Azərbaycan türkləRİNİN

bia, mua 
– ―su‖ 
sözünün iştirakı ilə yaran mış tunqus – mancur mənşəli toponimlər (Buya, Zamua, 
Biain i və b.) məsələnin belə həllinə xələ l gətirmir, çünki Altay dil (məsələn, 
Azərbaycan dilində ―ta xta‖, tunqus dilində ―dyaqda‖) aşkar edilmişdir. Er. əv. I 
minilliyinə a id etnosların - mannala rın, madayla rın, a lbanların, kasların, kaspilə rin, 
kimmerlə rin, skiflə rinvə sakların dillərinə a id toponimlər və şə xs adları monqol – 
tunqus – mancur dilləri əsasında yox, məh z qədim türk d illəri əsasında yaranmışdır. 
La kin ə lbəttə, bu etnosların adamları ö zlə rin i ―türk‖ adlandırma mışlar. On lar üçün 
―türk‖ sözü konkret özünüadlandırma b ild irən söz deyildi. ―Türk‖ etnonimi
Altaymənşəli qədim etnoslardan birinin adı idi və ehtima l ki, ―Avesta‖ da qeyd 
olunan ―Tur‖ etnonimi ilə mənşəcə birdir.
Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə bağlı mühüm məsələrdən biri də onun 
dövrləşdirilməsidir. Ə. Dəmirçizadənin, A. Qurbanovun, H. Xudiyevin, T. 
Hacıyevin, V. Aslanovun, E. Əzizovun, Ə. Şükürovun tədqiqatları sayəsində bu 
problemdə müəyyən qədər aydınlıq yaran mışdır. La kin hələ araşdırılma mış 
məsələ lər ço xdur. Bu onunla ə laqədardır ki, indiyədək A lban və Atropaten 
xalq larının etnik təbiəti məlu m deyild i və ona görə d ilçilər Azərbaycan dilin in XI – 
XII əsrdən əvvələ apara bilmirdilər.
Azərbaycan türk dilin in birbaşa s ələfi Atropatena və Alban ümumxalq
danışıq dillərid ir. Mannada və Midiyada tayfa ittifaqları xalqa çevrilməd iyinə görə 
ümu mxalq danışıq dili də yarana bilməzd i. Ona görə təxminən eyni tarixi mərhələ 
çərçivəsində yaranmış bu dillər Azərbaycan dilinin bünövrəsini təşkil edir. Alban 
tarixçisi Musa Kalankatlın ın çar Vaçaqanın (V əsr) bütün əyalətlərə fərman lar 
göndərməsi haqqında məlu matından (I kitab, 20- ci fəsil) aydın o lur ki, Albaniyada 
ümu mxalq danışıq dili vardı. Alban dili həm də V- VII əsrlərdə yazılı dil idi. 

---

177 
Mənbələrdə qeyd olunur ki, Bibliya alban d ilin ə tərcü mə o lunmuşdu. Bu onu 
göstərir ki, alban dili ―Bibliya‖ kimi kitabın d ilini verməyə qadir lüğət fonduna 
ma lik d il id i. Bilirik ki, ərəblə rin Azərbaycanı işğal et məsilə alban etnosu dini 
mənsubiyyətcə parçalanmış, VIII əsrin əvvəlində xilafət in kö məyi ilə e rməni 
kilsəsi alban kils əsini özünə tabe etmişdi. Bu a lban yazısın ın məhvinə səbəb 
olduğu kimi, ü mu malban danışıq dilinə də zərbə vurmuşdu. Əslində ümu mxalq 
Alban danışıq və yazılı dilinin tarixi bununla bitir və VIII əsrdən sonra Albaniya və 
Atropatenada türk tayfaların ın albanların müs əlman hissəsi və atropatenlilərlə 
konsolidasiyası yeni etnosun – Azərbaycan etnosunun formalaş masına s əbəb 
olmuşdur. Böyük Nizami və Xaqani məhz Albaniya ərazisində əsrlər boyu 
formalaşmış mədəni irsi və formalaş mış dili əhatə edən ö zül üzərində yüksəlmişdi. 
Niza mi etnik mənsubiyyətcə türk idi və onun ana dili də albanla rın türk dili idi. 
Məlu mdur ki, Niza mi qıpçaq qızı ilə ev lən mişdi. Yəq in ki, hə min qız nə ərəb, nə 
də farsca bilmird i. Niza mi türk deyildis ə (XI-XII əsrlə rə qədər A lban əhalisin in 
Qafqa zmənşəli olmasın ı söyləyən tarixç ilə rimizin ardınca gets ək) türk qızı ilə necə 
ailə qura bilərd i? Be lə aydın məsələ ləri də bəzi tədqiqatçı tarixçilərimizə başa 
salmaq olmur. 
Oğuzların XI-XII əsrlərdə gəlməsi ilə Azərbaycan xalq ının və A zərbaycan 
dilinin formalaşması istiqamətində davamedən prosesin yeni mərhələsi 
başlanır.VII-VIII 
əsrlərdə 
Azə rbaycana 
köçürülmüş 
ərəb 
tayfaların ın 
assimilyasiyası da bu mərhələ ilə bağlıdır. Oğuzların dili yazılı dil idi. Hələ Orta 
Asiyada onların dilində əsərlər yaran mışdı. ―Kitabi Dədə Qorqud‖un dili həmin 
oğuzların dili ilə yerli alban-atropaten dillərinin konsolidasiyası prosesinin 
nəticəsində təşəkkül tap mış dil idi. La kin Qətran Təbrizin in, Niza minin, Xaqanin in 
və ümu miyyətlə, XIII əsrə qədər ya zıb yarat mış Azə rbaycan şairlərinin d ili 
oğuzların gəlişinə qədərki ü mu mxalq danışıq d ili id i. Bura Cənubi Qafqazda və 
Cənubi Dağıstanda yaşayan bütün xalq ların – ermənilərin, gürcülərin, tatla rın, 
talışların, ləzgilərin, udin lərin, Şahdağ ―qrupu‖ xalq larının və s. dillərindəki ço xlu 
qədim türkmənşəli sözlə ri də ə lavə et mək la zımdır. Hə min dillərdə qədim 
formalarını saxlamış türk sözləri Manna, Midiya, Atropatena və Albaniya 
toponimlə rində və şəxs adla rında daşlaşmış sözlə rlə , onları A zərbaycan dilində və 
diale ktlərində müvafiq sözlə rlə müqayisəli tarixi və filolo ji təhlili Azərbaycan 
dilinin yazıyaqədərki in kişaf mərhələlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün faktlar verə 
bilər. 
Bununla əlaqədar olaraq bir neçə misal çəkmə k ola r. V əsr erməni 
tarixçisi Favst Buzandın əsərində erməni dilində