемы  определения  начала  жизни  человека  в  уголовном  праве // 

Уголовное право. 2004. № 4, с. 12-16. 

8.

 

Волкова Т. Правовая защита права на жизнь новорожденного // Законность. 2004, №4, с. 6. 



9.

 

Косова  О.Ю. О  конституционном  принципе  защиты  семьи  государством // Право-



ведение. 1997. № 2. С. 10-15. 

10.


 

Красиков  А.Н.  Преступления  против  права  человека  на  жизнь:  в  аспектах de lege 

lata и de lege ferenda. Саратов: Саратовский Университет, 1999, 219 с. 

11.


 

Краснопольская И., Соколова И. Убийство по диагнозу. Российская Газета, 2002. 30 августа. 

12.

 

Крылова Н.Е. Ответственность за незаконное производство аборта и необходимость 



уголовно-правовой  защиты  «будущей»  жизни // Вест.  Моск.  Ун-та.  Серия 11, 

Право. 2002. № 6. с. 38-53. 

13.

 

Международные  акты  о  правах  человека.  Сборник  документов.  М.:  НОРМА 



(Издательская  группа НОРМА – ИНФРА. М), 2000, 784 с. 

14.


 

Сгречча Э., Тамбоне В. Биоэтика: Учебник: М.: Норма, 2002, 358 с. 

15.

 

Селихова О.Г. Конституционно-правовые проблемы осуществления права индиви-



дов  на  свободу  и  личную  неприкосновенность.  Автореф.  дисс. … канд.  юрид. 

Екатеринбург, 2002, 28 с. 

16.

 

Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник. Изд-е 2-е, пе-



рераб. и доп. / Под ред. А.И.Рарога. М.: Профобразование, 2004, 880 с.  

17.


 

Франковски  С.,  Гольдман  Р.,  Лентовска  Э.  Верховный  Суд  США  о  гражданских 

правах и свободах. Варшава: 1997, 297 с. 

18.


 

www.ken.ru   

                                              

РЕШЕНИЕ ПРОБЛЕМ ОПРЕДЕЛЕНИЯ МОМЕНТОВ НАЧАЛА И  

КОНЦА ЖИЗНИ В УГОЛОВНОМ ПРАВЕ 

 

Н.К.АЛИЕВ 

 

РЕЗЮМЕ 

 

Изучение проблемы порога жизни и смерти человека имеет значение не только для 

медицины,  но  и  правовой  науки,  в  том  числе  уголовного  права.  В  статье  исследуются 

вопросы юридического определения начала и конца жизни человека. В уголовно-правовом 

смысле  начальным  моментом  жизни  человека  считается  момент  извлечения  продукта 

зачатия  из  организма  беременной,  имеющего  сердцебиение,  а  концом  жизни  считается 

момент полного и необратимого прекращения деятельности коры головного мозга. 

                                      



SOLUTION OF THE PROBLEM OF BEGINNING AND 

END OF LIFE IN THE CRIMINAL LAW 

 

N.K.ALIYEV 

 

SUMMARY 

 

The article investigates juridical determination of the beginning and the end of human 



life. In criminal-legal sense the human life covers the period from the moment of extracting 

the foetus with heart beatings from the mother uterus to the moment of complete afunction of 



the brain. 

 39

Document Outline


Yüklə 310,99 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin