Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят нефт академийасы

 
3
 
АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ 
АЗЯРБАЙЖАН ДЮВЛЯТ НЕФТ АКАДЕМИЙАСЫ 
 
 
 
Н.Я.Сялимова, Б.Ш.Шащпялянэова 
 
 
 
ЙЕНИ ЕКОЛОЪИ ТЯЩЛЦКЯСИЗ ПРОСЕСЛЯР 
 
 
ДЯРС  ВЯСАИТИ 
 
 
 
                                                        Азярбайжан Республикасы Тящсил  
Назирлийи тяряфиндян тясдиг едилмишдир 
Ямр№   ,  
  
 
 
 
БАКЫ-2008 

 
4
 
 
MÜND
Ə
R
İ
CAT 
                                                                                                                   S
ə
h                                                              
Giriş………………………………………………………………………………6 
I. Karbohidrogen xammallarının istehsalı ……………………………………….8 
1.1.
 
Ağır neft xammallarının pirolizi ………………………………………….9 
1.2. Mazutun yüksək temperaturlu pirolizi ………………………………………12 
1.3. Piroliz prosesinin yan məhsullarınin ayrılması və təkrar emalı……………...15 
1.3.1. Piroliz qazlarından asetilen, allen və metilasetilenin alınması ……………16 
1.3.2. Asetilenin ayrılması………………………………………………………..16 
1.3.3. Allen, metilasetilen və metilasetilen - allen fraksiyası…………………….18 
1.3.4. Tsiklopentadien və ditsiklopentadienin alınması……………………….....21 
1.4. Maye piroliz məhsullarının emalı…………………………………...............25 
1.4.1. Pirolizin maye məhsullarından ayrılan benzol-toluol-ksilol fraksiyasının   
           benzola  hidrogenləşdirici emalı………………………………………….28 
II. Karbohidrogen birləşmələrinin istehsalı 
a
ş
a
ğ
ı 
molekullu  
    olefinlərin  oliqomerləşməsi ………………………………………….............32 
2.1. Etilenin yüksək temperaturlu oliqomerləşməsi …………………….............33 
2.1.1.Etilenin alüminium üzvi katalizatorlar iştirakı ilə  
          oliqomerləşməsi …………………………………………………….........33 
2.2. Ali 
α
-olefinlərin izomerləşməsi və disproporsionlaşması ……....................38 
2.3. Alkilaromatik karbohidrogenlərin istehsalı …………………………..........42 
2.3.1. Etilbenzolun və izopropilbenzolun istehsalı……………………...............43 
2.3.2. Alkilləşmə prosesinin nəzəri əsasları ………………………....................45 
2.3.3. Benzolun olefinlərlə alkilləşmə prosesinin texnalogiyası….....................52 
2.3.4. AICI
3
 iştirakı ilə etilbenzol və izopropilbenzolun istehsalı……………...53 
2.3.5. Heterogen katalizatorların iştirakı ilə izopropilbenzolun  

 
5
           istehsalı……………………………………………………………........57 
2.3.6. Xətti quruluşlu ali alkilbenzolların alınması…………………...............59 
2.3.7. Maye parafinlərdən alkilbenzolların alınması…………………............64 
III. Oksigenli birləşmələr istehsalı……………………………………….......69 
3.1. Etil və izopropil spirtlərinin istehsalı…………………………………....69 
3.2. Aşağımolekullu olefinlərin sulfat turşusu iştirakı ilə 
       hidratasiya prosesinin  nəzəri əsasları……………………………..........69 
3.3. Aşağı molekullu olefinlərin birbaşa  hidratasiyasının  
       texnologiyası …………………………………………………………....75 
3.4. Aşağımolekullu olefinlərin birbaşa hidratasiyasının texnologiyası..........77 
3.5. Allil spirtinin alınması…………………………………………………..82 
3.6. Allil spirtinin propilendən allilasetatın köməyi ilə alınması…................84 
3.7. İzopropilbenzoldan fenol və asetonun  istehsalı…………………..........86 
3.7.1. Prosesin nəzəri əsasları…………………………………………….....87 
3.7.2. İzopropilbenzol hidroperoksidinin parçalanması………………….....88 
3.7.3. İzopropilbenzoldan fenol və asetonun birgə 
          alinması texnologiyası………………………………………………..90 
3.7.4. İzopropilbenzoldan propilen oksidi, aseton və fenolun  
           birgə alınması……………………………………………………….93 
3.8.  Parafinlərin oksidləşməsi yolu ilə sintetik  ali yağ  
       turşularının alınması…………………………………………………..95 
3.8.1 Sintetik yag turşularınin istehsalı prosesində yaranan  
         yan məhsullar və  onlardan istifadə…………………………………..100 
IV. Sintez qaz və onun əsasında məhsul istehsalı……………………….....104 
4.1. Sintez qaz istehsal……………………………………………………...104 
4.2. Sintez qaz əsasında gedən proseslər……………………………….......107 
4.3. Sintez qaz əsasında alçaq molekullu olefinlərin alınması………..........108 
4.4. Sintez qaz əsasında metanolun alınması…………………………........110 

 
6
V. Kükürd - və azotlu birləşmələr istehsalı……………………………......115 
5.1. Kükürdlü birləşmələr və tiofenlərin alınması……………………........115 
5.2. Neft xammalları əsasında sulfonlar konsentratının  
       alınması …………………………………………………………….......118 
5.3. Azotlu birləşmələr ……………………………………………………..120 
5.3.1. Akrilonitril və metakrilonitril istehsalı ………………………………120 
5.4. Metakrilatlar ……………………………………………………………127 
VI.   
Istifadə olunmuş ədəbiyyatlar 
 
          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
7
Giriş  
  
Bəşəriyyət  öz inkişafı tarixində  indi elə bir mərhələyə çatmışdır ki, onun elmi-
texniki  tərəqqisi    təbiətin  milyon  illər  boyu    bərqərar  olmuş  mühüm  qanunlarını  əxz 
edir  və  qlobal  miqyasda  dəyişikliklər  yaratmaq  ərəfəsindədir.  Təbii  sərvətlərdən 
kortəbii,  ehtiyatsız  -  qaydasız  istifadə  bu  gün  dünya  miqyasında  torpaq,  hava  və  su 
kimi  həyat  amillərinin  çatışmaması  təhlükəsini  yaratmaq  üzrədir.  Məhz  təbii 
sərvətlərdən  amansız  istifadə  olunduğu  üçün  onsuz  da  azlıq  edən  qida,  şirin  sular  öz  
keyfiyyətlərini  itirmiş,  çox  yerdə  insan  üçün  təhlükəli  vəziyyət  yaratmışdır.  Odur  ki, 
yeni iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun və ekoloji cəhətdən təhlükəsiz əsas üzvi və neft-
kimya  sintezi  məhsullarının  istehsal  texnologiyalarının,  həmçinin  istehsalın  və 
qurğuların  idarə  olunma  prinsiplərinin  yaradılması  mühüm  məsələlərdəndir.  Hal-
hazırda  tullantısız  yeni  ekoloji  təhlükəsiz  istehsal  sahələrinin  yaradılması,  uzvi 
resurslardan  xammalların  istismarı,  onun  emalı  və  səmərəli  istifadəsi,  tullantıların 
zərərsizləşdirilməsi  və  ya  utilizə  olunma  üsullarının    işlənib  hazırlanması  başlıca 
olaraq qarşıda durur.
 
           Bunları  nəzərə  alaraq,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  xalq  təsərrufatının  üzvi 
məhsullara  olan  tələbatına  müvafiq  olaraq  texniki  səviyyəsinin  yüksək  olması  ilə  bir 
birindən  fərqlənən  onlarca  yeni  ekoloji  təhlükəsiz  texnoloji  proseslərin  işlənib 
hazırlanması  vacibdir.  Material  və  enerji  tutumlu  mütərəqqi  texnologiyalar  yeni 
kimyəvi  reaksiyaların  tətbiqi  ilə  xarakterizə  olunmalı  və  istehsalın  ekoloji  şəraitinin 
yaxşılaşdırılmasına xidmət etməlidirlər. Əsas məqsəd insan və təbiətə ziyanlı təsirlərin 
qarşısını almaqdan ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra kimyəvi  məhsullar  hal -
hazırda köhnə texnologiyalar əsasında alınır. Odur ki, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz yeni 
proseslərin  işlənib  hazırlanması  və  onların  sənayedə  tətbiq  olunması  neft  -  kimya 
sənayesində  texniki tərəqqinin inkişafı yolunda mühüm addımlardan biridir. 
          Beləliklə, əsas üzvi və neft-kimya  sənaye  sahəsi qarşısında,  aşağıdakı mühüm 
məsələlərin həlli durur: 
1.  Ekoloji  tələbatları  pozmadan,  mühum  məhsullar  buraxılışının  artırılmasına  imkan 

 
8
yaradan tullantısız və ya az tullantılı texnologiyaların yaradılması; 
2. Xammal kimi “öz” tullantılarından və həmçinin də digər sənaye sahələrinin tullantı 
və yan məhsullarından isttifadə edən yeni istehsal sahələrinin yaradılması;  
3. Təbii bioloji sistemlər tərəfindən mənimsənilə bilən məhsulların müəyyən edilməsi; 
4. Əsas üzvi və neft-kimya sintezinin müxtəlif məhsullarının, biosferə düşdükdə ətraf 
mühitə  və  insanlara  zərərli  təsir  göstərməyən,  buraxıla  bilən  miqdarının  müəyyən 
edilməsi;    
5 Az enerji tutumlu və  az su tələb edən istehsal sahələrinin yaradılması. 
      Müasir  kimya  istehsal  sahələri  qarşısına  qoyulan  əsas  tələbatlardan  biri  ətraf 
mühitin  sənayenin  zərərli  tullantılarından  mühafizə  olunmasından  ibarətdir.  Bu 
məqsədlə  elə  texnoloji  proseslər  yaradılmalıdır  ki,  həm  məqsədli  məhsulun  kəmiyyət 
və keyfiyyətinə qoyulan təlabat təmin olunsun, həm də xammaldan kompleks istifadə 
mexanizmi,  tozlu  qaz  tullantılarının,  çirkli  suların  yüksək  effektivliklə  təmizlənməsi 
üçün  müasir  üsulların  tətbiqi  və  onlara nəzarət  sistemi  mövcud  olsun.  Digər  tərəfdən 
həm  aztullantılı,  həm  də  tullantısız  istehsal  proseslərinin  hazırlanması  üçün  hazırda 
ümumi  prinsiplər  mövcuq  deyil.    Tullantısız  və  ya  aztullantılı  istehsal  sahələrinin 
yaradılması bir- biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan iki  – ekoloji və iqtisadi, məsələni həll 
etməyə  imkan  yaradır.  Odur  ki,  təbii  resurslara  və  enerjiyə  qənaət  edən,  yeni  ekoloji 
təhlükəsiz texnologiyaların yaradılması və tətbiqi vacib məsələdir. 
    Təqdim olunan dərslikdə kimya və neft - kimya sənaye sahələrində yeni ekoloji 
təhlükəsiz  və  tullantısız    proseslər,  onların  elmi  əsasları,  kimyası  və  kinetikası, 
texnologiyası və avadanlıqları, istehsalın texniki-iqtisadi aspektləri, alınan üzvi sintez 
məhsullarının  və  tullantılarının  istifadə  sahələri  haqqında  qısa  və  ən  əsas  məlumatlar 
verilmiş və xalq təsərrufatı üçün əhəmiyyəti göstərilmişdir. 
  \ 
 
 

 
9
I. Karbohidrogen xammallarının istehsalı 
Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin neft - kimya potensialı etilen və propilen kimi 
aşağı  molekullu  olefinlərin  istehsal  həcmi  ilə  müəyyən  olunur.  Aromatik 
karbohidrogenlərlə,  o  cümlədən  də  benzolla,  birlikdə  onlar  uzvi  sintez  sənayesinin 
xammal  mənbəyinin  əsasını  təşkil  edirlər.  Hal  -  hazırda  dünya  neft-  kimya  sənayesi 
miqyasında  aşağı  molekullu  olefinləri  qaz  və  maye  halında  olan  karbohidrogen 
xammallarının  borulu  sobalarda    pirolizi  yolu  ilə  alırlar.  Borulu  sobaların  daima 
təkmilləsdirilməsi  ilə  məqsədli  məhsulun  ideal  çıxımını  əldə  etmək    mümkündür. 
Digər  tərəfdən  soba  bloku  sxeminə  tablaşdırıcı-buxarlandırıcı  aparatın  qoşulması 
piroliz  məhsulları    istiliyinin  utilizasiyası  ilə  piroqaz  kompressorlarının  ötürücüsündə 
istifadə  olunan  yüksək təzyiq  buxarının  generasiyası    mümkündür.  Borulu    sobalarda 
aparılan  piroliz  proseslərinin  texniki  iqtisadi  göstəricilərinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  
təkmilləşdirilməsinə  baxmayaraq borulu sobaların bir sıra catışmayan xassələri vardır. 
Belə  ki,  ağır  neft  fraksiyalarının  emalı  zamanı  piroliz  rejiminin  sərtləşməsi  reaktor 
səthində  istilik  gərginliyinin  artmasına  səbəb  olur  ki,  bu  da  piroliz  borularının  istiyə 
davamlı  materialdan  hazırlanmasını  tələb  edir.  Piroliz  prosesinin  selektivliyinin 
artırılması  və,  müvafiq  olaraq,  etilen  istehsalının  texniki-iqtisadi  göstəricilərinin  
qiymətləndirilməsində    əsas  kriteriya  hesab  olunan,  xammala  görə  sərf  əmsallarının 
azaldılması  əsasən  heterogen  katalizatorların  iştirakı  ilə  gedən  yeni  piroliz 
proseslərindən istifadə etdikdə mümkündür. Borulu sobalarda aparılan  termiki piroliz 
prosesinə  nəzərən  katalitik  piroliz  prosesi  nisbətən  aşağı  temperaturda  baş  verir  və 
onun həyata keçirilməsi   zamanı istiyə davamlı xüsusi materialdan istifadə olunmasına 
ehtiyac      qalmır.  Digər  tərəfdən    yüksəktonnajlı    qurğuların  eyni  xammal  mənbəyi 
(məsələn    benzin  fraksiyası)  ilə  təmin  olunmasında  yaranan  çətinliklər    daha    geniş 
qamma  karbohidrogen  xammallarından,  o  cümlədən  də  atmosfer  və  vakuum  qazoyl 
məhsullarından  istifadə  edilməsinə  imkan  yaradan,  xammala  görə  çevik    piroliz 
texnoloji  sxemlərinin  yaradılmasını  vacib  edir.    Bu  növ  xammalların  qabaqcadan 
hidrozənginləşdirilməsi  onlardan borulu  sobalı    piroliz bloku  ilə təchiz olunan etilen 

 
10
qurgularında  istifadə  olunmasına  imkan  yaradır.  Açıq  neft  məhsulları  və  bütünlükdə 
neftdən qənaətlə istifadə olunması üçün ağır neft məhsullarının (mazut, qudron) təkrar 
emalı lazımdır. Neft - kimya sənayesinin xammal bazasını  genişləndirmək məqsədilə 
ağır  neft  qalıqlarının  piroliz  xammalı  kimi  istifadə  olunması  üçün  pirolizin  xüsusi 
texnologiyasının  və  reaksiya  aparatlarının  konstuksiyalarının  işlənib  hazırlanması 
vacibdir. 
 
1.1. Ağır neft xammallarının pirolizi 
Agır  neft  xammallarının  tərkibində  xeyli  miqdar  azotlu,  kükürdlü  birləşmələr, 
habelə  aromatik  birləşmələr  və  asvaltenlər  vardır.Əgər  benzinin  tərkibində  kükürdün 
miqdarı  0,01-0,07%  olarsa,  onda  atmosfer  qazoylunda  onun  miqdarı  1,0-1,6%, 
vakuum  qazoylunda  isə  3%  olar.  Həm  də  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  atmosfer  və 
vakuum  qazoyllarında  kükürd  əsasən  tiofenin,  azotlu  birləşmələr  isə  piridin  və 
xinolinin  törəmələri  şəklində  olur.  Benzindən  atmosfer  və  vakuum  qazoyllarına 
keçdikcə  onların  tərkibində  olan  aromatik  karbohidrogenlərin  miqdarı  dəyişir, 
məsələn, benzinin tərkibində aromatik karbohidrogenlərin miqdarı 2-9% olduğu halda 
atmosfer qazoylunda onun miqdarı 23 - 28 %, vakuum qazoylunda isə 55 - 60%-ə çatır 
ki,    bu  da  mühüm  keyfiyyət  müxtəlifliyi  ilə  müşayiət  olunur.      Xammalın  sıxlığı 
artdıqca  atmosfer və vakuum qazoyllarının tərkibində olan bi və politsiklik aromatik 
karbohidrogenlərin    miqdarı  da  artır    (müvafiq  olaraq  atmosfer  qazoylunda  10-15%, 
vakuum  qazoylunda  24-35%)  ki,  bu  da  onların  olefin  potensialını  azaldaraq 
koksəmələgəlmə  prosesini  sürətləndirir.  Benzinin  əvəzinə  atmosfer  və  vakuum 
qazoyllarından  istifadə  edərkən  piroliz    sobalarının  davamiyyət  müddəti  1,5-3  dəfə 
ixtisar  olunur,  xammala  görə  sərf  göstəriciləri    və  pirolizin  maye  məhsullarının  ağır 
fraksiyalarının  çıxımı  əhəmiyyətli  dərəcədə  artır.  Xammalın  tərkibində  kükürdlü 
birləşmələr qatılığının yüksək olması  və böyük miqdarda əmələ gələn çirkab sularının 
təmizlənməsi  zəruriyyəti də müəyyən çətinliklər yaradır.  Ağır xammallardan istifadə 
olunması  zamanı  piroliz  prosesinin  əsas  göstəricilərinin  pisləşməsinin  səbəbi  tək 

 
11
molyar  kütlənin  artması  deyil,  həm  də  benzin  və  qazoylların  kimyəvi  tərkibinin  bir-
birindən  kəskin  surətdə  fərqli  olmasıdır.  Yüksək  çıxımla  məqsədli  məhsulun 
alınmasına  və  etilen  qurğularının  istismar  şəraitinin  yaxşılaşdırılmasını  təmin  edən 
qazoylların hazırlanmasının  perspektiv üsullarından  biri katalitik hidrozənginləşdirmə 
hesab 
olunur. 
Xammalın 
qiymətləndirilməsində 
ə
sas 
kriteriyalardan 
biri 
avadanlıqlarda  koksəmələgəlmə 
surətinə  təsir  göstərən, 
200
°
C-dən  yuxarı 
temperaturda  qaynayan maye piroliz məhsullarının çıxımıdır. Təcrübi dəlillər göstərir 
ki,  bu  qiymət  15%-dən  artıq  olmamalıdır.  Atmosfer  və  vakuum  qazoyllarının 
tərkibində olan parafin və naftenlərin pirolizi  zamanı yüksək temperaturda qaynayan 
maye  məhsulların    çıxımı  xammala  görə  hesablandıqda    müvafiq  olaraq  6,5  və  12% 
olur.  Bununla  əlaqədar  olaraq  göstərilən  karbohidrogenlər  piroliz  xammalınln 
tərkibində əlverişli komponentlər hesab olunur, ona görə də onun tərkibində parafin və 
naftenlərin  məhdudlaşdırılması  məqsədəuyğun  deyildir.  İnden  və  tetralinlər  piroliz 
göstəricilərini  pisləşdirir.  Atmosfer  və  vakuum  qazoyllarının  tərkibində  olan  bu 
karbohidrogenlərin pirolizi zamanı  maye məhsulların  yüksək temperaturda qaynayan 
fraksiyalarının  çıxımı  xammala  görə  hesablandıqda  30-40%  təşkil  edir.  Ağır  piroliz 
qətranlarının  çıxımı  yol  verilən  qiymətdən  artıq  olduğu  üçün  xammalın  qabaqcadan 
hazırlanması  mərhələsində,  əsasən  də  atmosfer  qazoylunun  tərkibində  olan  inden  və 
tetralinlər  tamamilə  təmizlənməlidir.  Vakuum  qazoylunun  tərkibində  fenantren  və 
alkilnaftalin  birləşmələrinin  miqdarı  da  minimum  olmalıdır.  Piroliz  prosesində  
xammal  kimi  istifadə  olunan  atmosfer  və  vakuum  qazoyllarının  tərkibinə  qoyulan 
tələbat  cədvəl 1.1-də göstərilmişdir. 
              
 
 
 
 
                               

 
12
Cədvəl 1.1 
                     Atmosfer və vakuum qazoyllarının tərkibinə qoyulan tələbat 
       Tərkibi , % ilə    
    Atmosfer qazoylu           Vakuum qazoylu 
Parafinlər 
Məhdudlaşdırılmır. 
Məhdudlaşdırılmır. 
Naftenlər 
Məhdudlaşdırılmır. 
Məhdudlaşdırılmır. 
Alkilbenzollar 
Məhdudlaşdırılmır. 
Məhdudlaşdırılmır. 
İ
ndanlar, tetralinlər                 
          
<
 8,5                              
<
 36,0                                             
Dinaftenbenzollar      
              - 
                - 
Naftalinlər , naftennaftalinlər                  
              - 
            4,6 
fenantrenlər, naftenfenantrenlər                  - 
         
<
 2,4         
kükürdlu birləşmələr                         
           
<
 0,8                                       
         
<
 1,7 
 
             Belə  tərkibə  malik  agır  neft  xammallarının  alınması  üçün  ən  münasib  üsul 
selektiv  hidrokatalitik  dearomatlaşma  hesab  olunur.  Bu  proses  atmosfer  qazoylunun 
tərkibində  olan  tetralinlərin,  bitsiklik  aromatik  və  kükürdlü  birləşmələrin,  vakuum 
qazoylundan isə ilk növbədə bi- və politsiklik aromatik, naftenoaromatik, həmçinin də 
kükürdlü    birləşmələrin    təmizlənməsi  üçün  məqbul    sayılır.  Atmosfer  və  vakuum 
qazoyllarının   hidrodearomatlaşdırılması yüksək temperaturda qaynayan maye piroliz 
məhsullarının  əmələ  gəlməsini  əhəmiyyətli  dərəcədə  azaldır  ki,  bu  da  soba  blokunun 
və  qurğunun  digər  texnoloji  avadanlıqlarının  istismar  şəraitini  xeyli  yaxşılaşdırır. 
Vakuum qazoylunun tərkibində politsiklik karbohidrogenlər və kükürdlü birləşmələrin 
miqdarı çox  olduğuna görə onun hidrozənginləşdirilməsi atmosfer qazoyluna nəzərən 
daha dərin aparılır. HMQ -90 katalizatorunun iştirakilə, 15 MPa təzyiqdə, 370
°
C-də və 
0,6    san      həcmi  surətində  vakuum  qazoylunun  tərkibində  olan  politsiklik 
karbohidrogenlərin dərin hidrogenləşdirilməsi prosesi nəticəsində cəmi  hidrogenizatın 
tərkibində  aromatik  karbohidrogenlərin  miqdarı  56%-dən  4-6%-ə  qədər,  politsiklik 
karbohidrogenlərin  miqdarı  isə  36,5-dən    2%-ə  qədər  azalmışdır.  Eyni  zamanda 
naftenlərin  və  parafinlərin  qatılıgı  isə  artmışdır.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  pirolizin 
optimal rejimində (820
°
C, kontakt müddəti  0,56 san., su buxarı: xammal=0,6) 15 MPa 
təzyiq  altında  dərin  hidrogenləşmə  hirdogenizatının  340
°
C-dən  yuxarı  temperaturda 

 
13
qaynayan  fraksiyasının  pirolizi  zamanı  etilenin  və  benzolun  çıxımı  daha  çox  olur. 
Beləliklə, 
atmosfer 
və 
vakuum 
qazoyllarının 
piroliz 
proseslərinin 
intensivləşdirilməsinin  mühüm  istiqamətlərindən  biri  onların  qabaqcadan  katalitik 
hazırlanmasından  ibarətdir.  Onda    xammalın  olefin  potensialı  artar  və  etilen 
istehsalının istismar şəraitinin yaxşılaşmasına imkan yaranar. 
 
1.2. Mazutun yüksək temperaturlu pirolizi 
 Ağır  neft  xammallarının  qazşəkilli  istidaşıyıcıların  iştirakı  ilə    pirolizi  ən 
perspektiv  piroliz  üsullarından  hesab  olunur.  Qazşəkilli  istidaşıyıcı  kimi  əsasən  su 
buxarı,  hidrogen,  karbon  2-oksid  istifadə  olunur.  Bu  istidaşıyıcıların  köməyi  ilə 
piroliz  prosesi  yüksək  temperaturda,  kiçik  qabaritli  aparatlarda  və  1-5  san.  kontakt 
muddətində həyata keçirilə bilər. Qazşəkilli istidaşıyıcılarla işləyən piroliz reaktorları 
adi qarışdırıcı aparat olub,  ölçüləri və forması, habelə axınların sürəti onun  içərisində 
optimal  kontakt  müddətini  təmin  edir.  İşlənib  hazırlanan  piroliz  proseslərində 
istidaşıyıcıların  alınması və  qızdırılması üçün əsasən aşagıdakı üsullarından  istifadə 
olunur: hidrogenin oksigen mühitində yandırılması; qaz şəkilli və ya maye yanacağın 
oksigen  mühitində  yandırılması;  istidaşıyıcıların  kürə  şəkilli  doldurmalı  regenerativ 
istidəyişdiricilərdə    və  ya  elektrik  qövslü  qızdırıcılarda  qızdırılması.    Hər  üsulun 
özünün  üstünlükləri  və  çatışmayan  cəhətləri  vardır,  odur  ki,  piroliz  üsulu  konkret 
olefin istehsalı üçün iqtisadi cəhətdən əlverişlilik baxımından təyin olunmalıdır. Lakin 
hər hansı halda istidaşıyıcı kimi su buxarından istifadə edərkən çoxlu miqdarda çirkab 
suları  yaranır  ki,  bu  da  çox  bahalı  təmizləmə  üsulu  tələb  edir.  Şəkil  1.1-də  mazutun 
yüksəktemperaturlu piroliz prosesinin təcrubi qurgusunun texnoloji sxemi verilmişdir. 
Bu  qurğuda  istiyədavamlı  poladdan  və  odadavamlı  saxsıdan  hazırlanmış  müxtəlif 
konstruksiyalı reaksiya aparatları sınaqdan keçirilmişdir. Müxtəlif növ xammalların o 
cümlədən  neft,  birbaşa  qovma  benzini,  atmosfer  və  vakuum  qazoyllarının,  həmçinin 
də  mazutun  və  poliqudronun  pirolizinə  aid  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Oksigen 
mühitində hidrogeni qızdırmaqla 1 soba qızdırıcısında alınan, istidaşıyıcı-su buxarının 

 
14
tərkibində  2%-ə  qədər  hidrogen,  azot  və  arqon  qatışığı  olur.  1  soba  qızdırıcısında 
alınan  istidaşıyıcı,  konstruksiyası axının yüksək xətti surətini  və  müvafiq olaraq az 
kontakt  müddətini  təmin  edən,  2  reaktorunun  reak-siya  zonasına  verilir.  Reaksiya 
zonasının  başlanğıc  sahəsində  maye  xammalın    isti-daşıyıcı  axın  ilə  effektiv 
qarışmasını  və  aparatın  stabil  işini  təmin  edən  maye  xam-malın  daxil  edilməsi  üçün 
xüsusi qovşaq yerləşdirilir. 2 reaktorundan çıxan piroliz məhsullarının tablaşdırılması  
3 tablaşdırıcı  aparatına  su vurulmaqla və reaksiya axınının temperaturunu 300-400
°
 
C-yə  endirməklə  həyata  keçirilir.  3  tablaşdırıcı  aparatından  çıxan  buxar-qaz  garışığı  
qətranla  suvarılan    4  skrubberinə  daxil  olur.  4  skrubberinin  yuxarısından    çıxan 
qazşəkilli məhsullar 5 soyuducusunu keçərək  6 separatoruna daxil olur, burada qazlar  
yüngül  qətrandan  ayrılır  və  sonra    yanacaq  xəttinə  atılır.  4  skrubberinin  aşağısından 
su-qətranlı  emulsiya    7  çökdürü-cü-tutuma  göndərilir  ki,  burada  da  ağır  qətranın 
sudan  ayrılması  prosesi  gedir.  Yüksəktemperaturlu  piroliz  üçün  mazut  (sıxlığı  970 
kq/m
3
,  qaynama  başlanğıcı  222
°
C,  kokslaşması  12,29%,  asfaltenlərin  miqdarı  6,7%, 
elementar  tərkibi:  C=  85,2%;  H=10,34%;  S=3,45%)  və  poliqudrondan  (sıxlıgı  1050 
kq/m
3
;  qaynama başlanğıcı    =355
0
C,  kokslaşması  15%,  asfaltenlərin  miqdarı 7,48%, 
elementar  tərki-bi:C=86,2%;  H=9,6%;  S  =  3,93%)  istifadə  edilmişdir.  Bu  halda 
qazəmələgəlməsi müvafiq olaraq 63 və 70% olmuşdur. İstidaşıyıcının ballast qazlarını 
nəzərə almadıqda alınan piroqazın tərkibi cədvəl 1.2-də göstərilmişdir.