AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu muxtar kazimoğlu folklor həm keçMİŞ, HƏm də bu güNDÜR

QAYNAQLAR
1. В.Жирмунский. К вопросу o литературных отно­шениях Востока и Запада // Сравнительное литературо­ведение. Ленинград, Наука, 1979, с.46-66

2. Ф.Юлдашев. Алпамыш. Ташкент, 1944

3. Дж.Фрезер. Золотая ветвь. Перевод с англий­ского М.К.Рыклина. Москва, Политиздат, 1980.

4. İ.Rüstəmzadə. Azərbaycan nağıllarının süjet gös­tə­ricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2013

5. H.F.fon Dits. Homerin siklopu ilə müqayisədə yeni aşkar edilmiş oğuz // Bakı Slavyan Universiteti. Osvald Fon Volkenştayn Cəmiyyəti. Elmi əsərlər. Dil və ədəbiyyat seri­yası. Birgə nəşrin xüsusi buraxılışı. Bakı-Frankfurt am Main, BSU-nun “Kitab aləmi” Nəşriyyat-poliqrafiya Mərkə­zi, 2010, s. 26-37.

6. Х.Короглы. Из восточно-запaдных фольклорных связей. Темяглаз (Депегез) и Полифем // Типология и взаимосвязи средневековых литератур Востока и Зарада. Москва, Наука, 1974, с. 275-288

7. В.Жирмунский. Эпическое сказание об Алпамы­ше и “Одиссей” Гомера // Сравнительное литературове­дение. Ленинград, Наука, 1979, с.314-336

8. Дж.Коккьяра. История фольклористики в Европе. Москва, Изд-во Иностранной Литературы, 1960

9. Н.Конпад. Запад и Восток. Статьи. Москва, Нау­ка, 1966
2014

FOLKLOR HƏM KEÇMİŞ, HƏM DƏ BU GÜNDÜR^*
– Muxtar müəllim, bilirik ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutuna direktor seçilməyinizin elə də uzun tarixi yoxdur. Ümumiyyətlə, bu İnstitutun ya­randığı gündən bizi on ilə yaxın bir vaxt ayırır. İnstitutun yaranma tarixi ilə, direktorluq fəaliyyətinizin ilkin mərhələsi ilə bağlı nələri xatırlatmaq istərdiniz?

– Mənim çalışdığım Folklor İnstitutu Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutundakı “Folklor” şöbəsinin əsasında yara­dılıb. O şöbədə görün vaxtilə kimlər işləyib: Məmməd­hü­seyn Təhmasib, Nurəddin Seyidov, Əhliman Axundov, İs­rafil Abbaslı, Təhmasib Fərzəliyev, Bəhlul Abdulla, Elxan Məmmədli, Rza Xəlilov, Məhərrəm Qasımlı, Oruc Əliyev, Əfzələddin Əsgər, Füzuli Bayat… O cümlədən Mirəli Seyi­dov. Mirəli Seyidovun adını mən niyə ayrıca çəkdim? Ona görə ki, o vaxt “Folklor” şöbəsi folklorşünaslığın problem­lərini tam əhatə edə bilmirdi və əlavə bir “Mifologiya” böl­məsinə ehtiyac vardı. Beləliklə, “Folklor” şöbəsinin nəzdin­də “Mifologiya” bölməsi yaradıldı və Mirəli Seyidov həmin bölmənin rəhbəri oldu. Mən o zaman ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə aspiranturanı yenicə bitirmişdim. Və başladım yenicə yaranmış “Mifologiya” bölməsində işləməyə. Bölmə cəmi üç nəfərdən ibarət idi: Mirəli Seyidov, Arif Acalov, bir də mən… Bunu niyə xatırlayıram? Ona görə ki, o dövrdə Ədəbiyyat İnstitutunun elmi yığıncaqlarında İnstitutun di­rek­toru Yaşar Qarayev dönə-dönə qeyd edirdi ki, biz Azər­baycan folklorunun zənginliyi müqabilində toplama işini lazımi səviyyədə aparmamışıq. Biz hökmən dünya folklor­şünaslığının standartlarına uyğun şəkildə Azərbaycan folklo­ru antologiyasını, Azərbaycan folkloru külliyyatını və atla­sını hazırlayıb çap eləməliyik. Bax bu ideyalar yavaş-yavaş belə bir fikir ortaya çıxartdı ki, Ədəbiyyat İnstitutundan kənarda ayrıca bir folklor qurumu yaradılmalıdır. Beləliklə, 1994-cü ildə Folklor Sarayı Elmi-Mədəni Mərkəzi deyilən bir qurum yaradıldı. Həmin Mərkəz Yaşar müəllimin irəli sürdüyü ideyaları gerçəkləşdirməyə başladı. “Azərbaycan folkloru antologiyası”nın birinci cildi Ədəbiyyat İnstitutunda nəşrə hazırlanmışdısa, sonrakı cildlər həmin o Folklor Mərkəzi tərəfindən hazırlanıb çap olundu. Üst-üstə iyirmi üç cilddən ibarət “Folklor antologiyası” işıq üzü gördü. Sonra otuz cilddən ibarət “Azərbaycan folkloru külliyyatı” çap olundu. Külliyyat daha çox indiyə qədər çap olunmuş ma­terialları əhatə edirdisə, antologiyalar daha çox yeni mate­rialları bir araya gətirirdi. Folklor İnstitutu 2003-cü ildə yaradıldı. Folklor Mərkəzinə uzun müddət başçılıq eləmiş Hüseyn İsmayılov İnstituta direktor seçildi və o, əvvəldən baş­lanmış toplama, tərtib-tədqiqat işlərini davam etdirdi. 2011-ci ildə H.İsmayılovun səhhətində problemlər yarandı, mən İnstituta direktor seçildim. Direktor kimi vacib saydı­ğım işlərdən biri İnstitutun strukturunda müəyyən dəyişiklik­lər aparmaq oldu. Bu dəyişikliklər iki istiqamətdə aparıldı: bəzi şöbələrin adı dəqiqləşdirildi və folklorşünaslıq üçün vacib olan yeni şöbələr yaradıldı. Məsələn, bizdə “Aşıq musiqisi” şöbəsi vardı. Onun adını dəyişib “Musiqi folkloru” şöbəsi qoyduq. Nəzərdə tutduq ki, bu şöbə yalnız aşıq musiqisiylə yox, bütövlükdə xalq musiqisinin tədqiqiylə məş­ğul olmalıdır. Bizdə “Azərbaycan folkloru” şöbəsi vardı, bu şöbənin adı bütövlükdə İnstitutun adını özündə ehtiva edirdi. Belə hesab elədik ki, şöbənin adı dəyişsə, yaxşıdır və dəyişib şöbənin adını “Klassik folklor” şöbəsi qoyduq. O prinsipdən çıxış elədik ki, mövcud folklorşünaslıqda folklor üç istiqamətdə öyrənilir: arxaik folklor, klassik folklor və müasir folklor. İnstitutumuzda yeni yaranmış “Mərasim folk­loru” şöbəsi, eləcə də əvvəlcədən mövcud olan “Mifo­logiya” şöbəsi məhz arxaik folklorun problemlərini araşdırır. Klassik folklorun problemləri ilə yalnız həmin adı daşıyan şöbə yox, həm də “Dədə Qorqud” və “Aşıq yaradıcılığı” şö­bələri məşğul olur. O ki qaldı folklorun bugünkü vəziyyətinə və bu gün folklorda özünü göstərən dəyişmələrə, biz həmin məsələlərin öyrənilməsini də çox vacib elmi vəzifələrdən biri hesab etdik və nəticədə İnstitutda yeni bir şöbə – “Müa­sir folklor” şöbəsi yaratdıq.

– Sizin namizədlik dissertasiyanız psixologizm prob­lemlərindən bəhs edir. Doktorluq işiniz isə folklorşünaslıqla bağlıdır. Bu fakt ilk baxışda paradoksal təsir bağışlayır…

– Mənim namizədlik mövzum “Müasir Azərbaycan nəsrində psixologizm”dir. Doktorluq mövzum isə “Azərbay­can folklorunda gülüşün genezisi və poetikası”dır. Mövzu­ların hər ikisi çətin və az öyrənilmiş (xüsusən bizim ədə­biy­yatşünaslıqda) mövzulardır. Bəli, mən akademik Məmməd Cəfərin elmi rəhbərliyi altında əvvəlcə yazılı ədəbiyyatla məşğul olduğum halda, sonralar şifahi xalq ədəbiyyatı ilə daha çox məşğul olmağa başlamışam. Nədir bunun səbəbi? Məsələ burasındadır ki, yazılı ədəbiyyatın ən çətin prob­lem­lərindən biri olan psixologizmin kökü məhz mifə, folklora gedib çıxır. Psixoloji nəsrdə ən aparıcı məsələlərdən biri qəh­rəmanın ikiləşməsi problemidir. Məsələn, rus ədəbiy­yatında Tolstoyun, Dostoyevskinin qəhrəmanları ikiləşən qəh­rəmanlardır. Psixoloji nəsrdə ikiləşmə odur ki, insan daim özü özüylə, öz daxili məniylə toqquşmada olur. Bu mövzunun öhdəsindən gəlmək mənim üçün çox çətin oldu. Mən götürüb Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını ələk-vələk elədim, gördüm bizdə bu mövzu ilə bağlı termin səviy­yəsindən o tərəfə ciddi bir şey yoxdur. Moskvaya gedib bir neçə gün Lenin adına kitabxanada çalışdım. Orada da sən deyən önəmli material tapa bilmədim. Təkcə ədəbiyyatşünas A.B.Yesinin bir məqaləsi diqqətimi cəlb elədi. Məqalənin adı beləydi: “Bədii psixologizm nəzəri problem kimi”. O məqalə mənə problemi öyrənmək üçün açar verdi. Mən o məqalədə bu mövzunun ümumi mahiyyətinin az-çox ortaya qoyulduğunu gördüm. Azərbaycan nəsrinin verdiyi imkanlar daxilində mövzunu işləməyə başladım və gəlib o yerə çıx­dım ki, psixologizm deyilən bu mürəkkəb əksetdirmə prin­sipinin kökü, bayaq dediyim kimi, məhz mifə, folklora gedib çıxır. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün qeyd edim ki, arxaik təsəvvürlər sistemində əkizlər mifi deyilən bir anlayış var. Bu anlayışa görə, qədim insan dünyanı iki obrazın timsa­lın­da daha çox təsəvvür edir: qəhrəman və anti-qəhrəman. Qə­dim yunan mifologiyasında Prometey və onun qardaşı Epi­meteyi yada salaq. Prometey, folklorşünaslıq dili ilə desək, mədəni qəhrəmandır, insanlara kömək edir, onlara od gətirir, bu yolda əzablar çəkir. Epimetey isə, yenə folklorşünaslıq dili ilə desək, triksterdir, əlini ağdan qaraya vurmaq istəmir və hər yerdə yalnız öz xeyrini güdür. Türk mifologiyasında Ülgen və Erlik də əkizlər mifindən doğulan obrazlardır. Ülgen dünyanın ən uca dağında, qızıl sarayda, qızıl taxtda oturduğu halda, Erlik yerin altında, qara palçıqdan hörülmüş bir sarayda oturur. Ülgen demiurqdur, inama görə, insanlara odu bəxş eləyən Ülgendir. Gecələr yer altından çıxıb, qara keçəl öküzdə gəzən Erlik isə insanlara zərər yetirmək barədə düşünür. Bu cür qəhrəman və anti-qəhrəman modelinə bizim folklordan nə qədər istəsən, misal çəkmək olar. Məsələn, “Koroğlu” dastanında Koroğlu və Keçəl Həmzə qəhrəman və anti-qəhrəman (yaxud yalançı qəhrəman) modelinin bariz nümunəsidir. Bu modeldə Keçəl Həmzə heç də Koroğlunun düşməni yox, mifoloji qardaşıdır.

Mifdə, folklorda biri digərinin əvəzedicisinə çevrilən bu tipli obrazlar (hökmdar və təlxək, bahadır və yalançı pəh­ləvan, ağıllı və axmaq, taraz və nataraz… kimi saysız-hesab­sız paralellər), heç şübhəsiz, yazılı ədəbiyyata öz təsirini göstərir və yazılı ədəbiyyatda daxilən ikiləşən qəhrəmanlar həmin təsirdən kənarda qalmır. Yazılı ədəbiyyatda rəngarəng nümunələrini gördüyümüz çoxplanlı və mürəkkəb obrazlar öz mayasını Keçəl, Kosa kimi bir çox folklor obrazlarından götürür. Mənfi ilə müsbəti, xaosla kosmosu özündə birləş­dirən Keçəl, Kosa tipli folklor obrazları yazılı ədəbiyyat üçün bir mənbəyə çevrilir.

Yarı zarafat, yarı gerçək, bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Keçən əsrin 80-ci illərində ilk elmi araşdırmala­rımın nəticələrini üzə çıxardıqca dərk elədim ki, o qədər də sağlam olmayan ədəbi mühitdə tənqidçi olub, müasir ədəbi proseslə normal məşğul olmaq çox çətindir. Belə mühitdə sən tənqidçidən daha çox “tərifçi” olmalısan… O vaxt “Ədə­biyyat qəzeti”ndə, səhv eləmirəmsə, “Tənqid” şöbəsinin müdiri olan rəhmətlik Nadir Cabbarov mənə zəng vurub yeni çapdan çıxan ortabab bir roman haqqında məqalə yazmağı təklif elədi. Romanın müəllifi bilirdi ki, mən nəsrdə psi­xologizm mövzusunda namizədlik işi yazmışam və şübhəsiz, bu təklif əslində həmin müəllifin özündən gəlirdi. Bir bə­hanə tapıb o təklifdən boyun qaçırdım. Və fikirləşdim ki, belə təkliflərdən boyun qaçırmaq heç də həmişə mümkün olmayacaq və yavaş-yavaş urvatdan düşmək aqibəti ilə üz­ləşəcəm. Mən bunu, yəni bu urvatdan düşməyi qələm dost­larımdan bir çoxunun timsalında gördüm və boynuma alıram ki, ədəbi mühitdən qorxmağa başladım. Gördüm ki, ədəbi mühitdə obyektiv olub, yaxşıya yaxşı, pisə pis demək müşkül məsələdir. Ola bilsin, mənim folklora, folklor­şünas­lığa üz tutmağımın dərin qatlarında o vaxt keçirdiyim bu hiss-həyəcanın də öz təsiri olub.

– Muxtar müəllim, folklor – yazılı ədəbiyyat əlaqə­lə­rindən söz düşmüşkən, deyirəm, bəlkə, folklorun çağdaş ədə­bi prosesə təsir imkanlarından da danışaq.

– Danışaq. Amma nəzərə alaq ki, folkloru yamsılamaq, xalq ədəbiyyatının məzmun və forma xüsusiyyətlərini imita­siya etmək ədəbiyyata heç nə vermir və yaxud çox az şey verir. Halbuki çağdaş yazıçı folklordakı arxaik (və son də­rəcə maraqlı!) düşüncə tərzinin incəliklərinə varıb, xalq ədə­biyyatındakı rəngarəng ifadə üsullarını mənimsəyib və bütün bunları, heç şübhəsiz, yaşadığımız dövrün təfəkkür süzgə­cin­dən keçirib sayılıb-seçilən bədii əsər yarada bilər. Arxaik düşüncə tərzinin çağdaş ədəbiyyatda əks etdirilməsi insanın təbiətə, təbiətin insana xas əlamətlərlə təqdim olunması, yəni “daş sanki nəfəs alırdı” modelinin “daş nəfəs alırdı” mo­de­linə çevrilməsi ilə məhdudlaşmır. Folklordan yaradıcı şəkil­də qidalanan yazıçı sərhədsiz bədii şərtiliklərə, fantasmaqo­ri­yaya üz tutmaq imkanlarını artırır. Fikrə, xəyala gələnin xalq bədii təfəkküründə möhkəm yer tutması yazıçılar üçün mühüm istinad mənbəyi olur. Fantasmaqoriya folklorda xalq təfəkkürünün müxtəlif cəhətləri ilə bağlı olduğu kimi, çağ­daş ədəbiyyatda da qəhrəmanların mürəkkəb daxili aləmini üzə çıxarmaqda, dünyanın ən qəliz məsələlərinə dəyər ver­məkdə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Folklorda insanın müx­təlif heyvanlara çevrilməsi qədim düşüncə tərzini əks etdi­rirsə, deyək ki, Kafkanın “Çevrilmə” hekayəsində qəhrəma­nın əcaib həşərata çevrilməsi insanın özünə, ən yaxın adam­larına yadlaşması psixologiyasını işıqlandırmaqda əlverişli bədii üsul kimi çıxış edir.

Folklorda qəribə bir sadədillik var. Amma bu sadədillik körpə uşağın sadədilliyi yox, uşağabənzər yaşlı və müdrik insanın sadədilliyidir. Həyatın ən mürəkkəb məsələləri folk­lorda məhz bu prizmadan, yəni sadədilliklə müdrikliyin qo­vuşması prizmasından qiymətləndirilir. Folklorda ayrıca götürülmüş bir fərd, demək olar ki, yoxdur. Folklorda fərd həmişə bütövlə bir yerdədir. Bütövlə bir yerdə olduğuna görə fərd qorxu hissini dəf edə bilir, hətta ölümün gözünün içinə saymazyana baxa bilir. “Xeyirlə şər qardaşdır”, “Biri ölmə­sə, biri dirilməz” deyən xalq ölümə doğumun başlanğıcı ki­mi baxır. Və belə bir baxışın nəticəsidir ki, xalq ədəbiy­yatında ölümü hətta komik obrazların sırasında görürük. Yaşamaq rəmzi olan gülüşün mühüm mənbələrindən birinin ölüm olduğuna inanmaq üçün xalq gülüş mədəniyyətindən istənilən qədər misal çəkmək olar. “Tülkü, tülkü, tünbəki” tipli nağılları, keçəldən bəhs edən komik folklor nümunə­lərini yada salın. Görəcəksiniz ki, komik folklor nümunələ­rində kələk qurub kiminsə “başını yemək”, axırına çıxmaq, ümumiyyətlə, ölüb-öldürmək şən gülüş yaratmağın səciyyəvi səhnələridir. Folklor üçün səciyyəvi olan bu ənənədən – ölümü gülüş mənbəyinə çevirmək ənənəsindən yazılı ədəbiy­yatda da özünəməxsus şəkildə istifadə edilir. Bu yaxınlarda Akademik Milli Teatrda Vaqif Səmədoğlunun 75 illik yu­biley gecəsində şair-dramaturqun “Generalın son əmri” pye­sindən bir səhnəyə baxdıq. Həmin səhnədə (çox güman ki, bütövlükdə əsərin məzmun və mahiyyətində) ölüm General obrazı ilə birlikdə məsxərə obyektidir. Ölümün gözünə bu cür dik baxmaq Vaqif Səmədoğlunun şəxsi insani keyfiy­yətləri ilə, söz yox ki, çox bağlıdır. (Yeri gəlmişkən, xatır­ladım ki, həmin yubiley gecəsində Vaqif Səmədoğlu öz çı­xışında da amansız xərçəng xəstəliyi və ölümlə məzələn­mək­dən qalmadı.) Amma ölümə bu cür münasibətin arxa­sında xalq hikmətinin dayanmasını da unutmaq olmaz.

– Bir məsələ də var ki, folklor mətnləri bir çox hallarda saxtalaşdırılır və özünün siz deyən ilkin məzmun və mahiy­yətindən uzaqlaşdırılır.

– Düzdür, belə mənfi hallarla, folklor mətnlərini saxta­laşdırma əməliyyatları ilə qarşılaşırıq. Özü də belə əməliy­yatlar bizdən xeyli qabaq Avropada başlayıb. Yada salın Finlandiyada “Kalevala” eposunun ortaya çıxarılma tarixini. Bütün dünyaya bəllidir ki, Lyonrot topladığı ayrı-ayrı nəğ­mələr (hissələr) üzərində işlədikdən, xüsusən həmin nəğmə­lər (hissələr) üzərində əlaqələndirmə işi apardıqdan sonra “Kalevala” eposu ortaya çıxarılıb. Düzdür, Lyonrot epos üzə­rində necə işlədiyini gizli saxlamayıb, öz “yaradıcılığı”nı xalq yaradıcılığı kimi qələmə vermək fikrində olmayıb, hissələrdə hansı dəyişikliklər etdiyi hamıya aydın olsun deyə, “Kalevala” ilə bağlı bütün materialları arxivə təhvil verib. Buna baxmayaraq, fakt faktlığında qalır: “Kaleva­la”nın xeyli əl gəzdirilərək nəşrə hazırlanması folklorşünas­lıqda mübahisələrə səbəb olub. Əlbəttə, bu faktı xatırlatmaq­la mən heç də folklor mətninə əl gəzdirməyin məqbul yol olduğunu bildirmək fikrində deyiləm. Sadəcə olaraq onu de­mək istəyirəm ki, Avropanın çoxdan uzaqlaşdığı mənfi me­yil­dən biz də hökmən uzaqlaşmalıyıq. İstər sinfi müba­ri­zə, istərsə də milli mücadilə baxımından olsun, saxtalaş­dır­ma saxtalaşdırmadır. Hansı niyyətlə aparılmasından asılı ol­ma­yaraq, folklor mətninin dəyişdirilməsinə yol vermək olmaz.

– Bildiyimizə görə, Folklor İnstitutu bu gün geniş miq­yasda toplama-tərtib işləri aparır. Folklor mətnlərinin top­lanmasında və tərtibində qeyd etdiyiniz meyar və tələb­ləri gözləyə bilirsinizmi?

– Əvvəla, onu deyim ki, İnstitutumuzda “Folklorun top­lanması və sistemləşdirilməsi” adlı xüsusi şöbə yarat­mışıq və həmin şöbənin təşkilatçılığı və bilavasitə iştirakı ilə apardığımız toplama-tərtib işləri Azərbaycan Respublika­sının Qarabağ, Naxçıvan, Lənkəran-Masallı, Muğan, Gəncə­basar və s. bölgələri ilə bərabər, Azərbaycan Respublikasın­dan kənarda qalan ellərimizi (Dərbənd, Borçalı...), həmçinin Güney Azərbaycanı da müəyyən qədər əhatə edir. Əgər çoxcildli folklor toplularımıza (məsələn, 2 cildi çap olunmuş “Masallı folklor örnəkləri”, 2 cildi çap olunmuş, “Borçalı folklor örnəkləri”, 3 cildi çap olunmuş “Güney Azərbaycan folkloru” və s.) baxsanız, görəcəksiniz ki, biz həmin kitab­lardakı mətnləri dialekt və şivəsinə, üslubuna, məzmununa toxunmadan, necə var, o şəkildə təqdim etməyə çalışmışıq.

– Bölgələr arasında Qarabağın da adını çəkdiniz…

– Bəli, məlum səbəblərə görə bizim xüsusi diqqət yetirdiyimiz bölgələrdən biri Qarabağdır. 2012-ci ildən baş­la­yaraq AMEA rəhbərliyinin maddi və mənəvi dəstəyi ilə biz “Qarabağ folklorunun toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması” adlı layihə həyata keçiririk. O vaxtdan indiyə­cən hər biri beş yüz səhifəyə yaxın bir həcmdə altı cilddən ibarət “Qarabağ: folklor da bir tarixdir” adlı kitab çap et­mişik. Bir dəfə Bakıda, bir dəfə isə Ağcabədidə Qarabağ folk­lorunun problemlərinə və perspektivlərinə aid Respub­lika Elmi Konfransı keçirmişik. Bu il isə Tərtərdə “Ümum­türk kontekstində Qarabağ xalq oyunları və meydan tamaşa­ları” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfrans keçirəcəyik.

– Qarabağa aid toplama materialları arasında xüsusi dəyər daşıyan folklor mətnləri çoxdurmu?

– Bəli, kifayət qədərdir. Məsələn, Qarabağın işğal altında olmayan bölgələrindən, eləcə də müxtəlif şəhər və rayonlarda məskunlaşan Qarabağ köçkünlərindən 300-ə yaxın nağıl toplamışıq. Bu nağıllardan 50-dən çoxunun Bey­nəlxalq Aarne-Tompson Nağıl Kataloqunda qarşılığı yoxdur. Bu, o deməkdir ki, Qarabağa aid toplama materiallarının bir çoxu yalnız bizim folklorun yox, ümumilikdə dünya folk­lorunun “yeni”, daha doğrusu, indiyəcən qeydə alınmayan faktı kimi ortaya çıxır.

– Folklor İnstitutunun apardığı toplama-tərtib işləri akademik Ramiz Mehdiyevin humanitar qurumlardan bəhs edərkən azərbaycançılıq ideologiyası naminə vacib hesab etdiyi vəzifələr baxımından necə qiymətləndirilə bilər?

– Hörmətli akademik Ramiz Mehdiyevin azərbay­can­çılıq naminə vacib saydığı istiqamətlərdən biri daxili özünə­məxsusluq və müxtəliflik şəraitində Azərbaycan mədəniyyə­tinin bütövlüyünü qorumaq və bu mədəniyyəti həmin isti­qa­mətdə elmi araşdırmaya cəlb etməkdir. Bu prinsipə əsas­lanaraq biz Folklor İnstitutunda “Azsaylı xalqların folkloru” bölməsi yaratmışıq. Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların folklorunu toplayıb öyrənmək həmin bölmənin qarşısında duran başlıca vəzifədir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin humanitar qurumlar üçün vacib saydığı istiqamətlərdən biri də dünyaya inteqra­siya məsələsi ilə bağlıdır. Folklorumuzu ümumtürk folkloru, həmçinin dünya folkloru kontekstində götürüb öyrənmək, heç şübhəsiz, daha ciddi elmi qənaətlərə gəlməyə zəmin yaradır. Amma belə bir zəmin hazırlamağın yolu müxtəlif xalqlara məxsus folklor örnəklərinin dilimizə çevrilib, elmi şərhlərlə çap olunmasından keçir. Bu zərurəti nəzərə alıb “Türk xalqları folkloru” və “Dünya xalqları folkloru” adlı seriyalar müəyyənləşdirdik və akademik tərcümə-tərtib işlərinə başladıq. Görülən işlərin nəticəsi olaraq deyə bilə­rəm ki, “Türk xalqları folkloru” seriyasından “Krım-tatar xalq şeirindən seçmələr”, “Tuva nağılları”, “Özbək xalq şeirindən seçmələr”; “Dünya xalqları folkloru” seriyasından isə “Fransız nağılları” oxucuların ixtiyarına verilib.

Folklor İnstitutunun planlaşdırdığı tərcümə işi yalnız folklor örnəklərini yox, həm də mifologiya və folklorşü­naslığa aid tədqiqat əsərlərini əhatə edir. Odur ki, İnstitutda xüsusi bir “Dünya folklorşünaslığı” seriyası da müəyyənləş­dirilib. Bu seriyadan Frezer, Birlayn, Propp, Boratav və b. folklorşünasların ən məşhur elmi əsərlərinin tərcümə və nəşr edilməsi nəzərdə tutulur. Xatırladım ki, belə əsərlərdən biri – “Paralel mifologiya” (Birlayn) artıq tərcümə və nəşr olunub.

– Muxtar müəllim, Folklor İnstitutunda aparılan təd­qiqatların ümumi istiqamətləri barədə nə deyə bilirsiniz?

– İlk növbədə onu deyə bilərəm ki, İnstitutumuzda Kamran Əliyev, Cəlal Bəydili, Füzuli Bayat, Ramazan Qa­farlı, Cəlal Qasımov, Mahmud Allahmanlı, Seyfəddin Rza­soy, Nailə Rəhimbəyli, Elxan Məmmədli, Rza Xəlilov, Əf­zələddin Əsgər, Sərxan Xavəri, Ağaverdi Xəlil, Adil Cəmil, İlkin Rüstəmzadə və b. tanınmış alimlər çalışır. Həmin alim­lərlə birgə götür-qoy edib tədqiqatların ümumi istiqamətini müəyyənləşdirərkən, ilk növbədə, folklorşünaslığın təməl problemlərinə diqqət yetiririk. Sirr deyil ki, illər uzunu folklorla məşğul olan, folklorşünaslıq üzrə dissertasiyalar müdafiə edən həmkarlarımızın bir çoxu şifahi ənənənin ya­zılı ənənədən fərqlənən cəhətlərini nəzərə almayıb və nəti­cədə folklor yazılı ədəbiyyat meyarları ilə araşdırılıb. Bu yanlışlıq aradan götürülsün deyə biz folklorun toplanması və sistemləşdirilməsinin nəzəri əsaslarını öyrənməyi diqqət mərkəzində saxladıq. İstədik həmkarlarımız folkloru topla­mağın həm təcrübi, həm də nəzəri bazası əsasında şifahi ənə­nənin nə demək olduğunun məğzinə vara bilsinlər. Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsinə ayrıca Elmi Konfrans həsr etməklə bu sahədə işimizi heç də bitmiş saymadıq. Qərara aldıq ki, şifahi ənənənin prinsiplərini incəliklərinə qədər izləmək üçün söyləyici problemini ön plana çıxaraq və həmin istiqamətdə xüsusi araşdırmalar aparaq.

Əlbəttə, folklorşünaslığın təməl problemləri ilə bağlı araşdırmalar məruzə-məqalələrlə məhdudlaşmır və ayrı-ayrı əməkdaşlarımızın çap etdirdikləri müxtəlif elmi kitabları da əhatə edir. Folklorumuzu dünya folkloru müstəvisində gö­türmək və dünya folklorşünaslığının nailiyyətləri zəminində araşdırmaq baxımından gənc folklorşünas İlkin Rüstəmzadə­nin “Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi” adlı əsərini xüsusi xatırlatmaq olar. İ.Rüstəmzadə dünyada məşhur olan Aarne-Tompson sistemi əsasında bizim nağılları süjet xət­tinə və motivinə görə qruplaşdırıb və Azərbaycan folklorşü­naslarının stolüstü kitabına çevriləcək bir əsər ortaya qoyub.

Həm uzaq keçmişdəki, həm də bugünkü mənəvi var­lığımıza güzgü tutan folklorun toplanması, nəşri və araşdı­rılması sahəsində görüləsi işlərimiz çoxdur. Elə bilirəm ki, son vaxtlar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında baş­lanan canlanma Folklor İnstitutuna da öz müsbət təsirini göstərəcək və biz nəzərdə tutduğumuz işləri istənilən səviy­yədə həyata keçirə biləcəyik.

2014

BAŞLIQLAR
Nağıllar barədə bir neçə söz 3
“Bamsı Beyrək” boyunda gülüş kultu və

obrazın ikiləşməsi 14

Eposda tarixilik 38
Ustad aşıq və tarixi ənənə 53
Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsində bəzi

təməl prinsiplər 68

Qarabağ folkloru
1. Problemlərdən perspektivlərə doğru 82
2. Görülən işlər və çıxarılan bəzi nəticələr 93
Azərbaycan folklorşünaslığı: tarix və müasirlik 110
Folklor elmimizin bir mənzərəsi 137
Folklor və “Qafqaz evi” 151
Şərq-Qərb folklor əlaqələrinin bəzi istiqamətləri 163
Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür 180
Muxtar Kazımoğlu (İmanov).

Folklor həm keçmiş, həm də bu gündür.

Məqalələr.

Bakı, Elm və təhsil, 2014

Nəşriyyat direktoru:

Prof. Nadir Məmmədli
Kompyuterdə yığdı:

Aygün Balayeva
Korrektor:

Vüsal Abıyev
Kompyuter tərtibçisi və

texniki redaktoru:

Ruhəngiz Əlihüseynova

Kağız formatı: 70/100 1/16

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 194 səh.

Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş,

“Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə

hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur.

* Məqalə “Folklor və tariximiz” Respublika Elmi Konfransındakı (Bakı, 19-20 noyabr 2012) məruzə əsasında hazırlanıb.

* Məqalə “Aşıq sənətinin tarixi inkişaf yolları və Aşıq Şəmşir mərhə­ləsi” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq Elmi Konfrandakı (Bakı, 5 dekabr 2013) məruzə əsasında hazırlanıb.

* Məqalə “Folklorun toplanması və sistemləşdirilməsi problemləri” Respublika Elmi Konfransındakı (Şamaxı, 5 iyun 2013) məruzə əsasında hazırlanıb.

* Məqalə “Qarabağ folkloru: problemlər, perspektivlər” mövzusunda keçirilən I Respublika Elmi Konfransındakı (Bakı, 26 dekabr 2012) məruzə əsasında hazırlanıb.

* Məqalə “Qarabağ folkloru: problemlər, perspektivlər” mövzusunda keçirilən II Respublika Elmi Konfransındakı (Ağcabədi, 15 noyabr 2013) məruzə əsasında hazırlanıb.

* Məqalə professor Valeh Hacıların xatirəsinə həsr olunmuş “Qafqaz xalq­larının folklor və linqvokulturologiyası” mövzusunda keçirilən Bey­nəl­xalq Elmi Konfransdakı (Tbilisi, 18-21 aprel 2012) məruzə əsasında ha­zırlanıb.

* Yazı jurnalist S.Hüseynoğlunun götürdüyü müsahibə (“Ədəbiyyat qəzeti”, 26 iyun 2014) əsasında hazırlanıb.