4.2. Torpağ ın mə hsuldarlığ ının qiymə tlə ndirilmə sinin metodoloji cə hə tlə ri.
Bu istiqamətin vacib məsələləri aşağıdakılardır:
1)
Ərazilərin meşələrin, kənd təsərrüfatı bitkilərinin və torpağın məhsuldarlığına
təsir edən aqroekoloji xüsusiyətlərinin aydınlaşdırılması.
2)
Zonalar üzrə torpaq fondunun, tərkib və quruluşunun növlərinin və fitosenoz
sahəsinin xarakterizə edilməsi.
3)
Məsələnin öyrənilməsinin nəzəri və metodoloji cəhətlərinin öyrənilməsi.
4)
Torpaq kadastrı məqsədləri üçün respublika meşələrinin və kənd təsərrüfatı
bitkiləri torpaqlarının məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi.
5)
Torpaq örtüyü quruluşunu nəzərə almaqla əsas landşaft komplekslərinin
qiymətləndirilməsi.
6)
Meşələrin və kənd təsərrüfatı bitkilərinin torpaqlarının aqraristehsal
qruplaşdırılması.
7)
Respublikanın təbii-iqtisadi rayonları, administrativ və landşaft zonaları üzrə
torpaqların bonitet ballarının və müqayisəli üstünlük əmsallarının təyin edilməsi.
Təbiət-hər bir elementi bütövlükdə inkişaf edənlə sıx əlaqədə olan yüksək
səviyyədə təşkil olunmuş sistemdir. Bu həm bütövlükdə təbiət aləminə, həm də
insanın təbiətlə qarşılıqlı təsirinə və ümumiyətlə dərk etmə prosesinə aiddir.
Komponentlərin çevrilməsinin qarşılıqlı şərtliliyinin öyrənilməsi coğrafi
komponentlərin obyektiv və qanunauyğun formalaşmasının dərk etmə metodu,
vasitəsidir. Bu qarşılıqlı təsir və dəyişikliklər nəticəsində meydana gələn material
cisimlər; yer səthi təbiətinin bütöv, inteqral və konkret ifadələri, o cümlədən
torpağın məhsuldarlığının qiymətləndirilməsi coğrafi proses adlandırıla bilər.
Müasir təbiətşünaslığın metodoloji əsasları təbiətin bütövlükdə inkişafının
ümumi qanunlarının nəzərə alınması, cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibəti
məsələlərinə kompleks yanaşma əsasında insanın çevirici, dəyişdirici fəaliyyətinin
qurulmasının tələb edir.
Torpağın
məhsuldarlığının
qiymətləndirilməsi
üçün
eksperimental
tədqiqatlar aparılmalı, bu tədqiqatlar zamanı torpaq örtüyünün quruluşunu nəzərə
almaqla ayrı-ayrı landşaft kompleksləri üzrə aqroekoloji xüsusiyətlər
öyrənilməlidir. Müxtəlif meşə və yem bitkilərinin aqrosenozlarının məhsuldarlığı
nəzərə alınmalıdır. Bu məqsədlə nisbətən geniş yayılmış torpaq tipləri üzrə onların
örtüyü quruluşunu, şorlaşmasını hidromorfluğunu, qranulometrik tərkibini və s
nəzərə almaqla çöl tədqiqatları aparılmalıdır. Əsas sahələrdə torpaq kəsimləri
qoyulmalı, labaratoriyada öyrənmək üçün bitki və torpaq nümunələri seçilməlidir.
Torpaqların aşağıdakı analizləri aparılmalıdır: hidroskopik nəmlik-qurutma üsulu
ilə; qranulometrik tərkib – pirofosfat natriumun pipet metodu ilə işləməklə;
Humus–Tyurin üsulu ilə; ümumi azot-Keldal üsulu ilə; ümumi fosfor-Qinzburq və
Ş
eqlov üsulu ilə; udulmuş kalium və maqnezium-Ivanov üsulu ilə; CO
2
–
kalsimetrlə; PH (sulu) potensimetrlə.
Ə
razinin bitkiçiliyinin öyrənilməsi üçün geniş yayılmış fotosenozların
xarakteristikası və yem bitkilərinin məhsuldarlığı üzrə ədəbiyyatlar istifadə
edilməlidir.
Stasionar tədqiqat zamanı məhsuldarlığın uçotu aparılır və bu uçotun
metodikası konkret bitki növünə uyğunlaşdırılır. Lazım gəldikdə 3-5 dəfə
təkrarlana bilər. Alınmış məhsulun tərkibinin öyrənilməsi üçün kimyəvi analizlər
aparılır.
Torpaqların keyfiyyətcə qiymətləndirilməsinin əsas kriteriyası onların
genetik və aqraristehsal xüsusiyətləri olmalıdır ki, bunlar nisbətən obyektiv
göstəricilər olub yerli şəraitdə torpağın məhsuldarlığınatəsir edir. Belə göstəricilərə
Humus, azot və fosforun ümumi ehtiyatları 0-20, 0-50, 0-100 sm qatlarda udulmuş
ə
sasların həcmi aiddir.
Seçilmiş əsas aqrokimyəvi göstəricilər mövcud instruksiyalar əsasında və
riyazi statistik metodlarla işlənir.
Ümumi iqlim göstəricisinin nəzərə alınması üçün respublika rayonlarındakı
meteroloji stansiyaların göstəricilərinə əsasən bioklimatik potensial hesablanır.
Torpaqşünaslığın inkişafının müasir mərhələsində başqa bioloji elmlərdə
olduğu kimi riyaziyyatla əlaqə genişlənir və dərinləşir. Riyazi metodların tətbiqi
toplanmış böyük həcmli faktiki materialların ümumiləşdirilib mənimsənilməsinə
imkan verir.
Torpağın məhsuldarlıq səviyyəsini kəmiyyətcə tyin etməyə imkan verən
bonitirovka tədqiqatlarında da riyazi metodların tətbiqi zəruridir. Riyazi işləmə
sayəsində məhsuldarlığı müəyyən edən konkret torpaq xüsusiyəti göstəriciləri
kompleks nisbi kəmiyyət olan qiymətləndirmə balına çevrilir.
4.3. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının və meşə ərazilərinin bonitirovkası.
Torpağın kənd təsərrüfatı bitgilərinin məhsuldarlığı, meşə və yem sahələrinin
məhsul verimi ilə əlaqədar müqayisəli keyfiyyət xarakteristikası bonitirovka yolu
ilə aydınlaşdırılır. Bonitirovkanın məqsədi torpağın məhsuldarlığınınmiqdar
xarakteristikalarının vahid sisteminin hazırlanmasından ibarətdir.
Torpaqların bonitirovkasının metodik məsələlərigeniş müzakirə obyektidir.
Qiymətləndirmə şkalasının göstəricilər sistemi müxtəlifdir.
Bonitirovkanın məqsədi əkinçiliyin intensivliyi və aqrotexnik səviyyənin
müqayisəli qiymətlərilə, verilmiş kənd təsərrüfatı zonasında bütün bitqilər və bitgi
qrupları
üzrə
torpaqların
məhsuldarlıq
fərqlərinin
miqdar
ifadəsinin
aydınlaşdırılmasından ibarətdir.
Qoyulmuş məsələnin həlli üçün konkret torpağın morfoloji əlamətləri
xüsusiyyətləri haqqında ölçülə bilən,ədədlərlə ifadə edilmiş kütləvi məlumatlar
istifadə edilir. Torpaq layları üzrə humus, azot, fosfor,udulmuş əsaslar, torpaq
zonaları üzrə iqlim şəraiti (bioklimatik potensial şəklində- BKP) və s. torpağın
nisbətən dayanıqlı, az dəyişən xüsusiyyətlərinixarakterizə edir. Bu göstəricilər
torpaq tədqiqatı materiallarında mövcuddur. Bundan əlavə əsas kənd təsərrüfatı
bitgilərinin məhsuldarlığı, yem və meşə sahələrinin məhsul verimibarədə ayrı-ayrı
sahələr, təsərrüfatlar üzrə çox illik göstəricilər istifadə edilir.
Torpağın bonitirovkası yuxarıdakı məlumatların eyni zamanda, birlikdə
istifadəsi əsasında qurulur. Lakin bu məqsəd üçün məhsuldarlıq və torpağın
xüsusiyyətlərini xarakterizə edən bütün göstəricilər eyni dərəcədə əhəmiyyətli
deyil. Torpağın elə xüsusiyyət və əlamət göstəriciləriniseçmək lazımdır ki, onlar
məhsuldarlıq göstəriciləri ilə korrelyasiya olunsun. Buu zaman məhsuldarlıq
göstəriciləri də elə seçilməli və ya hesablanmalıdır ki,birincisi, keyfiyyətcə yaxın
olan torpaq və ya torpaq qrupları ilə əlaqədar olsun. Ikincisi, əkinçiliyin
intensivliyi və aqrotexnikanın səviyyəsi ilə əlaqədar fərqlər aradan qaldırılmış
olsun.
Torpağın əlamət və xüsusiyyətlərinin məhsuldarlıqla korrelyativ əlaqəsi torpağın
tip və alt tipləri, təbii zona və rayonlar üzrə fərqlənir. Aqrotexnikanın səviyyəsi və
ə
kinçiliyin intensivliyi təsərrüfatın ixtisaslaşması və istehsal resursları ilə
təminatından asılıdır. Buna görə də bonitirovka zamanı torpağın xüsusyyət və
ə
lamətlərinin seçilməsi, yerli təbii və təsərrüfat xüsusiyyətləri maksimum dəqiq
nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.
Torpağın məhsuldarlığı onun su-istilik, hava və qidalanma rejimləri ilə, habelə
torpaq məhlulunun tərkibi və reaksiyası ilə, başqa sözlə iqlim və başqa şəraitlərdən
asılı olan dinamik faktorlardan da asılıdır.
Torpağın yuxarıda göstərilən xüsusiyyətləri ancaq müəyyən həddə qədər
məhsuldarlığın indikatoru kimi çıxış edə bilər. Onlar arasında asılılıq:
1.
Həmişə düz mütənasib olmur,
2.
hər bir xüsusiyyətin ədədi ifadəsi hesablama və ölçmə sisteminin
kənarlaşmaları ilə əlaqədar fərqlənir,
3.
yxarıda deyildiyi kimi, onlar hər torpaq tipi, təbii zona və ərazi üzrə
fərqlənir,
4.
bitgilərin torpaq şəraitinə tələbindəki ümumi cəhətlərlə yanaşı, hər bitginin
torpağa öz tələbləri mövcuddur və torpağın müxtəlif xüsusyyətlərinə özünə uyğun
reaksiya verir.
Müxtəlif bitgilərin xarici mühitə tələbi də eyni deyil. Buna görə də torpağı
becərilən məhsuldan ayrılıqda bonitirovka etmək olmaz. Müəyyən xüsusiyyətlərə
malik olan torpaq bir bitgi üçün yüksək, başqası üçün aşağı qiymətləndirilə bilər.
Beləliklə, məhsulun indikatoru və keyfiyyət göstəricisi kimi torpağın
morfogenetik xüsusiyyətlərinin qiymətini azaltmadan qeyd etmək lazımdır ki, bu
rolu həddən artıq qaldırmaq da olmaz.
Bonitirovka
üçün
kriteriya
kimi
torpaq
xüsusiyyətlərinin
ə
dədi
göstəricilərininistifadəsi zamanı belə istifadənin imkanlarının məh dudluğu ilə də
hesablaşmaq lazımdır. Torpağın elə xüsusiyyətlərini tapmaq mümkündür ki,
onların ədədi qiymətləri müəyyən məhdudiyyətlərdə (eyni tip və ya növ, eyni
zonada eyni tip və ya növ və s.) məhsuldarlıqla əlaqəlidir.
Torpağın bonitirovkası zamanı məhsuldarlığın çöl şəraitində, konkret torpaqda,
müəyyən qaydaları nəzərə almaqla birbaşa uçotu zəruridir. Bu qaydalar ondan
ibarətdir ki, müəyyən məhsuldarlıq faktorununöyrənilməsinin müxtəlif variantları,
bütün başqa şərtlərin hökmən bərabərliyi şərtində bir-biri ilə müqayisəyə qoyula
bilər. Həm də təcrübə müəyyən miqdarda təkrarlanmalıdır.
Beləliklə, torpağın bonitetinin təyini üzrə işlər aşağıdakı mərhələlərdən
ibarətdir:
1.
Torpaqların əsas diaqnostik əlamətlərin riyazi məlumatları ilə sistematik
siyahısının tərtibi.
2.
Kənd təsərrüfatı bitgilərinin məhsuldarlığı, yem və meşə ərazilərinin
məhsulu ilə korrelyasiya olunan diaqnostik əlamətlərin seçilməsi.
3.
mərkəzi statistika idarəsinin və qabaqcıl təsərrüfatların məlumatları əsasında
texniki bitgilərin (pambıq, şəkər çuğunduru, tütün, çay və s.) meyvələrin (alma,
armud və s.), üzümün məhsuldarlığı, yem və meşə ərazilərinin məhsulu üzrə
məlumatların yığılması.
4.
BKP nəzərə alınmaqla torpağın xüsusiyyətləri ilə əsas bitgilərin
məhsuldarlığı arasında korrelyasiya asılılığının müəyyən edilməsi.
5.
Qiymətləndirmə şkalalarının müqayisəsi (suvarılan, qismən suvarılan və
dəmyə torpaqlarının, yem və meşə ərazilərinin).
6.
Məhsuldarlığa mənfi və müsbət təsir edən xüsusiyyətlər hesabına torpağın
qiymətinin azaldılması və artırılması.
7.
Bütün
respublika
üzrə
təsərrüfatların
ə
razilərinə
torpaqların
qiymətləndirilmə şkalasının qoyulması.
Mövcud bonitet şkalasının tərtibində torpaqların bir-biri ilə müqayisəsi dayanıqlı
ə
lamətlər üzrə (humus, ümumi azot, fosfor, udulmuş əsaslar(100 qr torpaqda mq
ekv.)) 0-100 sm (bir illik bitgilər) və 0-200 sm (çox illik bitgilər) dərinlikdə A və B
layları üzrə aparılır. Bu məlumatlar bonitet balını, torpağın xüsusiyyətləri üzrə
BKP- ni nəzərə almaqla xarakterizə edir.
Seçilmiş kriteriyaların (humus, azot, fosfor, udulmuş əsasların cəmi, iqlim və s.)
etibarlılığı riyazi statistikanın köməyilə müəyyən edilmişdir.
Respublikanın ayrı- ayrı bitgi torpaqlarında hesablama nəticəsində orta hesabi
xəta (m), dəqiqlik göstəricisi (p) və etibarlılıq səviyyəsi (t) aydınlaşdırılmışdır.
Alınmış məlumatlar göstərir ki, onlar kənd təsərrüfatı bitgilərinin torpaq
bonitetinin kriteriyası üçün tam etibarlıdır.
4.4. Torpağ ın mə hsuldarlığ ının müə yyə n edilmə si.
Torpağın məhsuldarlığının müəyyən edilməsi üçün torpağın tipləri üzrə arayış
məlumatları və iqtisadi qiymətləndirmənin bal qiymətləri istifadə edilir:
Birinci massivin quruluşu cəd.4.1.-dəgöstərilmişdir. qtisadi qiymətləndirmənin
bal qiymətləri üzrə arayış massivinin quruluşu isə cəd.4.2.-də göstərilir və hər bir
iqtisadi qiymətləndirmə rayonu üzrə tərtib edilir:
Cədvəl 4.1.
Torpaq tirləri üzrə arayış məlumatları.
Sıra №
Torpağın tipi
Toorpağın
kodu
Bonitet balı
1.
Açıq çəmən boz.
306
71
2.
Boz qərvəyi.
304
64
3.
Boz çəmən.
305
86
4.
Açıq boz qəhvəyi.
302
78
Cədvəl 4.2.
Iqtisadi qiymətləndirmənin bal qiymətləri.
Sıra №
Bitkinin adı
Bitkinin
kodu
Bir
balın
qiyməti s/ha
1.
Taxıl.
Ta
0,26
2.
Tərəvəz.
Tə
1,88
3.
Silos.
Si
1,06
4.
Kökümeyvəli.
K
1,21
5.
Birillik ot.
B
0,09
6.
Meyvə.
M
0,95
Məsələnin həlli torpaq nümunəsinin tipinin müəyyən edilməsi ilə başlayır. Bu,
torpağın xüsusiyətləri və morfoloji əlamətləri əsasında həyata keçirilir. Bundan
sonra “Torpaqların tipləri üzrə arayış məlumatları” massivindən onun bonitet balı
götürülür. Daha sonra isə iqtisadi qiymətləndirmənin bal qiymətləri üzrə arayış
məlumatları massivindən müxtəlif bitki növləri üzrə bir balın qiyməti (yəni
məhsuldarlığı) götürülərək bonitet balına vurulur.
Torpağın məhsuldarlığını ekspert sistemlə müəyyən etmək üçün isə bilik
bazasına müvafiq məlumatları daxil etmək lazımdır. Belə məlumatlara birinci
növbədə konkret torpağın xüsusiyətlərini və morfoloji əlamətlərini ədədlərlə ifadə
edən kütləvi məlumatlar aiddir. Torpaq tədqiqatı materiallarında buraya aşağıdakı
elementlər aid edilir: Humus, azot, kalium, udulmuş əsasların miqdarı və s. Hər bir
torpaq növü üzrə müəyyən miqdarda torpaq nümunəsi üçün belə göstəricilər və
müxtəlif bitgi növləri üzrə məhsuldarlıq çöl tədqiqatları və ya fermerlərin
məlumatlarına əsasən müəyyən edilir.
Boz qəhvəyi, açıq boz qəhvəyi və açıq çəmən boz torpaqlar üçün belə
məlumatların qiymətləri, hər torpaq növü üzrə uyğun olaraq 11, 23 və 11 nümunə
olmaqla, torpağın A və B qatları üzrə götürülür.Buqiymətlərcəd.4.3, cəd.4.5və
cəd.4.7-də, onlarınməhsuldarlıqgöstəriciləriisə cəd.4.4, cəd.4.6və cəd4.8-də
verilmişdir.
Öyrənmə
çoxluğukimiistifadə
edilənbuməlumatlarekspertsistemdə
giriş
məlumatı
kimiistifadə
edilir.
Ekspertsistemin
öyrədilməsinəticəsində
torpaqlarıntiplərivə
onlarınməhsuldarlıqgöstəricilərininekspertsistemlə
müəyyənedilməsi
üçünqaydaformalaşdırılır.
Bununlaekspertsisteminformalaşdırılması prosesibaşa çatır.
Cədvəl 4.3.
Боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун
морфолоъи эюстярижиляри
Щумус Азот
U d u l m u s e s a s l a r
Удулмуш
У д у л м у с я с а с л а р.
Жями
Ca
Mg
Na
A B A B A
B A B
A
B
A
B
2.10 2.05
0.13
0.16
36.24
29.36
29.8
22.09
5.44
6.37
1
0.9
1.51 0.98
0.09
0.07
31.6
28
22.5
20
8
7
1.1
1
2.21 1.89
0.20
0.18
26.8
26.15
24.2
21.28
1.7
3.87
0.9
1
2.63 1.98
0.16
0.11
21.13
17.4 13.03
11.58
6.5
4.12
1.6
1.7
3.80 1.82
0.21
0.12
33.75
19.4
20
11.58
12.25
6.62
1.5
1.2
2.96 1.87
0.17
0.12
30.8
31.5
22.5
25.5
7.5
5
0.8
1
2.74 1.70
0.16
0.16
25.75
27.58 18.63
19.53
6.12
7.25
1
0.8
2.61 1.54
0.15
0.09
17.83
16.2
15.3
11.08
1.63
4.12
0.9
1
2.94 1.66
0.09
0.11
31.53
30.99 25.15
25.71
5.38
3.88
1
1.4
3.13 2.59
0.18
0.15
23.76
22.5 16.13
16.95
6.63
4.75
1
0.8
2.85 0.83
0.08
0.06
19.18
19 13.63
12.25
4.75
5.75
0.8
1
Cədvəl 4.4.
Боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя обйектляринин
мящсулдарлыг эюстярижиляри
М я щ с у л д а р л ы г ( с / щ)
Кясим
Тахыл Тярявяз
Силос
Мейвя
Кюкц
Бир иллик
нюм-
мейвяли
от
ряси.
16.56
120.26
67.76
77.36
5.68
60.1
625
17.71
121.41
68.91
78.51
6.83
61.25
1
18.84
122.54
70.04
79.64
6.56
62.45
622
15.95
119.65
67.15
76.75
5.07
59.49
272
13.96
115.56
65.16
73.65
3.08
53.64
281
15.97
119.67
67.17
76.77
5.09
60.96
1109
16.65
120.35
67.85
77.45
5.77
60.19
1120
15.85
119.55
67.05
76.65
4.97
59.39
1920
16.79
120.49
67.99
77.59
5.91
60.33
1969
18.95
122.65
70.15
79.75
8.07
62.49
289
17.32
121.02
68.52
78.12
6.12
60.86
380
Cədvəl 4.5.
Ачыг боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун
морфолоъи эюстярижиляри
Щумус
Азот
U d u l m u s e s a s l a r
Удулмуш
У д у л м у с я с а с л а р.
Жями
Ca
Mg
Na
A
B
A
B
A B A
B
A B
A
B
1.45 1.25
0.09
0.09 19.43 23.45
14.15
12.58
4.38
9.87
0.9
1
2.16 1.71
0.10
0.09 19.43 23.45
14.15
12.58
4.38
9.87
0.9
1
1.99 1.18
0.17
0.10
17.4
16.9
11.03
8.03
4.87
7.37
1.5
1.5
1.76 1.65
0.11
0.09 30.57 24.68
17.95
16.13 11.62
7.75
1
0.8
1.76 1.04
0.11
0.08 30.18 22.85
18.5
11.63 10.38 10.12
1.3
1.1
2.18 1.25
0.12
0.08 22.38
17.5
12.7
8.53
8.38
7.87
1.3
1.1
1.79 1.45
0.13
0.08 19.39 15.62
16.73
13.11
1.36
1.51
1.3
1
2.40 2.15
0.16
0.16 19.84 20.19
17.2
17.2
2.04
2.49
0.6
0.5
1.86 1.08
0.11
0.08 24.36 20.21
22.43
15.31
1.13
4.1
0.8
0.8
2.02 1.89
0.97
0.77 22.61 21.59
15.31
16.52
7.2
4.57
0.1
0.5
1.70 1.54
0.10
0.09 23.55 25.45
13.98
17.85
8.37
6.5
1.2
1.1
1.50 1.09
0.11
0.07 19.28 22.11
14.4
15.59
3.38
5.12
1.5
1.4
2.05 1.56
0.18
0.14 22.05 21.15
16.2
16.14
4.25
3.31
1.6
1.7
1.47 0.65
0.1
0.05 19.46
18
13.03
7.3
5.13
9.3
1.3
1.4
1.47 0.92
0.09
0.06
29.1 30.25
18.58
17.5
9.62 11.75
0.9
1
2.34 1.21
0.13
0.08 24.65 32.13
16
18.58
7.75 12.75
0.9
0.8
1.65 1.36
0.10
0.09
22.2
23.9
15.9
17.7
5.5
5
0.8
1.2
1.36 1.10
0.09
0.07 20.08 18.68
14.93
14.45
4.25
3.63
0.9
0.6
1.79 1.09
0.10
0.07 21.05 16.83
16.63
8
3.12
7.63
1.3
1.2
2.47 2.20
0.15
0.13
10.5
13.4
6.8
8.3
3
4.5
0.7
0.6
1.37 1.03
0.09
0.07 20.35 16.71
16.4
11.58
3.25
4.13
0.7
1
2.24 1.36
0.14
0.09 18.98 16.68
14.13
12.25
4.25
3.63
0.6
0.8
Cədvəl 4.6.
Ачыг боз гящвяйи торпаглар цзря юйрянмя обйектляринин
мящсулдарлыш эюстярижиляри.
М я щ с у л д а р л ы г ( с / щ)
Кясим
Тахыл Тярявяз
Силос
Мейвя
Кюкц
Бир иллик нюм-
мейвяли
от
ряси.
20.28
145.64
82.65
94.4
7.05
74.25
60
23.54
149.9
85.91
97.66
10.31
77.51
601
22.96
149.32
85.33
97.08
9.73
76.93
322
18.56
144.92
80.93
92.68
5.33
72.53
271
19.55
145.91
81.92
93.67
6.32
73.52
174
24.76
151.12
87.13
98.88
11.53
78.73
184
17.78
144.14
80.15
91.9
4.55
71.75
1823
19.54
145.9
81.91
93.66
6.31
73.51
1899
20.55
146.91
82.92
94.67
7.32
74.52
1905
21.73
148.09
84.1
95.85
8.5
75.7
1894
18.65
145.01
81.02
92.77
5.42
72.62
1100
19.65
146.01
82.02
93.77
6.42
73.62
1831
22.51
148.87
84.88
96.63
9.28
76.48
1828
18.95
145.31
81.32
93.07
5.72
72.92
247
19.95
146.31
82.32
94.07
6.72
73.92
347
18.52
144.88
80.89
92.64
5.29
72.49
323
21.12
147.48
83.49
95.24
7.89
75.09
269
17.64
144.56
80.01
91.76
4.41
71.61
398
16.56
142.92
78.93
90.68
3.33
70.53
333
21.89
148.25
84.26
96.01
8.66
75.86
394
17.98
144.34
80.35
92.1
4.75
71.95
272
21.57
147.93
83.94
95.69
8.34
75.54
314
Cədvəl 4.7.
Ачыг чямян боз типли торпаглар цзря юйрянмя чохлуьунун
морфолоъи эюстярижиляри.
Щумус
Азот
U d u l m u s e s a s l a r
Удулмуш
У д у л м у с я с а с л а р.
Жями
Ca
Mg
Na
A B
A B
A B A B
A B
A
2.15
1.62
0.10
0.07 17.69 16.85 12.68
12.48
3.81
3.37
1.2
1.79
1.29
0.13
0.11
17.5 16.62
10.7
10.08
4.5
4.34
2.3
1.61
1.24
0.10
0.08
27.1
22.5
12.5
12
13.5
9.5
1.1
1.32
0.56
0.09
0.04
14.6
12.1
7.25
4.75
6.25
6.25
1.1
1.60
1.38
0.10
0.08 15.58 15.06
9.06
9.32
4.52
3.74
2
1.87
0.99
0.11
0.07 17.28
14.5 10.13
6.55
6.25
7.25
0.9
1.37
1.22
0.09
0.07 16.88 14.15
7.4
6.15
7.88
6.5
1.6
2.22
1.33
0.19
0.16
19.4 20.25
14
13.2
4.5
6.25
0.9
2.21
2.46
0.19
0.09 20.23 22.73
12.2
11.2
6.83
9.03
1.2
2.26
2.07
0.14
0.07
22.5 21.85
15.5
16.25
5.5
4.5
1.5
2.39
2.50
0.15
0.13 23.55 20.65
10.5
9.05 11.25
10
1.8
Cədvəl 4.8.
Ачыг чямян боз типли торпаглар цзря юйрянмя
чохлуьунун мчщсулдарлыг эюстярижиляри.
М я щ с у л д а р л ы г ( с / щ)
Кясим
Тахыл Тярявяз
Силос
Мейвя
Кюкц
Бир иллик нюм-
мейвяли
от
ряси.
18.46
133.5
75.29
85.95
6.4
67.4
1584
19.67
134.71
76.5
87.16
7.61
68.61
1798
22.13
137.17
78.96
89.62
10.07
71.07
1016
17.78
132.82
74.61
85.27
5.72
66.72
945
17.34
132.38
74.17
84.83
5.28
66.28
1807
18.43
133.47
75.26
85.92
6.37
67.37
148
20.58
135.62
77.41
88.07
8.52
69.52
133
18.51
133.55
75.34
85.98
6.45
67.45
940
15.74
130.78
72.57
83.23
3.68
64.68
947
18.65
133.69
75.48
86.14
6.59
67.59
933
16.76
131.8
73.59
84.25
4.7
65.7
977
Gədvəl 4.9.
YENI TORPAQLARIN MORFOLOJI GOSTERICILERI
Йени торпагларын морфолоъи эюстярижиляри.
Щумус Азот
U d u l m u s e s a s l a r
У д у л м у с я с а с л а р.
Кясим
Жями Ca
Mg
Na нюмряси
A B
A B A B A B A B A B
3,23 2,96 0,19 0,14 24,3 24,4 21,6 20,9 2,04 2,34 0,6 1,2
649
2,64 2,05 0,19 0,14 45,9 27,5 35,9 23,3
9 3,16
1 1,1
634
2,99 2,16 0,19 0,14 19,7 13,1 16,5 11,5 2,12 0,88 1,1 0,7
623
3 1,87 0,21 0,12 34,4
16
20 11,6 12,3 6,62 2,1 1,8
281
2,63 1,98 0,16 0,12 21,1 17,4
13 11,6
6,5 4,12 1,6 1,7
272
1,78 1,82 0,13 0,12 21,7 20,6 20,1 17,8 0,43
2 1,1 0,8
618
1,37 1,21 0,09 0,08 24,3 33,2 20,6 25,4
2,5 6,75 1,2
1
158
1,93 1,35 0,15 0,12 21,4 21,5 11,6 13,6 7,66
6 2,1 1,9
560
1,65 0,66 0,11 0,06 20,1 23,8 12,5 14,2 6,62 8,25
1 1,3
164
1,1 0,98 0,08 0,06 18,9 23,8 12,5 14,2 5,25 8,25 1,2 1,3
195
2,19 1,26 0,13 0,08 22,5 11,7 16,4 6,95 4,75 3,63 1,3 1,1
201
0,75
0,6 0,06 0,05 13,9 22,4 9,08 14,2 3,37 6,38 1,4 1,8
323
1,2 1,08 0,08 0,06 18,4
18 13,2 13,9 4,25 3,25 0,9 0,8
272
1,72 1,08
0,1 0,07 15,1 18,5 7,85 11,1 6,13 6,25 1,1 1,2
255
1,98 0,76 0,07 0,05 19,3 20,7 10,9 13,7
7,5 6,25 0,9 0,7
213
1,08 0,75 0,07 0,05 17,4 30,6 9,58 19,5
7 10,1 0,8 0,9
234
1,64 1,89 0,14 0,12 20,6
22 12,3
15 7,58 6,06 0,8 0,9
562
1,81 1,58 0,15 0,11 15,2
15 10,6 10,5 3,97 3,85 0,7 0,7
605
1,74 1,74 0,15 0,08 21,9 20,6 17,8 16,7 3,68
3,5 0,4 0,4
606
1,99 1,35 0,08 0,07 21,6 21,2 14,4 13,7 5,88 6,06 1,3 1,5
458
2,37
1,1 0,09 0,07 21,5 23,9 10,8 12,2
9,5 10,6 1,2 1,1
187
1,47
0,7 0,09 0,05 18,2 16,7
9,7 8,68
7,5 7,12
1 0,9
206
1,68 1,76
0,1
0,1 15,9 17,1 9,83 10,3
5
5,5 1,1 1,3
542
Yuxarıda göstərilən öyrənmə çoxluğu əsasında formalaşdırılmış qaydadan
istifadə etməklə cəd.4.9-da göstərilmiş yeni torpaq nümunələrinin tipinin müəyyən
edilməsi nəticələri cəd.410-də verilmişdir. Müxtəlif məhsul növləri üzrə ekspert
system tərəfindən müəyyən edilmiş məhsuldarlıq göstəriciləri isə cəd.4.11 və
cəd.4.12-də verilmişdir.
Cədvəl 4.10.
Kəsim Torpağin
nömrəsi tipi.
649 Boz qəhvəyi.
634 Boz qəhvəyi.
623 Boz qəhvəyi.
281 Boz qəhvəyi.
272 Boz qəhvəyi.
618 Boz qəhvəyi.
158 Boz qəhvəyi.
560 Açıq boz qəhvəyi.
164 Açıq boz qəhvəyi.
195 Açıq boz qəhvəyi.
201 Açıq boz qəhvəyi.
323 Açıq çəmən boz.
272 Açıq boz qəhvəyi.
255 Açıq çəmən boz.
213 Açıq boz qəhvəyi.
234 Açıq boz qəhvəyi.
562 Açıq boz qəhvəyi.
605 Açıq boz qəhvəyi.
606 Açıq boz qəhvəyi.
458 Açıq boz qəhvəyi.
187 Açıq boz qəhvəyi.
206 Açıq boz qəhvəyi.
542 Açıq çəmən boz.
Cədvəl 4.11.
Торпагларн мящсулдарлыг эюстярижиляри
( с/щ)
Сыра
Торпаьын
Тахыл
Тярявяз
Силос
Мейвя
Кюкц
Бриллик
нюмряси. типи.
мейвяли
от
1 Боз гящвяйи.
16.7773 120.286 67.9773 77.4764 5.74091 60.1045
2 Ачыг боз гящвяйи. 20.2522 146.593 82.6222 94.3722 7.02217 74.2222
3 Ачыг чямян боз.
18.55
133.59
75.38 86.0382
6.49
67.49
Cədvəl 4.12.
Торпагларын мящсулдарлыг интерваллары.
Торпаьын
Тахыл
Тярявяз Силос
Мейвя
Кюкц
Бириллик от
типи.
мейвяли от
Боз гящвяйи.
14.1 19.5
117
124 65.3 70.7 74.3 80.7 3.33 8.15 55.6 64.6
Ачыг боз гящвяйи. 16.2 24.3
143
151 78.5 86.7 90.3 98.5 2.94 11.1 70.1 78.3
Ачыг чямян боз.
15.2 21.9
130
137
72 78.8 82.7 89.4 3.11 9.87 64.1 70.9
Nəticə.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, torpaqların məhsuldarlığının müəyyən edilməsi
olduqca mürəkkəb məsələ olub, onlarla parametrlərdən asılıdır. Onların əksəriyyəti
obyektiv parametrlər olub, fermerlərin fəaliyyətindən asılı olmayaraq nəticəyə təsir
edir. Buna görə də onların təsirini nəzərə almadan fermer təsərrüfatlarının
fəaliyyətinin optimal qurulması mümkün deyil. Ekspert sistemlərdən istifadə
etməklə obyektiv parametrlərin nəticəyə təsirinin öyrənilməsi onları tənzimləmə
prosesində nəzərə almağa imkan verər. Bundan əlavə, onlar, bu sahədə mövcud
metodikaya nisbətən obyekivliyi artırar, torpağın dinamik qiymətləndirilməsini və
çevikliyi təmin edər.
Tədqiqatın nəticəsi göstərir ki:
1.
Torpaqların məhsuldarlığı morfoloji göstəricilərlə sıx əlaqəlidir və ayrı-
ayrı təsərrüfatlar üzrə onların müəyyən edilməsi vacibdir.
2.
Ekspert sistemlərin tətbiq edilməsi üçün morfoloji və iqtisadi
göstəricilərdən ibarət olan bilik bazası yaradılmalıdır.
3.
Hazırlanmış proqramlar torpaqların məhsuldarlığının müəyyən
edilməsizamanı kifayət qədər etibarlı nəticələr əldə etməyə imkan verir.
Ə
d ə b i y y a t
1.
1М. Рот. «Интеллектуальный автомат: компьютер в качестве
эксперта
». М., Энергоиздат, 1991.
2.
2«Информатика». Под ред. Н.В.Макаровой. Москва, «Финансы и
статистика
», 2001. 758 с.
3.
Л. А. Заде Размытые множества и их применение в разпознавании
образов
и кластер-анализе. В кн. Классификация и кластер. Под ред.
Дж
. Вэн Райзин. М. Мир, 1980.
4.
Мазуров Вл.Д. «Математические методы распознавания образов»,
УрГУ
, Свердловск, 1982.
5.
Горелик А.Л., Скрипкин В.А. «Методы распознавания», М., Высшая
школа
, 1984.
6.
Аскеров Г.А. «Разработка алгоритмов классификации на основе
теории
распознавания образов и их использование при создании
систем
автоматизации проектирования в машиностроении».
Диссертация
на соискание ученой степени кандидата технических
наук
. Свердловск, 1984.
7.
Салаев М.Э. Диагностика и классификация почв Азербайджана.
Баку
, «Элм», 1991, 240 с.
8.
Azərbaycanın şimal-şərqi əkinçilik zonası torpaqlarının bonitirovkası və
iqtisadi qiymətləndirilməsinə dair metodiki tövsiyyə. Bakı, «Şuşa»
nəşriyyatı, 2000, 60 s.
9.
Г.Ш.Мамедов. «Агроекологические особенности и бонитировка почв
Азербайджана
». Баку, Елм, 1990.
10.
А.Д.Эйюбов, Х.Ш.Рагимов, Н.А.Улханов «Агроклиматические
ресурсы
возделывания винограда в Азербайджане». Баку, «Елм»,
1991.
11.
Джулиус Ф., Т.Гонсалес, Рафаэль К. «Принципы распознавания
боразов
». Пер. с английского. М., «Мир», 1978.
12.
Ф. А. Мкртчян. «Оптимальное различение сигналов и проблемы
мониторинга
». М. «Наука», 1982.
13.
Колен Дж. «Экспертные системы - средство повышения
производительности
труда». М., 1995.
14.
С.Чуков, Потехин А. «О перспективных направлениях экспертных
систем
». М., 1993.
Клуни
Дж. «Математическое моделирование в функционировании
экспертных
систем». М., 1993.
Dostları ilə paylaş: |