Filologiya məsələləri – №7, 2013
235
G.Abbasova
Questions of category in morphological system
Summary
Existence of various morphological categories in language, including
grammatical categories is one of accepted issues in linguistics. However, ques-
tion of category in language has not been defined properly enough. Grammati-
cal, general and special categories are analyzed in this article. Arguable features
observed in definition of grammatical category attract attention.
Г.Аббасова
Вопрос категории в морфологической системе
Резюме
Присутствие различных категорий в языке, включая грамматические ка-
тегории одно из принятых вопросов в лингвистике. Однако вопрос категории
в языке недостаточно нашел свое точное определение. В этой статье анали-
зируются грамматическая, общая и особая категории. Внимание уделяется
спорным аспектам, которые наблюдаются в определении грамматической ка-
тегории.
Rəyçi: İradə Şəmsizadə
filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
236
NİGAR HACIYEVA
XANIM MANAFLI
(BDU)
nigar40@mail.ru
MÜRƏKKƏB CÜMLƏNİN VƏ MƏTNİN EKSPRESSİVLİYİ
Açar sözlər: sintaksis, ekspressivlik, emosionallıq, mürəkkəb cümlə, nağıl, mətn
Key words: syntax, expressive, emotional, a compound sentence, a fairy tale, the
text.
Ключевые слова: синтаксис, экспрессивность, эмоциональнось, сложное пред-
ложение, сказка, текст
Azərbaycan dilçiliyində mürəkkəb cümlələrin ekspressiv-üslubi keyfiyyətləri
çox az öyrənilib. «Azərbaycan dilinin bədii üslubiyyatı» (1970) kitabında da göstə-
rilib ki, bu mövzu geniş və dərin tədqiqat tələb edir. Mürəkkəb cümlələrin, xüsusilə
tabeli mürəkkəb cümlələrin, üslubi xüsusiyyətlərini tam genişliyi ilə vermək ayrıca
bir elmi tədqiqat işidir» (1, s. 343).
Azərbaycan nağıllarının dilində mürəkkəb və silsiləli fikirlər çoxdur. Bunlar
mürəkkəb quruluşlu cümlələrlə ifadə olunur. «Bədii əsərlərdə mürəkkəb cümləyə
müxtəlif şəkildə münasibət göstərilir. Ümumiyyətlə, nağıl dilində təsvir çox olduğu
üçün burada mürəkkəb cümləyə, nisbətən, geniş yer ayrılır. Nağıl dilində fikirlər
arasında mövcud olan rəngarəng semantik münasibətləri lakonik formada, ardıcıl və
sistemli olaraq sıx şəkildə vermək üçün tabesiz mürəkkəb cümlələrdən istifadə edi-
lir. Nağıl mətnlərində mürəkkəb cümlə sistemi ,əsasən, təkrar sisteminin, xüsusən
sintaktik paralelizmin yüksək tezliyi ilə fərqlənir. Mürəkkəb cümlənin öz ritm xüsu-
siyyətləri var ki, bu da sintaktik təkrarın yaratdığı ritmik-melodik keyfiyyətdir. Eks-
pressivlik, emosionallıq ifadə edən mürəkkəb cümlə biçimlərinin üslubi-poetik
funksiyası həmin cümlələrin qrammatik vəzifəsi ilə üzvü şəkildə vəhdətdədir»
(8, s. 147).
Nağıl dilində tabesiz mürəkkəb cümlənin standarlaşdırılmış konstruksiyarı iş-
lədilir ki, bu ekspressivliyi ilə seçilir. Məs.:
1.Az getdi, çox getdi, iynə yarım yol getdi, bar qalacaya rast gəldi (AN, I c., 290).
Ekspressivliyi bu tabesiz mürəkkəb cümlədə yaradan vasitə «iynə yarım yol getdi» -
cümlə litotasıdır. Digər bir tərəfdən ekspressivlik cümlənin ritmik-melodik sıralan-
masında da meydana çıxır.
Nağıl dilində tabeli mürəkkəb cümlənin müxtəlif tipləri işlədilir. Məs.:
1.Padşahın iç-içə qırx otağı varıdı ki, bu otaqlara padşahdan savayı kimsə girə
bilməzdi (AN, I c., 288).
2. Otaqlar o qədər böyükdü ki, içərisində bağlar, al-əlvan çiçəklər, meyvələr də var
idi (AN, I c., 288).
3.Nə qədər soraq salırsa da, qızdan bir sonraq verən olmur (AN, I c., 290).
4. O saat başa düşdü ki, oğlu aşiq olub, gedəcək (AN, I c., 290).
Qarşılaşdırma məqsədilə:
Aydınlaşdırma məqsədilə:
Filologiya məsələləri – №7, 2013
237
Səbəb- nəticə məqsədilə:
Zaman ardıcıllığı məqsədilə:
Nağıllarda üslubi baxımdan –sa,-sə şəkilçili budaq cümlə baş cümlə ilə yerini
dəyişir, biri digərinin arasında işlənir, bu zaman qüvvətli ekspressiya meydana çıxır.
Sintaktik transformasiya hadisəsi də mürəkkəb cümlələrin ekspressiyasını ar-
tırır. Belə ki, sintaktik transformasiyalar nağıl dilində də müəyyən hallarda -
əvəzləmə prosesində, tipik dəyişmələrdə, inersiyalarda, ellipsis hadisəsi zamanı
özünü göstərir.
Mürəkkəb cümlə bizi əhatə edən obyektiv reallığa məxsus daha mürəkkəb
bilikləri,obyektiv aləmdəki hadisələr arasında da mürəkkəb əlaqələri əhatə edir.
Mürəkkəb cümlə nitq mədəniyyətinin nisbətən sonralar yaranmış yüksək ifadə
vasitəsidir.Tədricən hadisələr arasındakı əlaqələr dərk olunduqca, onların ifadə
vasitəsi kimi,mürəkkəb cümlələr də yaranıb formalaşmışdır. (7, s. 284)
Mürəkkəb cümlələr intensivlik əlamətlərini mətni bağlama cəhətinə görə kəsb
edir. Məsələn, ”Simanın” nağılında tamamlıq budaq cümləsi (gördü ki,...) mətni
bağlamışdır:
“Dəşküvar durub çıxmışdı bağa. Gördü ki, bir sərçə öz balasını dimdiyində
götürüb gəldi çarhovuzun üstə. Üç kərəm balasını suya basıb, alıb təzədən dim-
diyinə apardı. Dəşküvarın ürəyinin başına od düşüb elə bil alışdı, dedi: mənim də
oğlum olaydı...
Bu dəmdə Dəşküvarın bağbanı bağı gəzirdi, gördü ki, padşah oturub şarhovu-
zun üstə, çox fikirdədi. (“Simanın nağılı”, s.239)
Qeyd edək ki, Azərbaycan nağıllarının dilində yarımçıq cümlələr tabeli
mürəkkəb cümlə quruluşunda da müşahidə olunur. Dilimizdə mürəkkəb cümlənin
struktur semantikasını ilk dəfə geniş plana tədqiq etmiş T.Hacıyev yarımçıq cümlə-
nin bu tipini tabeli mürəkkəb cümlənin natamam formalarından biri sayır. Müəllif
yazır ki, tədqiqatçıların çoxunda cümlənin yarımçıqlığı isə diqqətdən kənarda qal-
mış, halbuki bu forma özünün zəngin struktur semantik xüsusiyyətləəri ilə dilimiz-
də geniş işləkliyə malikdir. Tabeli mürəkkəb cümlənin natamam formalarında özün-
dən əvvəlki cümlələrdə xatırlatma və asanlıqla yerinə bərpa oluna bilmə təyinatı
vardır. Lakin sadə cümləlrdən fərqli olaraq,burada cümlə üzvləri deyil, komponent-
lərdən biri - tabeli mürəkkəb cümlənin baş,və yaxud budaq cümlə buraxılır. Bunun
səbəbi isə çox sadədir. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə, adətən, budaq cümlə rema ro-
lunda çıxış edir. Hər hansı cümlə üçün isə məlumatvermə əsasdır. Ona görə də əv-
vəlki cümlədə xatırlanan məlumatın təkrarına ehtiyac qalmadan yalnız yeni məlu-
mat verilir. T.M.Hacıyev bu maraqlı fikrini davam etdirərək yazır ki,hə şeydən əv-
vəl demək lazımdır ki, tabeli mürəkkəb cümlənin yarımçıq formaları xüsusilə diolo-
ji nitqdə özünü göstərir və situasiyadan, bütöv informasiyanın məzmunundan asılı
olur. (10, s.155-156) Araşdırma göstərir ki, nağılların dilində işlənmiş və ekspressi-
ya yaradan mürəkkəb cümlənin yarımçıq formaları 2 cür meydana çıxır:
1) müsahibin danışığının davamı kimi, yəbni danışıq dili faktı kimı;
2) hər hansı sualın cavabı kimi;
Xəbər budaq cümləsi yarımçıq formada: İşlərim elədir ki,.. (“Simanın nağılı”,
s.239), məqsədim budur ki,... (yenə orda,.s.238).
Tamamlıq budaq cümləsi yarımçıq formada: Yəni demək istəyir ki,.. (“Nəsi
və Nəsdərənin nağılı”s.115), onun nəyi qalır ki,..(yenə orda,s.115)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
238
Tərzi hərəkət budaq cümləsi: Korlar işığı, gözəlliyi nə cür hiss edirlərsə...
(“yenə orada s.116); Şah elə şirin xəyallara dalmışdı ki,.. (“Simanın nağılı”, s.240)
Zaman budaq cümləsi yarımçıq formada: O vaxt mən səndən xahiş etmişdim
ki,...sözünün dalını gətirə bilmədi. (“İbrahim”, s.157)
Kəmiyyət budaq cümləsi yarımçiq formada: Halı o qədər pərişan idi ki, (yenə
orada s.158); Həsrətini o qədər çəkmişəm ki,... (yenə orada s.159)
Qarşılaşdırma budaq cümləsi: - Sən məni o qədər yandırıb tökürsən ki,...
(“Əyyar”, s.144)
Bütün bu mürəkkəb yarımçıq cümlə strukturları mətndə ekspressiv boyaların
artmasına şərait yaradır.
Ən böyük sintaktik vahid olan mətnin ekspressivliyi nağıl mətnlərində
aktivliyi ilə seçilir. «Mətn dilçiliyinin ümumi linqvistik əsaslarına istinad edilmədən
onun ekspressiv, emosional xüsusiyyətlərini açmaq qeyri-mümkündür» (8, s. 150).
Mətn üslubi təhlilin əsası qismində də daha böyük vahid kimi çıxış edir (9, s. 106).
«Mətn sintaksisinin özünəməxsusluğunu öyrənmək ilk növbədə poetik sintak-
sisin imkanlarını genişləndirir. Mətnin, xüsusən folklor mətnin öyrənilməsi üslubiy-
yatın, poetikanın yeni perspektivlərini açır» (8, s. 152).
«Zaman keçdikcə bədii əsərin dil xüsusiyyətləri, bədii dilin özünəməxsusluğu
mətn səviyyəsində aparılmış təhlil nümunələrində öz adekvat həllini tapmışdır»
(8, s. 153)
«Bədii fikrin inkişafını izləmək üçün, estetik fikrin yayılma qanunauyğunlu-
ğunu müəyyən etmək üçün təhlil olunan bədii mətnin struktur və semantik cəhətləri
vəhdətdə götürülür, həmin mətni təşkil edən dil (nitq) vahidləri- fonemlər, leksem-
lər, seqmentlər, cümlələr kontekstual baxımdan ardıcıl şəkildə araşdırılır. Bədii mət-
nin unikallığ, təkrarsızlığı məhz poetik-üslubi təhlil vasitəsilə reallaşır. Və burada
bədii sözün ifadə imkanları, estetik fikrin daxili siqləti mətn miqyasından tədqiq
edilir. Forma və məzmun vəhdəti bədii mətnin təhlili üçün əsas stimul kimi özünü
göstərir» (8, s. 154).
«Nağıl mətnlərindən birinin başlanğıcına diqqət edək: «Biri var idi, biri yox
idi, bir padşah var idi». Çox abstrakt (və həm də formula xarakterli) «biri var idi, bi-
ri yox idi» sintaqmından sonra «bir padşah var idi» sintaqmı gəlir ki, bütün mətn
«bir padşah» adlı şəxsin taleyi ilə başlayır və get-gedə müəyyənləşir (8, s. 184).
Ə.Cavadov: «Sintaktik bütöv qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə doğru inki-
şaf edir. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə
doğru inkişaf edir. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün mərkəzində duran cümlə,
əsasən, qeyri-müəyyənliyi bildirir. Mərkəzi cümlədən sonra gələn izahedici cümlə-
lər qeyri-müəyyənliyi müəyyənliyə çevirir» (5, s. 67).
Nağıl mətnləri ekspressiya üçün geniş imkanlar açır. Bu imkanlardan biri mət-
nin təşkili mexanizmi, bağlılığı problemidir. Bu problemlə nağıl mətnlərində tez-tez
qarşılaşmaq olur. Biz burada iki cür əlaqədən - əlaqə üsulunda bəhs edəcəyik. Bu
əlaqə üsulları komponentlər arasında məntiqi-sintaktik əlaqə üsulları kimi tanınır.
Tədqiqatçıların göstərdiyi kimi, sintaktik bütövlərin komponentləri bir-biri ilə
həmişə eyni üsulla əlaqələnmir. Bu cəhəti mətn üzərində praktik şəkildə yoxlayan
dilçilər komponentlər arasında məntiqi rabitəni müxtəlif şəkildə müşahidə etmişlər.
İki əlaqə üsulu- zəncirvarı və paralel əlaqələr hamı tərəfindən qəbul edilir. Mətn
dilçiliyininin tədqiqyatçılarından Q.Kazımov yazır ki, zəncirvarı əlaqənin əsas
Filologiya məsələləri – №7, 2013
239
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, əvvəlki cümlənimn reması sonrakının teması kimi çı-
xış edir və bu proses sintaktik bütöv kimi davam edir, cümlələr bir zəncirin həlqələ-
ri kimi bir-biri ilə bağlanır. Bu prosesdə həlledici rol təkrarların üzərinə düşür. Hətta
bəzən əvvəlki cümlənin reması sonrakında tema şəklində olduğu kimi saxlanılır
(7, s. 451).
Nümunələrə nəzər yetirək:
1)
Əl çəkmədi ki, əl çəkmədi (AN, II, 133).
2)
Ox kamandan çıxıb birbaş sürdü ilanlara tərəf. Sürdü hara dəysə yaxşıdı düz
qara ilanın sağ gözündən (AN, II, 135).
3)
Götürüb cavan oğlanı gəldi şəhərə. Şəhər padşahına bir kağız yazıb göndərdi
(AN, II, 170).
4)
Bəlğ pəhləvan səhər durub Pəri xanımın yanına gəlirdi. Gəlib qalacaya çatdı.
Çatan kimi gördü ki. qalaca laybalay açıldı (An, II, 173).
5)
Bir nərə çəkdi. Nərə çəkən kimi, qoşuna qorxu düşüb, üz qoydular qaçmağa
(AN, II, 170).
6)
Nəyi var idi hamısını satdırıb qızı aldı. Aldı, amma ki, necə aldı…(AN, II, 176).
7)
Qoca ilə Səlim düşdülər yola. Yolda qoca Səlimdən soruşdu ki, aşbazlıq bilir, ya
yox (AN, II, 178).
8)
Hər ikisi başladılar süpürüşməyə. Süpürüşəndən sonra Kəl Həsən əl atıb
qılınca Bəlğ pəhləvannan qılınc davasına başladı (AN, II, 173).
9)
Mən razı olmadım. Razı olmayanda Qara vəzir məni zindana saldı (AN, II,
234).
10)
Verən versin, verməz verməsin (AN, III, 66).
11)
ceyran əl atıb qılınca hücum elədi Əhmədə. Başladılar qılınc davasına. Əl atıb
yapışdı Rum padşahının oğlunun yaxasından (AN, III, 208).
12)
Ordan, burdan soraqlaşıb öyrəndi ki, bəli, bir belə qutu bura gəlib, içindən də
üç qız çıxıb. Bəli, bunu da öyrəndi ki, kiçik qızı padşahın oğlu alıb (AN, III, 116).
13)
Padşah çox intizarda idi ki, Kəl Həsəni görə. Bir də gördü ki, qabağında nə
boyda bir adam dayandı, əynində don, ayağında çarıq (AN, III, 166).
14)
Şirzad gördü daha xac yoxdu. Gördü bir qalaca var (AN, III, 108).
Birinci cümlədə «əl çəkmədi» frazeologizmi birinci cümlədə «yeni»ni, ikinci
cümlədə isə «məlum olan» bildirmiş və ikinci cümlədə temaya çevrilərək onu
birinci cümlə ilə əlaqələndirmişdir.
İkinci cümlə: «sürdü» sözü birinci cümlədə «yeni»ni, ikinci cümlədə «məlum
olan»ı bildirmiş və ikinci cümlədə temaya çavrilərək onu birinci cümlə ilə bağla-
mışdır.
Üçüncü cümlə: Şəhər sözü birinci cümlədə yer zərfliyidir - «yeni»ni ifadə
edir, ikinci cümlədə bu söz təyin rolunda çıxış edir - «məlum olan»dır. Bu söz ikinci
cümlədə temaya çevrilmiş və onu birinci cümlə ilə bağlamışdır.
«Formula səciyyəsi daşıyan nağılbaşılar (təkərləmə): «Bir varmış, bir yox-
muş» (s. 249). K.Vəliyev formulları 3 prinsip üzrə qruplaşdırır:
1.Sintaqmatik prinsip; (başlanğıc formullar, keçid (medial) formullar; sonluq
formulları)
2.Semantik prinsip; (ritual formulları, toy, yas, hədiyyəvermə, mövsüm və s.;
döyüş-müharibə formulları, yoladüşmə, vuruş, qələbə, geyim, silah və s. Öygü, dua-
alqış formulları, məişət formulları, təbiətə münasibət formulları, yol formulları)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
240
3. Linqvistik prinsip. (dil vahidləri əsasında yaranan formullar: söz-formula
(metafora). Müqayisə-formula, söz birləşməsi formula (bədii təyinlər), cümlə
formula, sadə cümlə, tabesiz mürəkkəb cümlə (paratasis) (8, s. 250), tabeli
mürəkkəb cümlə (hipotaksis), mətn-formula, dialoq (8, s. 251).
Ədəbiyyat
1.
Allahverdiyeva F. Bədii mətnin formalaşmasında sintaktik əlaqə vasitələri.
Bakı: ”Elm və təhsil”, 2011.
2.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, I c., Bakı: «Şərq-Qərb», 2005.
3.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, II c., Bakı: «Şərq-Qərb», 2005.
4.
Azərbaycan nağılları: 5 cilddə, III c., Bakı: «Şərq-Qərb», 2005.
5.
Cavadov Ə.M. Dil vahidlərinin sırası (Azərbaycan dili materialları əsasında).
Doktorluq dissetasiyası, Bakı, 1975
6.
Hüseynov M. Romanın üslub zənginliyi. Bakı, 1990.
7.
Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. V cild, Bakı: Nurlan,2008.
8.
Kazımov İ.B. Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq cümlə. Namizədlik
dissertasiyası, Bakı, 1987.
9.
Кязимов И.Б. Неполное предложение в тюркских языках огузской группы.
АКД, Баку, 1987, с. 20-22
10.
Müzəffəroğlu T. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb cümlələrin struktur
semantikası. Bakı: Azərnəşr, 2002.
Н.Гаджиева,
Х.Манафлы
Экспрессивность сложных предложений и текста
Резюме
В азербайджанском языкознании экспрессивно-стилистические особен-
ности сложных предложений мало изучены. Стилистические особенности
сложноподчиненных предложений не исследованы.
В азербайджанских сказках много сложных и ступечатых мыслей. Они
выражаются с помощью предложений со сложной структурой. В языке сказок
достаточно много описаний, поэтому здесь сложным предложениям отводит-
ся место.
В этой статье на фактическом материале из сказок рассмотрены различ-
ные типы сложных предложений, синтаксические трансформации, а также вы-
разительность текста, являющегося самой крупной единицей синтаксиса.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
241
N.Hajiyeva,
Kh.Manafli
Expression of compound sentences and the text
Summary
In the Azerbaijan linguistics expressive and stylistic features of compound
sentences are a little studied. Stylistic features of compound sentences are not
investigated.
In the Azerbaijan fairy tales a lot of difficult and step thoughts. They are
expressed by means of offers with difficult structure. In language of fairy tales it is
a lot of descriptions, therefore here to compound sentences the place is taken away.
In this article on an actual material from fairy tales various types of
compound sentences, syntactic transformations, and also expressiveness of the text
which is the largest unit of syntax are considered.
Rəyçi: Ofeliya Piriyeva
pedaqogika elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №7, 2013
242
ßÄßÁÈÉÉÀÒØÖÍÀÑËÛÃ
HÜSEYN HƏŞİMLİ
filologiya üzrə elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi
(Naxçıvan Dövlət Universiteti)
e-mail: hashimli-h@rambler.ru
SƏİD SƏLMASİNİN PUBLİSİSTİKASI
Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, publisistika, Səid Səlmasi.
Key words: Azerbaijan literature, publicistic, Said Salmasi.
Ключевые слова: Азербайджанская литература, публицистика, Саид Салмаси.
Səid Səlmasi (1887-1909) qısa ömür sürsə də, özündən sonra diqqətəlayiq
bədii və publisistik irs qoymuşdur. O həm Bakıda nəşr olunan ayrı-ayrı qəzet və jur-
nallarda müxtəlif səpkili yazılarını oxuculara çatdırmış, həm də Güney Azərbayca-
nın bir sıra mətbuat orqanlarında çıxış etmişdir. İstedadlı qələm sahibinin bəzi bədii
əsərləri barədə indiyədək müəyyən elmi fikirlər söylənilsə də, onun publisistikasına,
demək olar ki, diqqət yetirilməmiş, bu sahədə yalnız tək-tək qısa mülahizələr üzə
çıxmışdır. Bu məqalədə biz S. Səlmasinin ötən əsrin əvvəllərində Bakı mətbuatında
işıq üzü görmüş bir sıra publisistik əsərlərini tədqiqata cəlb edəcəyik.
Səid Səlmasinin maraq doğuran publisistik əsərlərindən biri ”İran işləri” adla-
nır. Həmin məqalə Bakıda çıxan “Tazə həyat” qəzetinin 7 may 1907-ci il tarixli
sayında dərc olunmuşdur (3). Bu məqalə o zaman Güney Azərbaycanda əhalinin
ağır sosial-iqtisadi durumundan, hüquqsuz vəziyyətindən bəhs edir. Yazının əv-
vəlindəki qeyddən anlaşılır ki, S. Səlmasi bu məqaləni Salmas mahalından aldığı
məktublar əsasında hazırlamışdır. Buradan həm də o nəticə çıxır ki, həmin vaxt Səid
doğulub boya-başa çatdığı Salmas mahalında deyilmiş, çox güman ki, Bakıda imiş.
Məqaləni oxuduqca sanki müəllifin sətirlər arxasından boylanan həssas sima-
sını görür, onun vətəndaş harayını eşidirik. S. Səlmasi həmvətənlərinin acınacaqlı
vəziyyətini konkret faktlar əsasında ürək ağrısı ilə dilə gətirir. Cana doymuş əhali-
nin hətta tətilə başladığını da nəzərə çatdırır: “Azərbaycanda aclıq var. Bu həftə al-
dığım xüsusi məktublarda Salmas mahalında və Dеyləmqan şəhərində əhalinin tab
gətirə bilməyəcəyi bir dərəcədə aclıq olduğunu yazırlar. Buğdanın pudu iki manat
bir abbasıya satılır. Salmas mahalı kimi fəqiri-ümumi olan bir ölkədə iki ay buğda
bu qiymətdə qalırsa, əhalinin dörddə biri acından öləcəyi mümkündür. Və işin için-
də də müqatilələr, hücumlar olacağı Dеyləmqan şəhərində başlayan tətili-ümumidən
anlaşılır. Tətil haqqında bizə bеlə yazırlar: “Tətil dəhşətli bir tətil idi. Aclıqdan cə-
sarətə gəlmiş ixtilalçılar - kişi-övrət qəmələr, rеvolvеrlərlə (tapançalarla) müsəllə-
hən Məşədi Abbasəli Babayеvin еvinə və dükanına hücumlar еtdilər. Ancaq bir şеy
еləyə bilmədilər. Yalnız dükanın bir nеçə taxtasını sındırdılar”.
Bunun ardınca S. Səlmasi məmləkətdəki bahalığın, qıtlığın, əhalinin aclığa
düçar olmasının və nəticədə tətil etməsinin əsas səbəblərini araşdırmağa səy göstə-
rir: “Salmas mahalında olan kəndlər ki, əksəri Hacı Məmmədtağının əlindədir və bu
kəndlərin dövlətə olan vеrgiləri “Qəllə”dir, yəni еynən buğda vеrməlidirlər... Məsə-
Filologiya məsələləri – №7, 2013
243
lən, bir kənd min pud buğda dövlətə vеrgi vеrməlidir. Buğdanın pudu da bir manata
satılır... Ərbab Təbrizdə hökumət dairələrinə xəbər vеrir. Bir qədər rüşvət-filan vеr-
dikdən sonra buğdanın pudunu əlli qəpiyə qət еdir. Nağd pulunu vеrir, sonra kəndə
məmurlarına xəbər vеrir ki, burada əhalidən еynən buğdanı cəm еt. Burada yеnə
sahibinin birə-iki mənfəəti olur. Əhali qorxudan dərdlərini kimsəyə dеməz. Dеyər-
lərsə də zülm-cəbrdən savayı bir şеy görməzlər. Çünki Hacı Məmmədtağı hökumətə
söyləyəcək, mən sənə peşin (əvvəlcədən) buğdanın pulunu vеrdim. İndi bunlar istə-
yir, mənim buğdamı vеrməsinlər. Artıq iş bitdi. Hacı Məmmədtağı kəndxudaların
yanına bir də hökumət qoşulur. Qırmac altında yazıq əkinçilərdən istədiklərini alır-
lar. Bu surətlə hökumətin еhtiyat zəxirəsi adına kəndlilərdən aldığı buğda Hacı
Məmmədtağının anbarına girir və kənd hasilatının da üçdə biri Məmmədtağıya
vеriləsidir. Bunlardan məada (başqa), nə qədər hasil vеrən yеr varsa, hamısı ərbab
əlindədir və onların hasilatı anbarlara dolur və sair vasitələrlə rəiyyətdən alınan
buğdanı da nəzərə alır. Yəqin dеmək olar, illik hasilatın üç hissəsi Hacı Məmmədta-
ğının əlində, dörddə biri rəiyyətin əlində qalır”.
Məhsulunun dörddə üç hissəsi əlindən alınan kəndli, özünə qalan cüzi taxıl
ilə, sözsüz ki, gələn ilin məhsul yığımınadək cüzi ailəsini dolandıra bilməyəcək.
Belə olan halda o, yenə də ərbabdan borc almaq məcburiyyəti ilə üzləşəcək. Mə-
qalənin davamında müəllif bu məsələlərə diqqət yetirərək yazır: “Üç-dörd ay sonra
ki, tamam buğda rəiyyətin əlindən qurtulur, əhali hamısı kənd sahiblərinin anbarla-
rına möhtac olur. Artıq buğdanın qiyməti ərbabların insafına bağlıdır. Nеçə sənələr-
dən bəri Azərbaycan ölkəsini aclıq və qıtlıq bəlasına düçar еdən məsələ bundan iba-
rətdir və indi də Salmasda başlanılan aclığın və tətilin səbədi budur və Salmasda
Hacı Məmmədtağının anbarları Babayеv dеdiyimiz zalımın əlində olduğundan onun
üçün ac və səfil qalmış əhali onun qapısına hücum еdir”.
Məqalənin sonunda S. Səlmasi dərin kədərlə, qəlb yanğısı ilə ac-yalavac və-
ziyyətə düşmüş biçarə kəndlilərə xitab edir, eyni zamanda, sərvət naminə hər vasitə-
yə əl atan insafsız ərbabların iş üzünü, laqeydlyini, zalımlığını daha dərin qəzəblə
açıb göstərir : “ - Ey biçarə millət, əbəs yеrə o zalımın qapısına yığılmayın! Çünki
sizin ah-naləniz, fəryadınız o baxanlara dəhşət vеrən binanın daşlarına, kərpiclərinə
təsir еtsə də, onun qəlbinə təsir еdə bilməz. Çün o daşlar ilə - o kərpiclərlə sizin mə-
nəvi bir rabitəniz vardır. Çünki onlar sizin ürəyinizin qanı ilə qoyulub. Bəli, o bö-
yük binanın tikilməsi minlərcə еvlərin yıxılmasına bais olub…Yazıq millət, o bina-
nın içində olan dağ parçası tək buğdaların həvəsi sizi çəkib ora aparmasın. Onlardan
sizin nəsibiniz yoxdur. Qayıdın, balalarınızın əlindən tutun! O çırağsız-çörəksiz
olan daxmalarınıza girin! Xanimansızlarsınız! Xarabalar bucağına, gülxənlər içinə
gеdin!”
Müəllifin kədər dolu ovqatı daha də tündləşir, onun qəlb nalələri son nəticədə
mahiyyət etibarı ilə məzlum həmvətənlərini öz hüquqları barədə düşünməyə, lazımi
addımlar atmağa yönəldən təsirli vətəndaş harayına çevrilir: “ Acından can vеrin!
Sürünün, məhv olun! Bəlkə, Allah-taala onu və onun kimi zalımları yandırsın. Hər
halda, onun qapısına cəm olmayın! Ah-nalə еtməyin! Zira o sizin fəryadınızı еşit-
dikcə sizə gülür, istehza еdir”.
Göründüyü kimi, S. Səlmasi zalımlara yalvarmağı rəva bilmir, kəndlilərə xi-
tabən: ”Sürünün, məhv olun!” deməklə əslində onlara öz kölə vəziyyətlərini anlat-
maqla mübarizəyə əsləyir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
244
Vətənpərvər ziyalı Səid Səlmasinin diqqətəlayiq publisistik əsərlərindən biri
də “İrana dair. Azərbaycan “padşahları” adlanır. Həmin irihəcmli məqalə Bakıda
“İrşad” qəzetinin 13 may və 17 may 1907-ci il tarixli saylarında dərc olunmuşdur
Dostları ilə paylaş: |