Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

lədilən şəxs adları” adlanır. 

“Adların ekspressiv xarakterinin müsbət və mənfi xüsusiyyətləri özü-

nü  uydurma  adlarda  daha  çox  göstərir. Terminin  öz  məzmunundan  görün-

düyü  kimi,  uydurma  ad  milli  ad  sisteminə  daxil  olmayıb,  hər  hansı  yazıçı 

tərəfindən əsərin  məğzinə, daşıdığı  qayəyə uyğun xüsusi üsul ilə  yaradılan 

adlardır.  Deməli,  burada  yazıçının  fərdi  yaradıcılıq  qabiliyyəti,  fakta  şəxsi 

münasibəti,  nəhayət,  sözyaratma  imkanları  nəzərə  alınır.  Bütün  bunların 

vəhdətində uydurma adlar zəngin üslubi imkanlara malikdir”

2

.  

Satirik  üslubun  bədii  gerçəkləşdirilməsi  prosesində  yazıçı  ironiyası-

nın  müxtəlif  təzahür  formalarını  üzə  çıxarmaq  mümkündür  ki,  bunlardan 

biri də şəxs adlarının ironik məqamda işlədilməsidir. Bədii mətnin özündən 

çıxan ironik  məzmunlu antroponimə  ən klassik  örnək  isə Xudayar bəy an-

troponimi  ola bilər. Onun  hadisələrə  ilk  dəfə  daxil  olmasından tutmuş son 

səhnəyə qədər bütün hərəkət və davranışları şəxsiyyətindən  daha çox, adı-

na qarşı bir ikrahın, bir nifrətin yaranmasına səbəb olur ki, bu da bütövlük-

də  yazıçının  üslubunun  orijinallığından  xəbər  verir.  Əslində  Xudayar  adı-

                                                             

1

 

Ə. Mikayılova. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubunun ono-

mastikası (nəsr əsərlərinin əsasında linqvistik tədqiqat). Fil.e.dok. diss. Bakı, 2008, s.41-42

 

2

 

N.Hacıyeva.  Azərbaycan  dilində antroponimlərin  üslubi xüsusiyyətləri, s.34.

 

---

 

 

 

 

 

 

 

9 

nın  mənası xudanın – Allahın dostu deməkdir.  

D.Əliyeva bu barədə yazır: “Antroponim və  qəhrəman bir-birinə zid-

dir, onlar arasında çox böyük  təzad var və əsərin sonuna  qədər  bu ziddiy-

yət  bir-biri ilə  qarşılaşır, mübarizə aparır – bu da bədii  əsərlərdə  çox  is-

tifadə olunan üslubi priyomdur (yəni obraz əsərdəki mövqeyinə görə  mənfi  

obraz olsa da, yazıçı   ona   gözəl  leksik  mənaya, semantikaya   malik   olan  

bir  ad  seçir  və yaxud da əksinə, obraz çirkin,  şərəfsiz  və  ləyaqətsiz  bir 

insan  xarakteri  olsa  da,  yazıçı  ona  çox  gözəl  bir  ad  seçir  (s.69-70)    (Bədii  

mətndə onomastik vahid konsepti – Elmi əsərlər. B Sl..Un.№1,Bakı, 2011).  

Yazıçının  öz  əsərlərində  istifadə  etdiyi  şəxs  adları  həm  gerçək,  həm 

də onun satirik üslubunun tələbi ilə ironik məqamlarda çıxış etməklə Mirzə 

Cəlil  poetikasının  orijinallığını  gücləndirən  cəhətlərdən  biri  kimi  qiymət-

ləndirilə bilər. 

I fəslin üçüncü yarımfəslində “Köməkçi adların üslubi xüsusiyyət-

ləri”ndən  danışılır.  Azərbaycan  ədəbiyyatında  üslubi  funksiyalarının  zən-

ginliyi ilə seçilən köməkçi adlardan  biri də ləqəblərdir. Ləqəblər əksər hal-

larda bədii təyin rolunu oynayaraq, qoşulduğu adın sahibinin müəyyən əla-

mətlərini özündə ehtiva edərək ona qısaca xarakteristika vermiş olur. Xüsu-

sən satirik və yumoristik əsərlərdə ləqəblərin verdiyi yardımçı informasiya-

dan geniş istifadə olunur.  

Dilçi alimlərimizdən M.Adilov, A.Paşayev, M.Çobanov  və başqaları 

ləqəblərin yaranma yolları, leksik-semantik və etimoloji xüsusiyyətləri haq-

qında tədqiqatlar aparmışlar. 

  

L.N.Qumilyov  yazır  ki,  qədim  türklər  avropalılar  kimi  doğulduqları 

gündən ölənə kimi eyni ad  daşımırdılar. Türklərin  adı  həmişə  onların  cə-

miyyətdəki    mövqeyini  əks  etdirmişdir.  Uşaqkən  o,  ləqəb,  gənclikdə  çin, 

qocalarkən isə titul daşıyırdı

1

.   

Xalq  danışıq  dilində  ləqəb  sözü  ilə  eyni  mənada  “ayama"  da  işlənir 

ki, görkəmli ədibimiz  C.Məmmədquluzadə “Danabaş kəndinin əhvalatları” 

povestində  bu  sözlərin  hər  ikisinin  leksik  mənasından  bəhs  etmişdir: 

“Axund bizi başa saldı  ki,  lağlağı Sadığın ayaması  deyil,  ləqəbidi.  Ayama 

avam sözüdür, ləqəb ərəb sözüdür. Axırda axund bərkdən-bərk bizə tapşırdı 

ki, ayama ləfzini dilimizə gətirməyək, ləqəb deyək”

2

.  

I fəslin  üçüncü yarımfəslinin ikinci  hissəsi Peşə, sənət və qulluqla