Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
49 Seyrÿk qar dÿnÿciklÿri gþydÿn qoparaq Matrosskaya Tiøina kö÷ÿsinin daølarû özÿrinÿ döøör, yolla øötöyÿn maøûn tÿkÿrlÿri kþhnÿ qarûn son qalûqlarûnû yalayûrdû. Elÿ hÿmin vaxt Stromûnkadakû tÿlÿbÿ øÿhÿrciyinin 318-ci otaüûnda qûz- lar bazar gönö axøamûnûn þzönÿmÿxsus hÿyatûnû yaøayûrdûlar. Ö÷öncö mÿrtÿbÿdÿki 318-ci otaüûn enli kvadrat pÿncÿ- rÿsi mÿhz Matrosskaya Tiøina kö÷ÿsinÿ a÷ûlûrdû. Pÿncÿrÿdÿn qapûya tÿrÿf isÿ otaq uzunsov idi vÿ onun divarlarû boyunca, saüdan vÿ soldan hÿr tÿrÿfdÿ sûra ilÿ ö÷ dÿmir ÷arpayû qoyul- muødu. Divar boyunca boø qalan ki÷icik sahÿni toxunma kitab etajerlÿri tuturdu. Otaüûn ortasû ilÿ uzanan nazik zola- üûn östöndÿ ÷arpayûlara tÿrÿf dar ke÷idlÿr saxlanûlmaqla bir-birinin ardûnca iki masa qoyulmuødu: birinin, pÿncÿrÿyÿ yaxûn olanûnûn, – “dissertasiya” masasûnûn – östönÿ kitab, dÿftÿr, ÷ertyoj kaüûzlarû vÿ makinada yazûlmûø vÿrÿq topalarû qalanmûødû, ondan sonra isÿ ömumi masa dururdu ki, onun da östöndÿ Olenka paltar ötölÿyir, Muza mÿktub yazûr, Lyuda isÿ aynaya baxaraq papilyotlarûnû bururdu. Qapûnûn yanûnda pÿrdÿ ilÿ ayrûlmûø ÿlözyuyan ö÷ön yer qalûrdû (yataq xanada yaøayanlar dÿhlizin axûrûndakû xösusi otaqda yuyun malû idilÿr, lakin ora soyuq vÿ uzaq olduüu ö÷ön qûz- lara ÿlveriøli deyildi). ßlözyuyanûn yanûndakû ÷arpayûda macar qûzû Erjika uza- nûb kitab oxuyurdu. Onun ÿynindÿ otaqdakû qûzlarûn “Bra- ziliya bayraüû” adlandûrdûqlarû xalat vardû. Erjikanûn qûzlarû riqqÿtÿ gÿtirÿn baøqa xalatlarû da yox deyildi, lakin otaqdan ÷ûxarkÿn bu qûz olduqca sadÿ geyinir, bir nþv, ÿtrafdakûlarûn diqqÿtini cÿlb etmÿk istÿmirdi. O, Macarûstanda gizli kom- munist tÿbliüatû apardûüû vaxtlardan belÿ þyrÿømiødi. Sûrada nþvbÿti olan Lyudanûn yataüû ÿlÿk-vÿlÿk idi (Lyuda yuxudan yenicÿ durmuødu), yorüanû vÿ dþøÿkaüûsû dþøÿmÿyÿ dÿyirdi, ÿvÿzindÿ yastûüûnûn östönÿ vÿ ÷arpayûnûn baøûna sÿliqÿ ilÿ ötölÿnmiø mavi rÿngli ipÿk don vÿ corablar Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 461
atûlmûødû. ×arpayûnûn östöndÿn Èran xal÷asû asûlmûødû. Lyu- danûn þzö isÿ masa arxasûndakû qûzlara uøaq vaxtû vÿtÿnindÿn ÷ûxarûlmûø bir ispan øairinin ona vurulmasûnûn tarix÷ÿsini ucadan danûøûrdû. O, restorandakû øÿraiti, orkestri, yemÿk- lÿri, i÷kilÿrin nþvlÿrini tÿfÿrröatû ilÿ xatûrlayûrdû. Olenkanûn masanûn östöndÿki gizli patrona qoøulmuø ötösönön naqili sallanmûødû. (Elektrik mÿsrÿfini azaltmaq ö÷ön Stromûnkada ötö vÿ elektrik pilÿtÿlÿri iølÿtmÿk qÿti qadaüan edilmiødi, burada elektrik rozetkalarû qoyulmurdu, gizli qoøulma hallarûna qarøû isÿ bötön komendatura möba- rizÿ aparûrdû.) Olenka gölÿ-gölÿ Lyudaya qulaq asûrdûsa da, diqqÿti ötölÿdiyi paltarda idi. Onun varû-yoxu bir bu jaketi, bir dÿ ki bu jaketÿ uyüun yubkasû idi. O, ötö ilÿ ÿndamûnû yandûrmaüa razû olardû, bu kostyuma isÿ qûymazdû. Olenka aspirant tÿqaödönÿ yaøayûrdû, kartof vÿ sûyûqla qidalanûrdû. Trolleybusla gedÿndÿ iyirmi qÿpik vermÿyÿ bilÿrdisÿ, ver- mirdi, onun ÷arpayûsûnûn yanûndan da xal÷a yerinÿ coürafiya xÿritÿsi asûlmûødû, ÿvÿzindÿ isÿ axøam paltarû ÷ox yaxøû idi, bircÿ hissÿsi dÿ sahibini utandûrmûrdû. Kþk, sifÿtinin cizgilÿri qaba, eynÿk taxan, þzönön otuz ilindÿn daha yaølû gþrönÿn Muza paltar ötölÿnÿrkÿn tÿrpÿ- nÿn masanûn östöndÿ, ona bezikdirici vÿ tÿhqiramiz gþrö- nÿn hekayÿti dinlÿyÿ-dinlÿyÿ mÿktub yazmaüa ÷alûøûrdû. Baø qasûndan susmaüû xahiø etmÿyi o, ömumiyyÿtlÿ, nÿza- kÿt siz lik sayûrdû. Lyudanû dayandûrmaüa cÿhd etmÿk isÿ onun bir az da qûzûømasûna vÿ sÿrt cavab vermÿsinÿ sÿbÿb olardû. Lyuda onlarûn arasûnda tÿzÿ adam idi, aspirant deyildi, maliyyÿ institutundan sonra siyasi iqtisad÷ûlar kurs- la rû na, daha ÷ox isÿ ÿylÿnmÿyÿ gÿlmiødi. Atasû istefada olan gene ral idi, Voronejdÿn qûzûna ÷oxlu pul gþndÿrirdi. Lyuda tam ÿmin idi ki, qadûn hÿyatûnûn yeganÿ mÿnasû kiøilÿrlÿ gþröølÿrdÿ, ömumiyyÿtlÿ, onlarla mönasi bÿt lÿr- dÿ dir. Bugönkö hekayÿtindÿ isÿ o daha bir ÿlahiddÿ incÿ- liyi vurüulayûrdû. Evlÿrindÿ, Voronejdÿ ö÷ ay ÿrdÿ olmuø, sonradan möxtÿlif kiøilÿrlÿ mönasibÿt qurmuø Lyuda
462 tÿÿssöflÿnirdi ki, onun qûzlûq hÿyatû tez vÿ solüun ke÷di. Èspan øairi ilÿ tanûø olduüu ilk dÿqiqÿlÿrdÿncÿ o, naøû qûzcû üaz rolu nu oynayûr, ÷iyninÿ vÿ ya qoluna hÿr tÿmasdan titrÿtmÿyÿ döøör, utanûrdû, bötön bunlardan riqqÿtÿ gÿlÿn øair yalvar-yaxarla ondan qûzûn hÿyatûnda ilk þpöø alanda isÿ Lyuda sarsûlmûø, sevincdÿn ömidsizliyÿ döømöø, øairi rusca olmasa da, hÿr halda, iyirmi dþrd sÿtirlik øeir yazmaüa ilham landûrmûødû. Muza uzaq ÿyalÿt øÿhÿrindÿ yaøayan qoca valideynlÿrinÿ mÿktub yazûrdû. Anasû vÿ atasû indiyÿ kimi bir-birini cavan- lûqda olduüu kimi sevirdilÿr, hÿr sÿhÿr iøÿ gedÿrkÿn atasû kö÷ÿnin tininÿ ÷atana kimi tez-tez geri dþnör, anasûna ÿl elÿyirdi, anasû isÿ pÿncÿrÿnin nÿfÿsliyindÿn ona cavab verirdi. Qûzlarû da onlarû belÿcÿ sevir, tez-tez onlara mÿktub yazûr, bötön yaøantûlarûnû onlarla bþlöøördö. Èndi isÿ o, þzönÿ yer tapa bilmirdi. Axûrûncû cömÿ gönö axøamûndan sonrakû iki gön ÿrzindÿ Muzanûn baøûna elÿ iø gÿlmiødi ki, onun ö÷ön istÿnilÿn baøqa hÿyatû, hÿyatûn bötön baøqa formalarûnû ÿvÿz etmiø Turgenevi þyrÿnmÿyi belÿ arxa plana ÷ÿkilmiødi. Þzönö ÷ox pis hiss edirdi, sanki, öst-baøû iyrÿnc, yuyulub-tÿmizlÿnmÿsi, gizlÿdilmÿsi, kimÿsÿ gþs tÿ ril- mÿsi mömkön olmayan murdar bir øeyÿ bulaø mûødû vÿ eyni zamanda bu lÿkÿni daøûmaq da mömkönsöz gþrönördö. Belÿ alûndû ki, cömÿ gönönön axøamû kitabxanadan qayû dûb yatmaüa hazûrlaødûüû vaxt onu dÿftÿrxanaya ÷aüûr- dûlar vÿ dedilÿr: “Bÿli, bÿli, buyurun, bu otaüa ke÷in”. Orada isÿ iki nÿfÿr mölki paltarlû kiøi oturmuødu. Onlar ÿvvÿlcÿ nÿzakÿtlÿ þzlÿrini Nikolay Èvanovi÷ vÿ Sergey Èvanovi÷ kimi tÿqdim etdilÿr. Gec olmasûna baxmayaraq, Muzanû bir saat, iki saat, ö÷ saat saxladûlar. Sorüu-sualdan baøladûlar ki, otaqda kimlÿrlÿ qalûr, kimlÿrlÿ bir kafedrada iølÿyir (ÿlbÿttÿ, bunlarûn hamûsûndan onun þzöndÿn dÿ yaxøû xÿbÿrdar idi- lÿr). Onlar tÿlÿsmÿdÿn qûzla vÿtÿnpÿrvÿrlikdÿn, hÿr bir elmi iø÷inin þz ixtisasûnda qapanûb qalmamaq vÿ bötön vasitÿ vÿ imkanlardan istifadÿ etmÿklÿ xalqûna xidmÿt etmÿk kimi ictimai borcundan danûødûlar. Tÿbii ki, bötön bunlara Muza Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 463
etiraz edÿ bilmÿzdi, ÷önki deyilÿnlÿr tamamilÿ doüru idi. Bundan sonra Èvanovi÷ qardaølarû qûza onlara kþmÿk etmÿyi, yÿni möÿyyÿn olunmuø vÿ qabaqcadan razûlaødûrûlmûø vaxt- da hÿmin bu dÿftÿrxanada vÿ ya tÿøviqat mÿntÿqÿsindÿ, ya da ki klub otaqlarûnûn birindÿ, lap elÿ universitetin þzöndÿ onlar dan biri ilÿ gþröømÿyi, bÿzi suallarûna cavab vermÿyi, þz möøa hi dÿlÿrini yazûlû øÿkildÿ tÿqdim etmÿyi tÿklif etdilÿr. Bu hadisÿ uzunsörÿn bir dÿhøÿtin baølanüûcû oldu! Onlar qûzla getdikcÿ daha kobud danûømaüa, östönÿ qûø qûr maüa, ona “sÿn”lÿ möraciÿt etmÿyÿ baøladûlar: “Niyÿ tÿrs lik edir sÿn? Sÿnikixaricikÿøfiyyatlaÿmÿkdaølûüacÿlbetmirlÿr!”,“Хarici kÿøfiyyatûn nÿyinÿ lazûmdûr bu?..” Sonra birbaøa bildirdilÿr ki, onu dissertasiya mödafiÿ etmÿyÿ qoymayacaqlar (Muzanûn son bir ne÷ÿ ayû qalmûødû, dis ser ta si yasû da, demÿk olar, hazûr idi), elmi karyerasûnû poza caq lar, ÷önki vÿtÿnÿ belÿ elmli, lakin aciz adamlar lazûm deyil. Bu isÿ qûzû yaman ÷aødûrmûødû: onlar ö÷ön Muzanû aspiranturadan qovdurmaq ÷ÿtin iø deyildi. Bu arada kiøilÿrdÿn biri tapan÷asûnû ÷ûxartdû, silahû, sanki, bilmÿyÿrÿkdÿn Muzaya tuølanmûø vÿziyyÿtdÿ bir-birinÿ þtörmÿyÿ baøladûlar. Tapan÷adan sonra, ÿksinÿ, Muzanûn qorxusu ÷ÿkildi. ×önki saü qalmaq vÿ qara xasiy- yÿt namÿ ilÿ qovulmaq daha pis idi. Gecÿ saat birdÿ Èvano- vi÷ lÿr qûzû buraxdûlar ki, ÷ÿrøÿnbÿ axøamûna, dekabrûn iyirmi yeddisinÿ kimi fikirlÿøsin, ondan sirri he÷ kÿsÿ a÷mayacaüû barÿdÿ iltizam da aldûlar. Kiøilÿr onu inandûrmaüa ÷alûøûrdûlar ki, hÿr øeyi bilirlÿr, ÿgÿr sþhbÿtlÿri haqda kimÿsÿ danûøsa, onda bu iltizam ÿsa- sûnda dÿrhal hÿbsÿ alûnacaq vÿ mÿhkum edilÿcÿk. Niyÿ bu adamlar se÷imlÿrini mÿhz onun östöndÿ saxla- mûødûlar? Bu bÿdbÿxtlik niyÿ mÿhz onun baøûna gÿlmiødi? Bötön bunlardan sonra o, ÷ÿrøÿnbÿ axøamûnû gþzlÿmÿyÿ mÿhkum idi vÿ yalnûz Turgenev haqqûnda döøönÿ bildiyi, ruhÿn he÷ bir ÿzab ÷ÿkmÿdiyi bÿxtÿvÿr gönlÿrini hÿsÿdlÿ xatûrlayûrdû. ßlbÿttÿ, o vaxt aüûlsûz olmuødu, xoøbÿxtliyini dÿrk edÿ bilmÿmiødi.
464 Olenka gölÿ-gölÿ qulaq asûrdû, bir dÿfÿ hÿtta gölmÿkdÿn boüazûnda su da qaldû. Möharibÿyÿ gþrÿ gec, iyirmi sÿkkiz yaøûnda da olsa, nÿhayÿt ki, Olenka þzönö xoøbÿxt, ÷ox xoøbÿxt, lap xoøbÿxt saymaüa baølamûødû, hamûya hÿr øeyi baüûølayûrdû, hesab edirdi ki, hÿr kÿs bacardûüû kimi þz xoøbÿxtliyinÿ þzö nail olmalûdûr. Olenkanûn sevgilisi vardû, o da aspirant idi, bu gön axøam gÿlib onu aparmalû idi. – Mÿn deyirÿm: siz, ispanlar, insanûn namusunu ÷ox yöksÿk tutursunuz, bir halda ki siz mÿni dodaqlarûmdan þpdönöz, onda mÿnim namusum ÿldÿn getmiø olur! Bÿyaz sa÷lû Lyudanûn sÿrt dÿ olsa, hÿr halda, cazibÿdar özön dÿ namusuna tÿcavöz edilmiø qûzûn ömidsizliyi ifadÿ olundu.
Arûq bÿdÿnli Erjika bötön bu vaxt ÿrzindÿ yerinÿ uza- nûb Qalaxovun “Se÷ilmiø ÿsÿrlÿri”ni oxuyurdu. Bu kitab onun gþzlÿri qarøûsûnda ali vÿ iøûqlû xarakterlÿr dön ya sûnû canlandûrûrdû vÿ bu xarakterlÿrin bötþvlöyö qûzû heyrÿt lÿn- dirirdi. Qalaxovun personajlarû he÷ vaxt tÿrÿddöd etmirdilÿr – vÿtÿnÿ xidmÿt etmÿli, ya etmÿmÿli, þzönö qurban vermÿli, ya vermÿmÿli. Dili vÿ þlkÿnin adÿtlÿrini o qÿdÿr dÿ yaxøû bilmÿyÿn Erjikanûn þzö isÿ hÿlÿ bu cör adamlarû gþrmÿmiødi, amma onlarû kitablardan da olsa tanûmaüû vacib sayûrdû. Nÿhayÿt, o da kitabû aøaüû saldû vÿ bþyrö östÿ ÷evrilÿ- rÿk Lyudaya qulaq asmaüa baøladû. Burada, 318-ci otaqda, o, tamamilÿ ÿks vÿ tÿÿccöblö øeylÿrlÿ rastlaømalû olurdu: bÿzÿn möhÿndis maraqlû Sibir tikintisinÿ getmÿkdÿn imtina edirdi vÿ Moskvada qalûb pivÿ satûrdû; kimsÿ dissertasiya mödafiÿ edirdi vÿ ömumiyyÿtlÿ, he÷ iølÿmirdi. (“Mÿgÿr Sovet Èttifaqûnda iøsizlÿr olur?”) Bÿzÿn eøidirdi ki, Moskva- da qeydiyyata döømÿk ö÷ön milisÿ bþyök mÿblÿüdÿ röø- vÿt vermÿk lazûmdûr. “Bu, ani haldûr?” – Erjika soruøurdu. (O, “mövÿq qÿti” demÿk istÿyirdi.) Lyuda øair haqqûnda hekayÿtini tamamlayûrdû, deyirdi ki, ÿgÿr bu adama ÿrÿ gedÿrsÿ, baøqa ÷ûxûø yolu olmayacaq – þzönö pak vÿ mÿsum kimi gþstÿrmÿli vÿ bunu inandûrûcû Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 465
tÿrzdÿ etmÿlidir. Vÿ ilk gecÿdÿ þzönö necÿ tÿqdim etmÿyÿ hazûrlaødûüûnû da rÿfiqÿlÿri ilÿ bþlöødö... Muzanûn alnûnda iztirab qûrûøû gþröndö. ßlbÿttÿ, a÷ûq- aøkar qulaqlarûnû tûxaya bilmÿzdi, qûzlar inciyÿ bilÿrdilÿr. Ona gþrÿ dÿ bÿhanÿ tapûb ÷arpayûsûna tÿrÿf dþndö. Olenka isÿ sevinclÿ dedi: – Belÿ ÷ûxûr ki, dönya ÿdÿbiyyatûnûn qÿhrÿmanlarû olan qadûnlar þz sevgililÿri qarøûsûnda gönahlarûnû yalandan eti- raf edir vÿ yalandan da þzlÿrinÿ qÿsd edirdilÿr? – ßlbÿttÿ, sÿfehlÿr! – Lyuda gölördö. – Bu ki lap asan iødir! Ömumilikdÿ isÿ Lyuda øairÿ ÿrÿ getmÿyindÿ tÿrÿddöd edirdi: – O, Yazû÷ûlar Èttifaqûnûn özvö deyil, hÿmiøÿ ispanca yazûr, bÿs qonorarlarû necÿ olacaq? – He÷ nÿdÿ ÿminlik yox dur! Erjika o dÿrÿcÿdÿ mÿÿttÿl qalmûødû ki, hÿtta ayaqlarûnû dþøÿmÿnin östönÿ salladû. – Necÿ? – soruødu. – Sÿn dÿ... Sovet Èttifaqûnda da bu cör ÿrÿ gedirlÿr? – Þyrÿøÿrsÿn – baøa döøÿrsÿn, – Lyuda gözgönön qaba- üûnda baøûnû yellÿdi. Artûq papilyotlarûn hamûsû ÷ûxarûlmûødû, baøûnda ÷oxlu sa÷ burumlarû dalüalanûrdû. Cavan øairi tora salmaq ö÷önsÿ bu burumlarûn bircÿsi dÿ kifayÿt edÿrdi. – Qûzlar, mÿn belÿ bir qÿnaÿt edirÿm... – Erjika sþzÿ baø ladû, lakin Muzanûn döz onun yanûnda yerÿ dikilmiø qeyri-adi baxûølarûnû gþrÿn kimi ufuldadû vÿ tez ayaqlarûnû ÷ÿkdi. – Nÿ idi? Qa÷an nÿ idi? – sifÿti ÿyilmiø halda qûøqûrdû. Qûzlar gölöødölÿr. He÷ nÿ qa÷mamûødû. Burada, 318-ci otaqda bÿzÿn hÿtta göndöz vaxtû, gecÿlÿr isÿ xösusi bir hÿya- sûz lûqla, pÿncÿlÿrini dþøÿmÿyÿ vura-vura, civildÿyÿ-civil dÿyÿ dÿhøÿtli rus si÷ovullarû qa÷ûøûrdû. Erjika indi bu si÷o vul lar- dan qorxduüu qÿdÿr Xortiyÿ qarøû gizli möbarizÿ apar dûüû uzun illÿr boyuna da he÷ nÿdÿn qorxmamûødû. Qor xurdu ki, si÷ovullar ÷arpayûsûnûn östönÿ ÷ûxar vÿ onun bÿdÿni östön- dÿ qa÷ûømaüa baølayarlar. Göndözlÿr, qûzlarûn gölöølÿrinin
466 tÿsiri altûnda qorxusu ke÷ib-gedirdi, lakin gecÿlÿr baødan- ayaüa yorüana börönör vÿ hÿr dÿfÿ and i÷irdi ki, sÿhÿrÿ sala mat ÷ûxsa, Stromûnkadan ÷ûxûb gedÿcÿk. Kimya÷û Nadya zÿhÿr gÿtirir, otaüûn könclÿrinÿ atûrdû. Bundan sonra si÷o- vul lar bir möddÿt sakitlÿøsÿlÿr dÿ, tezliklÿ tÿkrar canla nûr dû- lar. Erjikanûn tÿrÿddödlÿri iki hÿftÿ bundan ÿvvÿl hÿll oldu: qûz lar dan baøqa birisi deyil, mÿhz onun þzö sÿhÿr ved rÿdÿn su gþtörÿr kÿn par÷ûn i÷indÿ si÷ovul ÷ûxartdû. Èyrÿn di yin- dÿn bötön bÿdÿni ÿsÿn qûz Macarûstan sÿfirliyinÿ getdi vÿ onu fÿrdi mÿnzilÿ kþ÷örmÿlÿrini xahiø etdi. Sÿfir lik Xarici Èølÿr Nazir liyinÿ, Xarici Èølÿr Nazirliyi Ali Tÿhsil Nazir li- yinÿ, Ali Tÿhsil Nazirliyi universitetin rektoruna, o da, þz nþvbÿsindÿ, inzibati-tÿsÿrröfat hissÿsinÿ sorüular yolladû, tÿsÿrröfat hissÿsinin cavabûnda isÿ boø fÿrdi mÿnzillÿrin hÿlÿ olmadûüû, Stromûnkadan si÷ovullarla baülû øikayÿtin ilk dÿfÿ daxil olduüu bildirildi. Yazûøma ÿks tÿrÿfÿ vÿ yeni dÿn ÿvvÿlki qaydada hÿrÿkÿt etmÿyÿ baøladû. Sÿfirlik isÿ Erji- kanû sakit lÿødirdi ki, ona otaq tapacaqlar. Èndi dÿ Erjika sinÿsinÿ kimi bökölmöø ayaqlarûnû qucaq- layaraq, ÿynindÿ Braziliya bayraüû, ekzotik quø kimi ÷arpa- yûsûnda oturmuødu. – Ah, qûzlar, qûzlar, – aülamsûnaraq deyirdi. – Hamûnûz elÿ xoøuma gÿlirsiniz ki! Si÷ovul olmasaydû, sizin yanûnûzdan he÷ getmÿzdim. Bu hÿm doüru idi, hÿm dÿ doüru deyildi. Qûzlar onun xoøuna gÿlirdilÿr, lakin onlardan he÷ birinÿ Erjika þz bþyök hÿyÿcanlarû, Avropa qitÿsindÿ tÿklÿnmiø Macarûstanûn taleyi haqqûnda danûøa bilmÿzdi. Laslo Raykanûn prosesindÿn sonra onun vÿtÿnindÿ nÿsÿ möÿmmalû hadisÿlÿr baø verirdi. Sþz gÿzirdi ki, onunla bir yerdÿ gizli möbarizÿdÿ iøtirak etmiø kommunistlÿr hÿbs ediliblÿr. MDU-da oxuyan Raykûn qardaøû oülunu, baøqa macar tÿlÿbÿlÿrini dÿ Macarûstana geri ÷aüûrdûlar vÿ onlarûn he÷ birindÿn mÿktub gÿlmÿdi. Baülû qapûnû øÿrtlÿødiklÿri kimi taqqûldatdûlar (“ötönö giz lÿtmÿyin, þzömözönködör!”). Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 467
Muza yerindÿn durdu vÿ axsaya-axsaya (erkÿn revma- tizmdÿn onun dizi sûzûldayûrdû) qapûnû a÷maüa getdi. È÷ÿri mþhkÿm bÿdÿnli, iri ÿyri aüûzlû Daøa daxil oldu. – Qûzlar! Qûzlar! – qÿhqÿhÿ ilÿ gölsÿ dÿ, qapûnûn qar- maüûnû baülamaüû unutmadû. – Kavalerin ÿlindÿn göclÿ qur- tul muøam! Bu kim ola? Tapûn! – Sÿnin yÿni o qÿdÿr kavalerlÿrin var? – ÷amadanûnda qurdalanan Lyuda tÿÿccöblÿndi. Doürudan da, universitet möharibÿdÿn bayûlmadan ÷ûxan kimi ÷ûxûrdû. Aspiranturada kiøi az idi, olanlar da ki bir cör idilÿr, ÿsl kiøi deyildilÿr. – Dayan! – Olenka ÿlini qaldûraraq hipnoz edirmiø kimi Daøaya baxdû. – ×ÿnÿnin ÿlindÿn? “×ÿnÿ” ö÷ dÿfÿ dalbadal dialektik vÿ tarixi materia lizm- dÿn kÿsilmiø, he÷ bir ömid vermÿyÿn kötbeyin kimi aspi ran- turadanxaricedilmiøинbiriidi. – Bufet÷inin ÿlindÿn! – Daøa bÿrkdÿn dedi, qulaqlû papa- üûnû sûx yûüûlmûø qara sa÷larûnûn östöndÿn gþtöröb mûx ÷a dan asdû. O, ö÷ il ÿvvÿl universitetdÿki bþlöødörmÿ mÿntÿ qÿ sin- dÿn talonla aldûüû yaxalûüû ke÷i dÿrisindÿn olan ucuz pal to- sunu soyunmaüa tÿlÿsmir, belÿcÿ qapûnûn aüzûnda dururdu. – Hÿ... onu deyirsÿn??! – Tramvayda gedirdim, o mindi, – Daøa gölÿ-gölÿ danû- øûrdû. – Dÿrhal tanûdû. “Siz hansû dayanacaüa kimi gedir- siniz?” Nÿ etmÿk olardû, birlikdÿ döødök. “Siz daha hÿmin hamamda iølÿmirsiniz? Bir ne÷ÿ dÿfÿ gÿldim ora, yox idiniz”. – Sÿn dÿ deyÿrdin ki, – indi Daøanûn gölöøö Olenkaya ke÷di vÿ onu alov kimi qarsadû, – sÿn dÿ deyÿrdin ki... deyÿr- din ki!.. – cömlÿsini he÷ cör sona ÷atdûra bilmÿdi, øaq qa naq ÷ÿkib÷arpayûyaoturdu;kostyumuÿzilmÿsinдейяehtiyatû ÿldÿn vermÿdi. – Hansû bufet÷i, nÿ hamam? – Erjika aydûnlaødûrmaüa ÷alû øûrdû. – Sÿn dÿ deyÿrdin ki!.. – Olenka uüunurdu, hÿr dÿfÿ yeni gölöø dalüasû onu titrÿdirdi. O, ÿllÿrini irÿli uzadaraq
468 boüazûndan ke÷irÿ bilmÿdiyi øeyi barmaqlarûnûn hÿrÿkÿti ilÿ baøa salmaüa ÷alûøûrdû. Lyudanû da gölmÿk tutdu, he÷ nÿ anlamayan Erjika da gölmÿyÿ baøladû, Muzanûn tutqun, bi÷imsiz sifÿtindÿ dÿ gölöø peyda oldu. O, eynÿyini ÷ûxarûb silmÿyÿ baøladû. – Hara, – deyir, – gedirsiniz? Burada, tÿlÿbÿ øÿhÿrciyin- dÿ kimi niz olur? – Daøa qÿhqÿhÿ ÷ÿkir vÿ az qalûrdû ki, boüul sun. – Deyirÿm... nþvbÿt÷i qadûn tanûøûmdûr!.. ÿlcÿk!.. toxuyur... – ßl-cÿk?.. – ... toxuyur!!!.. – Mÿn bilmÿk istÿyirÿm! Hansû bufet÷i? – Erjika yal va- rûrdû.
Olenkanûn körÿyinÿ vurdular. Gölöb qurtardûlar. Daøa paltosunu ÷ûxardû. Sûx sviterdÿ, nazik kÿmÿrli sadÿ yub kada onun necÿ qûvraq, bi÷imli olduüu aydûn duyulurdu. Èstÿ nilÿn iøi bötön gönö gþrsÿ dÿ, yorulmazdû. Göllö þrtöyö qaldû- raraq sÿliqÿ ilÿ yûüûødûrûlmûø, yastûq vÿ balûølarû xösusi ösulla yumøaldûlmûø, krujeva þrtöklö, divarlarû tikmÿli ÷arpayûsûnûn köncönÿ oturdu. Erjikaya danûømaüa baøladû: – Bu hÿlÿ payûzda, isti vaxtlarda, sÿndÿn qabaq olmuø du... Adaxlûnû haralarda axtarasan? Kimin vasitÿsilÿ tanûø olasan? Lyudka mÿslÿhÿt gþrdö: get Sokolnikidÿ bir az gÿz, amma tÿk! Qûzlarûn iølÿrini xarab edÿn onlarûn cöt gÿzmÿ lÿridir. – Dÿqiq hesablanûb! – Lyuda sþhbÿtÿ qarûødû. O, ehti- yatla ayaqqabûsûnûn burnundakû lÿkÿni silirdi. – Mÿn dÿ getdim, – Daøa sþzönÿ davam etdi, lakin sÿsin dÿ artûq sevinc duyulmurdu. – Bir az gÿziøirÿm, otu ru- ram, aüaclara baxûram. Doürudan da, bir nÿfÿr gÿlib yanûm- da oturdu, sir-sifÿtdÿn pis deyildi. Bu kim ola? Sÿn demÿ, bufet÷i, qÿlyanaltûxanada iølÿyir. Bÿs mÿn harada?.. Yaman utandûm, daha aspirant olduüumu demÿyÿcÿkdim ki... Ömu- miy yÿtlÿ, kiøilÿr elmli arvadlardan bÿrk qorxurlar... – Yox, elÿ demÿ! Belÿ getsÿn, Allah bilir, haralara kimi gedib ÷ûxa bilÿrsÿn! – Olenka narazûlûqla etiraz etdi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 469
Möharibÿnin dÿmir caynaüûndan azad olmuø, seyrÿlmiø vÿ boøalmûø dönyada, onlarûn hÿmyaøûdlarûnûn vÿ ya onlardan beø, on, on beø yaø bþyök kiøilÿrin qaynaømalû, deyib-göl- mÿli olduüu yerlÿrdÿ indi qara ÷uxurlar gþrönördö; kimin sÿ qoyub getdiyi, he÷ bir mÿna ifadÿ etmÿyÿn “elmli arvad” ifa- dÿsinÿ gþrÿ onlarûn nÿslindÿn olan qadûnlarûn uüur suz qis- mÿ tinÿ döøÿn bu yeganÿ parlaq elm øöasûnû boü maq olmazdû. – ...Dedim ki, hamamda xÿzinÿdar iølÿyirÿm. ßl ÷ÿk- mÿdi, hansû hamamda, hansû nþvbÿdÿ. Göclÿ ÷ûxûb gÿldim... ßvvÿlki canlanma Daøanû tÿrk etdi. Onun qara gþzlÿri kÿdÿrlÿ doldu. Daøa bötön gönö Lenin kitabxanasûnda ÷alûømûø, sonra yemÿkxanada ala-yarûm÷ûq nahar etmiø, yaxøû he÷ nÿ vÿd etmÿyÿn, he÷ nÿ ilÿ doldurulmasû mömkön olmayan bazar gönö axøamûnû ke÷irmÿk ö÷ön evÿ qayûtmûødû. Nÿ vaxtsa, kÿndlÿrindÿki tirlÿrdÿn tikilmiø geniø mÿk- tÿbinortasiniflÿrindÿoxuдuüuillÿrdÿ,yaxøûoxumaqonun xoøuna gÿlirdi. Sonra sevindi ki, institut bÿhanÿsi ilÿ kol- xoz dan aralana, øÿhÿrdÿ qeydiyyata döøÿ bildi. Èndi isÿ artûq onun yaøû ÷ox idi, on sÿkkiz il idi ki, fasilÿsiz oxuyur- du, oxumaqdan baøûnûn sancmasû dÿrÿcÿsindÿ bezmiødi – o, niyÿ oxumuødu? Adi qadûn sevinci istÿyirdi – uøaq doümaq, amma kim- dÿn, kimin ö÷ön? Sökuta qÿrq olmuø otaqda fikirli-fikirli yûrüalanan Daøa þz sevimli ifadÿsini iølÿtdi: – Yox, qûzlar, hÿyat roman deyil... Onlarûn MTS 1 -lÿrindÿ bir aqronom iølÿyir. Daøaya mÿk tub yazûr, onu dilÿ tutur. Bugön-sabah elmlÿr nami- zÿdi olacaq vÿ bötön kÿnd soruøacaq: bu qûz nÿ ö÷ön oxu- muø du? Aqronoma ÿrÿ getmÿk ö÷ön? Bunu hÿr bir man- qa baø÷ûsû da edÿ bilÿrdi... Baøqa bir tÿrÿfdÿnsÿ, Daøa hiss edirdi ki, doüru÷u elmlÿr namizÿdi olmayacaq, hÿmiøÿ ÿl- ayaüû baülû, buxovlu olacaq, ali mÿktÿbdÿ iølÿmÿyÿ onun 1 MTS – мaøûn-traktor stansiyasû 470 göcö ÷atmayacaq; elmlÿr namizÿdi olsa da, elmin ali vÿ azad dairÿlÿrinÿ girmÿyÿ cörÿt etmÿyÿcÿk vÿ bunu he÷ bacar- mayacaq da. Onlarû, yÿni elmÿ gedÿn qadûnlarû, hÿyatlarû boyu hÿmi- øÿ tÿriflÿyirdilÿr, onlara ÷oxlu vÿdlÿr verirdilÿr – indi isÿ baøû divara dÿymiødi vÿ hÿr øey ÷ox ÷ÿtinlÿømiødi. A÷ûq-sa÷ûq qonøusunu paxûllûqla izlÿyÿn Daøa dedi: – Lyudka! Sÿn onun ayaqlarûnû yu – mÿslÿhÿt gþrörÿm. Lyuda oyan-buyana boylandû: – Sÿn elÿ döøönörsÿn? Qÿtiyyÿtsizliklÿ gizlÿdilmiø elektrik pilÿtÿsini ÷ûxartdû vÿ onu ötönön yerinÿ patrona qoødu. ×alûøqan Daøa qÿmini iølÿ daüûtmaq istÿyirdi. Yadûna döø dö ki, tÿzÿ alt paltarû alûb, doürudur, onun þl÷ösöndÿ deyildi, amma nÿ qÿdÿr ki satûøda var, almaq lazûm idi. Èndi qûz hÿmin paltarû ÷ûxardaraq þz ÿyninÿ uyüunlaødûrmaüa baølamûødû. Hamû elÿ sakitlÿømiødi ki, Muza artûq diqqÿtini mÿk tu- bun özÿrindÿ cÿmlÿyÿ bilÿrdi. Amma yox, mÿktub yazûlmaq istÿmirdi! Lap axûrda yazdûüû cömlÿlÿri oxudu, sþzön birini dÿyiødi, bir ne÷ÿ aydûn olmayan hÿrfin östöndÿn bir dÿfÿ dÿ getdi... – yox, alûn- mûrdû! Mÿktubunda yalan vardû, atasû vÿ anasû dÿrhal hiss edÿcÿkdilÿr. Onlar baøa döøÿcÿkdilÿr ki, qûzlarûnûn iøi yaxøû getmir, nÿsÿ pis bir øey baø verib, bÿs niyÿ Muza birbaøa yazmûr? Niyÿ þmröndÿ ilk dÿfÿ yalan danûøûr?.. ßgÿr otaqda he÷ kÿs olmasaydû, bÿrkdÿn inildÿyÿrdi. Sadÿcÿ, ucadan aülayardû, onda, bÿlkÿ, az da olsa, yön göl- lÿøÿrdi. Belÿdÿ isÿ qÿlÿmi bir kÿnara atdû vÿ özönö hamûdan gizlÿtmÿyÿ ÷alûøaraq baøûnû ÿllÿri арасына алды. Demÿli, bu belÿ olurmuø! – Bötön hÿyatûn ö÷ön se÷im etmÿlisÿn, amma kimsÿ ilÿ mÿslÿhÿtlÿømÿk olmaz! He÷ kÿsdÿn kþmÿk ala bil- mÿzdi – sirri a÷mayacaüû barÿdÿ iltizam vermiødi! ×ÿr øÿn- bÿ axøamû isÿ yenidÿn þzöndÿnrazû, hazûr sþzlÿri, hazûr ifa- dÿ lÿri yaxøû bilÿn o iki nÿfÿrin qarøûsûnda durmalû ola caqdû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 471
Hÿlÿ þtÿn gön hÿyat nÿ qÿdÿr yaxøû idi! Èndi isÿ hÿr øey mÿhv oldu. ×önki onlar ÿl ÷ÿkmÿyÿcÿkdilÿr. Amma sÿn þzön dÿ geri ÷ÿkilmÿyÿcÿksÿn. Þzönön ÷uüul oldu üunu, Romaø ka, ya da ki, mÿsÿlÿn, Trezorka lÿqÿbi daøû dû üûnû, bax bu qûzlara vÿ þz professoruna qarøû material top la malû oldu üunu bilÿ-bilÿ insanda Don Kixot, Hamlet baølan üû cûn- dan necÿ danûømaq olardû?.. Muza he÷ kÿsin gþrÿ bilmÿyÿcÿyi bir tÿrzdÿ gþzlÿrinin yaøûnû silmÿk istÿdi. – Bÿs Nadyuøa haradadûr? – Daøa soruødu. He÷ kÿs cavab vermÿdi. He÷ kÿs bilmirdi. Tikiø tikÿn Daøanûn aülûna indi dÿ Nadyadan danûømaq gÿldi: – Siz necÿ döøönörsönöz, qûzlar, nÿ qÿdÿr olar? Bÿli, itkin döøöb. Bÿli, möharibÿdÿn sonra artûq beøinci il ke÷ir. Yÿqin, kÿsib atmaq olardû, hÿ? – Eh, sÿn nÿ danûøûrsan! Nÿ danûøûrsan! – Muza iztirablû sÿslÿ dillÿndi vÿ ÿllÿrini baøûnûn östönÿ qaldûrdû. Onun boz- damalû donunun qollarû dirsÿklÿrinÿ tÿrÿf söröødö, aü, yum- øaq qollarûnû a÷ûqladû. – Ancaq bu cör sevmÿk olar! Hÿqiqi mÿhÿbbÿt qÿbir evini dÿ addayûr! Olenkanûn øirÿli, bir az da totuq dodaqlarû bözöldö: – Qÿbir evini dÿ? Bu, Muza, nÿ isÿ transsendent bir øeydir. Yaddaø, incÿ xatirÿlÿr, lakin mÿhÿbbÿt? – Döz deyirsÿn: ÿgÿr insan, ömumiyyÿtlÿ, yoxdursa, onu necÿ sevmÿk olar? – Daøa elÿ dediyini deyirdi. – Mÿn, sÿmimi deyirÿm, bacarsaydûm, þzöm þlöm kaüûzû gþndÿrÿrdim: þldörölöb, þldörölöb, þldörölöb vÿ tor pa üa basdûrûlûb! – Olenka qûzüûnlûqla dedi. Lÿnÿtÿ gÿlsin möha ri bÿni, beø il ke÷ib, yenÿ dÿ nÿfÿsi duyulur! – Möharibÿ vaxtû, – Erjika sþhbÿtÿ qarûødû, – ÷oxlarûnû uzaqlara qovublar, okeandan da o tÿrÿfÿ. Bÿlkÿ, o da saüdûr, oralardadûr. – Bax bu, ola bilÿr, – Olya razûlaødû. – Belÿ olsa, ömid edÿ bilÿr. Amma ömumiyyÿtlÿ, Nadyuøanûn aüûr xasiyyÿti
472 var: þz dÿrdindÿn hÿzz almaüû xoølayûr. Ancaq þz dÿrdindÿn. Dÿrdi olmayanda ona elÿ gÿlir ki, hÿyatûnda nÿsÿ ÷atûømûr. Daøa gþzlÿyirdi ki, hamû danûøûb qurtarsûn, iynÿnin ucunu tÿlÿsmÿdÿn, itilÿyirmiø kimi, par÷anûn kÿnarûna sör- tördö. Bilirdi ki, sþhbÿtÿ baølayan kimi hamûnû mat qoyacaq. – Hÿ, qûzlar, qulaq asûn, – o qÿtiyyÿtlÿ dedi. – Nadyuø ka bizi, sadÿcÿ, tovlayûr, yalan deyir. O, ÿrini þlö hesab etmir, onun itkinlikdÿn qayûtmaüûna-zadûna ömid bÿslÿmir. O, sadÿ- cÿ, bilir ki, ÿri saüdûr. Vÿ hÿtta harada olduüunu da bilir. Hamûda bir canlanma baø verdi: – Sÿn nÿdÿn bilirsÿn? Daøa onlara qalibanÿ tÿrzdÿ baxûrdû. Hÿr øeyÿ fikir ver- mÿk bacarûüûna gþrÿ otaqda onun adûnû ÷oxdan möstÿntiq qoymuødular. – Dinlÿmÿyi bacarmaq lazûmdûr, qûzlar! Bircÿ dÿfÿ dÿ olsa onun ÿrindÿn þlmöø adam haqqûnda danûøûlan kimi danûødûüûnû eøitmisiniz? Yox. O hÿtta “idi” sþzönö dÿ iølÿt- mÿk istÿmir, birtÿhÿr “idi”siz vÿ ke÷miø zamansûz ke÷in- mÿyÿ ÷alûøûr. ßgÿr itkin döøöbsÿ, he÷ olmasa, bircÿ dÿfÿ dÿ olsa onun haqqûnda þlmöø kimi döøönmÿk olardû? – Bÿs onda nÿ olub? – Yÿni bu da aydûn deyil? – Daøa sÿsini qaldûrdû, ÿlindÿki tikiøi bir qûraüa qoydu. Yox, bunlara he÷ nÿ aydûn deyildi. – O saüdûr, lakin Nadyuøanû atûb! Nadya da ki boynuna alma üa utanûr! Ona gþrÿ dÿ itkin döømÿk mÿsÿlÿsini uydu- rub.
– Bax buna inanaram! Buna inanaram! – Lyuda pÿrdÿni øappûltû ilÿ dþyÿclÿyÿrÿk rÿfiqÿsini dÿstÿklÿdi. – Demÿli, ÿrinin xoøbÿxtliyi naminÿ þzönö qurban verir! – Muza bÿrkdÿn dillÿndi. – Demÿli, nÿ ö÷önsÿ lazûmdûr ki, o sussun vÿ ÿrÿ getmÿsin! – Bÿs onda nÿyi gþzlÿyir? – Olenka anlaya bilmirdi. – Bÿli, hÿr øey doürudur, ÿhsÿn, Daøka! – Lyuda pÿrdÿ- nin arxasûndan xalatsûz, bircÿ kþynÿkdÿ, ayaqyalûn halda Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 473
÷ûxdû. Bu qiyafÿdÿ o daha øax vÿ ucaboy gþrönördö. – Dÿrd onu sûxûr, buna gþrÿ dÿ þzöndÿn uydurur ki, þlmöø adama sÿdaqÿtini qoruyur. He÷ nÿyi dÿ qurban verib-elÿmir, ÿksi- nÿ, ÿsir ki, kimsÿ onu ÿzizlÿsin, ancaq he÷ kÿs onu istÿmir! Bÿzÿn gþrörsÿn, þz yolunla gedirsÿn, kö÷ÿdÿ hamû dþnöb sÿnÿ baxûr, o isÿ lap gedib þzö iliøsin, he÷ kÿsÿ lazûm deyil! Bunlarû deyÿndÿn sonra tÿzÿdÿn pÿrdÿnin arxasûna ke÷di. – Onun yanûna Øaqov gÿlir, – Erjika dillÿndi. – ßgÿr gÿlirsÿ, bu hÿlÿ he÷ nÿ demÿk deyil! – gþzÿ gþrön- mÿyÿn Lyuda ÿminliklÿ onun fikrini rÿdd etdi. – Lazûm dûr ki, qarmaüa ke÷sin! – Necÿ yÿni “qarmaüa ke÷sin”? – Erjika baøa döømÿdi. Gölöødölÿr. – Yox, onda siz belÿ deyin, – Daøa tutduüunu buraxmaq istÿmirdi. – Bÿlkÿ dÿ, ÿrini tÿzÿ arvadûndan geri ala bilÿcÿ- yinÿ ömid edir?.. Qapû ÿvvÿlki kimi øÿrti qaydada – “ötönö gizlÿtmÿyin, þzömözönködör” – dþyöldö. Hamû susdu. Daøa qarmaüû a÷dû. Nadya ayaqlarûnû söröyÿ-söröyÿ otaüa girdi. Sifÿti yor- üun vÿ qocalmûø kimi gþrönördö vÿ zahiri gþrönöøö ilÿ dÿ, sanki, Lyudanûn ÿn pis riøxÿndlÿrinÿ haqq qazandûrûrdû. Qÿribÿ idi ki, otaq yoldaølarûna he÷ bir xoø sþzlÿ möraciÿt etmÿdi, demÿdi ki, “budur, mÿn dÿ gÿlib ÷ûxdûm”, “hÿ, qûzlar, hansû yeniliklÿr var?” Nadya körkönö asdû vÿ sakitcÿ þz ÷arpayûsûna tÿrÿf ke÷di. Erjika yenÿ oxuyurdu. Muza yenÿ özönö ovuclarû ara- sûna almûødû. Olenka a÷ûq-sarû bluzkasûnûn qûrmûzû döymÿ- lÿrini bÿrkitmÿkdÿ davam edirdi. He÷ kÿs demÿyÿ sþz tapmadû. Sakitliyin yaratdûüû sûxûn- tûnû aradan qaldûrmaq istÿyÿn Daøa sþzlÿri uzada-uzada sþh- bÿtÿ nþqtÿ qoydu: – Bax belÿ, qûzlar, hÿyat roman deyil...
|