AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.Canlı aləmin ionlaşdırıcı şüaıara həssaslığı və radiasiyadan istifadənin ekoloji-iqtisadi aspektləri. Məlum olduğu kimi, hər bir kimyəvi elementin müxtəlif cür atomları olur. Bu elementlərin bir hissəsi radioaktiv, digərləri isə belə xassəyə malik deyillər. Elementlərin belə növləri izotoplar adlandırılır. Məsələn, karbonun, oksigenin və digər elementlərin bir neçə izotopları vardır. Radioaktiv izotoplar qeyri- sabitdir, parçalanmada bunlar şüalanma buraxaraq digər izotoplara çevrilir. Hər bir radioaktiv izotop özünün atom çəkisi və yarımparçalanma müddəti ilə səciyyələndirilir. Ekoloji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli radioaktiv izotoplar cədvəl 3-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi, 45 Ca – kalsium elementinin radioaktiv elementidir. Onun atom çəkisi 65, yarımparçalanma müddəti 160 gündür [ 7]. Cədvəl 3. Ekoloji əhəmiyyətli radioaktiv izotoplar. A qrupu.Təbii fon şüalanmasında iştirak edən təbii izotoplar zotoplar Yarımparçalanma dövrü Ş
Uran – 235 ( 235
U) 7·10
8 il
α və γ
Uran – 238 ( 238
U) 4,5·10
9 il
α və γ
Radium – 226 ( 226
Ra) 1620 il
α və γ
Torium – 232 ( 232
Th) 1,4·10
10 il
α və γ
Kalium – 40 ( 40 Ka) 1,3·10 9 il β və γ
Karbon – 14 ( 14
C) 5668 il
β
B qrupu. Orqanizmi təşkil edən komponentlərin tərkibinə daxil olan bəzi izotoplar Kalsium – 45 ( 45 Ca)
160 gün β
Karbon – ( 14 C) 5668 il β
Kobalt – 60 ( 60 Co) 5,27 il β və γ Mis – 64 ( 64 Cu) 12,8 saat β və γ Yod-131 ( 131
I) 3 gün
β və γ
Dəmir – 59 ( 59 Fe) 45 gün β və γ Hidrogen – (Tritium) 12,4 il
β
Fosfor- 32 ( 32 P)
14,5 il β
Kalium – 42 ( 42 K) 2,6 il β və γ Natrium – 22 ( 22 Na) β və γ C qrupu. Böyük miqdarda parçalanma məhsullarında olan radioaktiv izotoplar. Stronsium – 90 ( 90 Sr) 28 il β
Stronsium – 89 ( 89 Sr) 53 gün β
Sezium – 137 ( 137
Cs) 33 il
γ Sezium – 134 ( 134 Cs)
2,3 il β və γ Civə - 106 ( 106
Hg) 1 il
β
Civə - 103 ( 103 Hg)
40 gün β və γ Sirkonium – 95 ( 95 Zr) 65 gün β və γ Plutonium – 239 ( 239 Pu) 2,4·10
10 il
β və γ
Yod – 131 ( 131
I) 3 gün
β və γ
Uran – 235 ( 235
U) 7·10
8 il
α və γ
Uran – 238 ( 238
U) 4,5·10
9 il
α və γ
Yuxarıdakı cədvəldən görünür ki, ekoloji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli sayılan radioaktiv izotopları bir-birindən müəyyən xüsusiyyətlərinə görə yaxşı seçilən 3 qrupa (A,B,C) bölmək olar.A qrupuna daxil olan elementlər təbiətdə fon şüalanmasını yaradan elementlərdir. B qrupuna daxil olan elementlər isə bilavasitə bitki və heyvan orqanizmlərinin tərkibedici elementləridir.C qrupuna isə daxil olan elementlər isə uranın və digər radioaktiv elementlərin bölünmə
məhsuludur. Bu elementlər əsasən ona görə təhlükəli hesab olunurlar ki, onlar nüvə partlayışları və atom elektrik stansiyalarının istismar qaydalarının (yaxud texniki nasazlıq) pozulması nəticəsində ətraf mühitə böyük miqdarda yayılırlar. Elmi-texniki ədəbiyyatdan məlumdur ki, müxtəlif növ orqanizmlər güclü radiasiya şüalanmalarına qarşı müxtəlif dözümlülüyə malik olurlar. Şəkil 2-də 3 növ orqanizmlər qrupuna məxsus canlıların müəyyən dozalı rentgen və yaxud γ ş üalanmasına həssaslığı göstərilmişdir. Orqanizmlərin kiçik müddət (dəqiqə,saat) ərazində qəbul etdikləri böyük dozaya – kəskin doza, böyük zaman ə rzində kiçik dozalar qəbul etməsinə - xroniki doza deyilir. Sol tərəfə istiqamətlənmiş oxa uyğun gələn şüalanma qiyməti onu göstərir ki, bu qiymətdən böyük qiymətlərdə həyat eşqi pozula və yaxud məhv ola bilər.Məsələn, 200 rad qiymətindəki doza bir sıra həşəratların embrionunu məhv edir. 5000 rad tam toxumsuzluğa gətirib çıxarır. Radiasiyaya daha dözümlü növlərin hamısını məhv etmək üçün isə 100000 rad tələb olunardı. Şəkildən görünür ki, digər orqanizmlərə nisbətən mikroorqanizmlər radiasiya ş üalanmalarına daha davamlı olurlar [ 8]. ıı ıııHeyvanlar Həşəratlar ııı ııı Bakteriyalar ııı ııı
10 2 10 3 10 4 10 5
6
Doza,rad Şəkil 2 . Üç müxtəlif qrup orqanizmin rentgen və ya γ şüalanmasına həssaslığının müqayisəsi. Aşağı dozalı xroniki təsirləri ölçmək olduqca mürəkkəbdir. Çünki belə ş üalanmaların təsiri özünü on illər ərzində yavaş-yavaş göstərir. Bir çox hallarda bu genetik xüsusiyyətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır.Məsələn, müəyyən olunmuşdur ki, (Sparrod,1962) şam ağacını 10 il müddətində sutka ərzində bir rentgen şüalanmaya məruz qoyduqda onun boy artmasına olan təsir dozanın kəskin qiymətində olan (sutkada 60 R) təsirlə eyni olur. Ali bitkilərdə ionlaşdırıcı şüalanmaya həssaslıq hüceyrə nüvəsinin ölçüləri ilə daha dəqiq desək xromosomun yaxud DNK-nın həcmi ilə düz mütənasibdir.Təyin olunmuşdur ki, xromosomun həcminin dəyişməsi onların ş üalanmaya olan həssaslığını üç dəfə artırır. Xromosomun həcmi ölçüləri böyüdükcə ,onun şüalanma hissəcikləri ilə toqquşma ehtimalını qat-qat artırır. Ali heyvanlarda bitkilər üçün yuxarıda göstərdiyimiz qanunauyğunluq qeydə alınmayıb. Yəni ,onların radiasiya həssaslığının qiymətinin hüceyrə strukturundan asılılığı müəyyənləşdirilməyib. Ali heyvanlar üçün əsas amil onların ayrı-ayrı orqanlarının şüalanmaya həssaslığıdır. Məsələn, müəyyən edilmişdir ki, heyvanların onurğa beyninə təsir göstərən zəif şüalanmalar belə onlar üçün ciddi nəticələr verir. Orqanizmlər təbii şüalanmanın təsirinə məruz qaldıqları üçün onlar bu təsirin nəticəsinə də bir növ öyrənirlər. Təbii radiasiyanın (radiasiya fonu) əsas üç səbəbi vardır :1) kosmik ş üalar; 2) canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olan kalium- 40 elementi; 3) torpaq və dağ süxurlarında rast gəlinən təbii radioaktiv maddələr. Göstərilən üç mənbə tərəfindən müxtəlif sahələrdə yaradılan radiasiyanın illik qiymətinin hesablanması nümunəsi aşağıda göstərilmişdir (qiymətlər mikroradianlarla verilmişdir) [ 15]. Dəniz səviyyəsində olan çöküntü süxurlarda : 35+17+23=75. Qeyd etmək lazımdır ki, dəniz səviyyəsindən yüksəkliyə qalxdıqca təbii ş üalanmaların təsirində əsas yeri kosmik şüalar tutur. Kosmik şüaların çox böyük hissəsi atmosfer tərəfindən udulduğundan yer səthinin hər kvadrat santimetrinə bir saniyədə bir hissəcik düşür. Bunun da 90%-i protonlar,7 %-i α hissəciklər,qalanı isə ağır nüvələrin hesabına düşür.Hündürlük artdıqca bu ş üalanmanın təsiri artır.Məsələn, müəyyən olunmuşdur ki,8 saat təyyarədə uçan şə xs 50 mikrozivertə yaxın şüalanma alır. Yer səthində mövcud olan radiasiya fonunun yarıdan az hissəsini kosmik ş üalar təşkil edir. Ümumiyyətlə.Yer kürəsinin elə bir nöqtəsi yoxdur ki,oraya kosmik şüalar təsir göstərməsin. Bu təsirin qiyməti qütblərdə daha yüksəkdir. Çünki ekvatorda və onun ətrafında Yerin mqnit sahəsi güclü olduğundan bu ş üaların Yer səthinə düşmə ehtimalı azalır (maqnit sahəsi yüklü hissəcikləri səpələyir). Ölçmələr əsasında müəyyən olunmuşdur ki, dəniz səviyyəsinə nisbətən 12000 metr hündürlükdə kosmik şüaların təsirindən radiasiya ş üalanmalarının qiyməti 20-25 dəfə artır. Məlumdur ki,Mendeleyev cədvəlində 83-cü elementdən sonra bütün kimyəvi elementlər radioaktiv xassəyə malikdir. Bununla yanaşı 83-cü elementdən qabaqkı bir çox elementlərin də bəzi izotopları radioaktivdir. Radioktiv şüalanma zamanı maddələrin kütləsi zamanı keçdikcə həndəsi silsilə qanunu ilə azalır. Hər hansı bir müddət ərzində radioizotopun kütəsinin iki dəfə azalmasına yarımparçalanma müddəti deyilir.Müxtəlif maddələr üçün yarımparçalanma müddəti bir-birindən kəskin fərqlənir. Məsələn, Arqon-41 izotopu üçün bu müddət iki saat təşkil etdiyi halda ,Uran-238 üçün bu müddət 4,47 milyard il təşkil edir [ 4]. Bu amildən fundamental ekoloji nəticə alınır,yəni radioaktivliyin təcrübi ləğvinin yeganə imkanı radioaktiv elementə öz-özünə parçalanmasına imkan
verilməsidir, beləliklə radioaktiv şrklənmələrlə mübarizə əsasən xəbərdarlıq xarakteri daşımalıdır. Müxtəlif radioaktiv elementlərin ekoloji təsiri də müxtəlifdir. Belə ki, yarımparçalanma müddəti 2 sutkadan az olan izotoplar ətraf mühit üçün böyük təhlükə yaratmır (nüvə partlayışlarını istisna etməklə).Çünki, onarın yüksək səviyyəli radiasiyası ətraf mühitə qısa müddətdə təsir göstərir. Yarımparçalanma müddəti çox uzun olan elementlər demək olar ki, ətraf mühit üçün təhlükəsizdir. Belə ki, onlar müəyyən zaman müddətində çox zəif şüalanma yaradırlar (məsələn,Uran-238). Beləliklə, ən təhlükəli radioaktiv elementlər yarımparçalanma müddəti bir neçə həftə, bir neçə ay və bir neçə il arasında dəyişən maddələrdir. Öz kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə Ca və K-dan çox fərqlənməyən Stronsium-90 və Sezium-137 ətraf mühit üçün daha təhlükəli izotoplar hesab olunurlar. Bu izotoplar atom sənayesinin tullantıları və nüvə partlayışlarından sonra radioaktiv yağışlar vasitəsilə yer səthinə düşür. Stronsium kalsiumun bəzi xüsusiyyətlərinə malik olduğundan asanlıqla onurğa beyninə daxil olur, sezium isə kliuma oxşar olduğundan asanlıqla əələlərə daxil olur. Bu elementlərin yarımparçalanma müddəti uyğun olaraq 28 və 33 il olduğundan onlar orqanizmdə toplanır və nəticədə sağlamlığa ciddi təsir göstərir. Ekoloji təsir xüsusiyyətinə görə radioaktiv izotoplar 3 qrupa bölünür :A,B və C. A qrupuna daxil olan radioizotoplar canlı maddələrin əsasını təşkil edir. B qrupuna daxil olan elementlər əsasən süni izotoplardır və parçalanma prosesində yaranır.C qrupuna daxil olan izotoplar təsirsiz qazlardır. Aşağıdakı cədvəldə bu qruplara daxil olan izotopların xüsusiyyətləri göstərilmişdir [ 7].
Cədvəl 4. Ekologiya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən əsas radioaktiv izotoplar. Radioizotoplar Yarımparçalanma müddəti Ş üalanma α
β γ
A qrupu Karbon (
14 C)
5568 il
+ Tritium ( 3 H)
12,4 il
+ Fosfor (
32 P)
14,5 gün
+++ Kükürd (
35 S)
87,1 gün
+ Kalsium(
45 Ca)
160 gün
++ Natrium(
24 Na)
15 saat
+++ +++ Kalium(
42 K)
12,4 saat
+++ ++ Kalium (
40 K)
1,3 milyard il
++ ++ Dəmir (
59 Fe)
45 gün
++ +++ Manqan(
54 Mn)
300 gün
++ ++ Yod (
131 I)
8 gün
++ ++ B qrupu
Stronsium( 90 Sr) 27,7 il
++ Sezium (
237 Cs)
32 il
++ Plutonium( 239 Pu)
24000 il ++++
++
C qrupu Arqon (
41 Ar)
2 saat
++ Kripton ( 85 Kr)
10 il
+ Ksenon (
133 Xe)
5 gün
+++ Radon (
222 Ra)
3,8 gün
++
Qeyd : Cədvəldə aşağıdakı işarələr qəbul edilmişdir : + - enerjisi 0,2 MeV-dan azdır ++ - enerjisi 0,2-1 MeV arasındadır +++ - enerjisi 1-3 MeV arasındadır ++++ - enerjisi 3 MeV-dan çoxdur. nsan orqanizmi orta hesabla il ərzində kalium 40-ın hesabına 180 mikrozivert şüalanma alır.Bu şüalanma əsasən insanın qəbul etdiyi kaliumun hesabına yaranır. Bir sıra nuklidlər (qurğuşun -210, polonium -210) orqanizmə ancaq qida vasitəsilə düşür. Göstərilən izotoplar ancaq balıqda toplanır. Buna görə də balıqdan qida məhsulu kimi çox istifadə edən şəxslər nisbətən böyük ş üalanmaya məruz qalırlar. Radioaktiv maddələr insan orqanizminə düşməkdən əvvəl ətraf mühitdə mürəkkəb bir marşrut keçməli olurlar.Məsələn, onlar atmosferdən torpağa , torpaqdan bitkiyə, oradan insan orqanizminə, digər yolu isə torpaqdan bitkiyə keçdikdən sonra otyeyən heyvanlara, onlardan isə ət və süd məhsullarının tərkibində insan orqanizminə keçir. onlaşdırıcı şüalanmanın insan orqanizminə təsir xüsusiyyəti aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir [ 1].
Cədvəl 5. onlaşdırıcı süalanmanın insan orqanizminə təsir xüsusiyyətləri. Süalanma dozası,rad Ş
100000 Bir neçə dəqiqədən sonra ölüm 10000 Bie neçə saatdan sonra ölüm 1000 Bir neçə gündən sonra ölüm 700 90% bir neçə həftə ərzində ölüm 200 10% bi neçə aydan sonra ölüm 100 Ölüm halları qeydə alınmır 5 Xərçıng xəstəliyinə tutulanların sayı kəskin artır 3 Qadınlarda sonsuzluq halları artır Müşahidələr zamanı müəyyən olunmuşdur ki, radiasiyanın gündəlik dozası 2-5 rad olduqda bitkilərin boy artma qabiliyyəti azalır. Heyvan aləminin növ tərkibi azalaraq dəyişir. Palıd ağacları yüksək radiasiya şüalanmasında da (40-50 rad) məhv olmasalar da, onlar ilkin təravətlərini itirir və həşəratlara qarşı dözümsüz olurlar. Bəzi həşəratlar sürətlə artmağa başlayırlar. Məsələn, təcrübənin ikinci ilində , gündəlik radiasiya şüalanması 10 rad olduğu müddətdə palıq qurdunun miqdarı, şüalanmaya məruz qalmayan əraziyə nisbətən 200 dəfədən çox artdı. Şüalanma qradiyentini beş zonaya bölmək olar : 1) Mərkəzi zona – burada ali bitkilərin hamısı məhv olur; 2) Qum otlaqlar zonası; 3) Qaragilə zonası; 4) Radiasiya təsirindən dəyişmiş palıd meşəsi; 5) Təsirin zəif olduğu ərazilər. 5-ci zonanı əhatə edən ərazilərdə bitkilərin inkişafına müəyyən təsir olsa da, məhv olmuş bitkilərə rast gəlinmir. Təcrübə nəticələri göstərir ki, ot bitkiləri meşə örtüyünə nisbətən ionlaşdırıcı şüalanmaya daha dözümlüdür. Digər tərəfdən radiasiyanın təsiri kəsildikdən sonra ot bitkiləri daha tez bərpa olunurlar nəinki meşə ağacları.
FƏS L II. Elektromaqnit şüalanma mənbələri və onlardan mühafizə yolları. 2.1.Sənaye müəssisələrində elektromaqnit şüalanma təsirindən mühafizə yolları. nsan orqanizminin elektromaqnit şüalanmasından mühafizəsi dedikdə, ş üalanma intensivliyinin buraxıla bilən sıviyyəyə qədər aşağı salınması başa düşülür. Mühafizə konkret üsul və avadanlığın seçilməsi, onların iqtisadi göstəricilərinin nəzərə alınması və istismarının sadə olması ilə təyin olunur. Mühafizənin təşkilində aşağıdakılar nəzərdə tutulur: - Iş yerlərində şüalanma səviyyəsini qiymətləndirmək və onun mövcud normativ sənədləri ilə müqayisə etmək; - Verilən şərait üçün mühafizənin təmin olunmasında lazımi tədbirlərin və mühafizə vasitələrinin seçilməsi; - Mövcud mühafizə sistemləri üzrə nəzarətin həyata keçirilməsi. Xarakterinə görə eıektromaqnit şüalanmadan mühafizə kollektiv və fərdi ola bilər. Belə ki, kollektiv mühafizə bir qrup üçün nəzərdə tutulduğu halda, fərdi mühafizə hər bir mütəxəssisin , işçi personalın mühafizəsi nəzərdə tutulur. Bunların həyata keçirilməsinin hər birinin əsasını təşkilatı və mühəndis-texniki tədbirlərin aparılması tələb edir. Mühafizənin təşkilatı tədbirlərinə şüalanma mənbəyi olan obyektlərin yerləşməsinin , şüalanmaya məruz qalan obyektlərin optimal yerləşdirmə xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi, şüalanmanın təsirini minimuma endirmək üçün işçi personalın iş və istirahətinin düzgün təmin olunması , təhlükəli zonaya düşmə ehtimalında xəbərdarlıq tədbirlərinin həyata keçirilməsinin təşkil olunmasından ibarətdir.
Hər bir konkret şəraitdə işçinin sağlamlığına təsir göstərə bilən amillər kəmiyyət və keyfiyyətcə yoxlanılmalıdır. Burada əsas rol oynayan amillərdən biri də orqanizmin fərdi xüsusiyyətləri və onun funksional vəziyyətidir. Vaxta görə mühafizə tədbirlərində işçinin ancaq xidməti vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq şüalanmaya məruz qalma ehtimalı təyin olunur. Təsir müddətinin azaldılması üçün müəyyən tədbirlərin ( işin avtomatlaşdırılması, mühafizə sisteminin keçirilməsinə sərf olunan müddətin azaldılması və s.) həyata keçirilməsi ilə yanaşı işçinin şüalanmaya məruz qalma müddəti şüalanmanın intensivliyindən asılı olaraq normativ sənədlər əsasında təyin olunur. Mühəndis-texniki tədbirlər o zaman həyata keçirilir ki, təşkilatı tədbirlər lazımi nəticə vermir. Fərdi təhlükəsizlik tədbirlərinə nisbətən kollektiv təhlükəsizlik tədbirləri daha effektli mühafizə üsulu hesab olunur. Bu onunla əlaqədardır ki, bu üsulla nəzarətin həyata keçirilməsi daha səmərəli və sadə olur. Lakin, nəzarət olunan sahə çox böyük olduqda , tələb olunan maliyyə vəsaitinin həcmi çox və mühafizənin təşkili mürəkkəb xarakter alır. Şüalanma intensivliyi yüksək olan sahələrdə nəzərdə tutulan işlər qısa müddət ərzində həyata keçirilirsə kollektiv təhlükəsizlik sisteminin yaradılması məqsədəuyğun hesab olunmur. Bu işlərə qəza vəziyyətində təmir işləri , açıq şüalanma şəraitində ölçü və kökləmə işlərinin aparılması, təhlükəli zonadan keçilməsi və digər işlər aid edilir. Belə hallarda fərdi mühafizə avadanlığından istifadə olunur. Fərdi mühafizə avadanlıqları o halda tətbiq olunur ki, şüalanma səviyyəsi buraxıla bilən həddi keçir və buna görə də digər tədbirlərin görülməsi mənasız olur. Bu avadanlıqlar ümumilikdə bütün bədəni və yaxud onun müəyyən hissəsini qorumaq üçün nəzərdə tutulur. Aşağıdakı cədvəldə elektromaqnit ş üalanmadan fərdi mühafizə tədbir və avadanlıqları haqqında məlumat verilmişdir [ 5]. |