AZƏrbaycan milli elmlər akademi­yasi­ folklor institutu ­­­­­­­­­­­­­­­­­ ZÜMRÜd məNSİmova zaqatala

I dəstə

Mahnı mahnının başı,

Mahnı bilməyən naşı.

Mahnı bir elə şeydi,

Qəriflərin yoldaşı.

II dəstə

Gəl bacı, mahnı diyax,

Limon salıf çay içax,

Bizə hamısı birdi,

Sizə hansından diyax (78).

Sonda qarşı-qarşıya deyişən tərəflər cəm halda deyirlər:

Çöllər bütün tütündü,

Kimin qəlbi bütündü?

Gəl dostlar, halallaşax,

Dünya ölüm, itimdi (78).

Bu tip haylaların əksəriyyətində xalqımızın yüksək əxlaqi keyfiy­yət­lə­rin­dən, qonaq­pər­vər­liyin­dən, böyüyə, kiçiyə olan hörmətlərindən söz açılır:

Zaqatalanın çayı var,

Qonaxlara payı var.

Qocaya soyux baxma,

Onun da haqq-sayı var (78).

Bu haylada mühitin qonaqpərvərliyindən və böyüyə hörmət qo­yu­lm­asın­dan söz açılır. Digər qisim haylalarda isə insanların sevgisi, sevinci-nisgili boy ver­ir:

Tut dedim, tutdun məni,

Tut tək qurutdun məni,

Mənim vəfasız yarım,

Nə tez unutdun məni (78).

İş prosesində də xüsusən, tay basma, tütün düzmə, barama təmiz­lə­mə­­ və bir çox başqa ­də hay­lalar yaranmağa başlamışdır. Bu hayla­lar­da se­vən­­­­lərin hiss-hə­yə­­can və həsrətləri də əks olunur:

Danburun ustasıyam,

Bir gülün dəstəsiyəm.

Sevən yarın dərdindən,

İllərin xəstəsiyəm (78).

Eyni zamanda bu tip haylalarda son dövrlərin hadisələri öz əksini tapmışdır. Bü­tün bölgələrimizdə olduğu kimi Zaqatala ca­maatı da Vətənimizin bir hissəsi olan Qarabağın işğal­ına etirazını bildir­mişdir. Zaqatalalıların etirafı folklor müs­tə­­visində də öz təzahürünü tap­mış­­dır. Təbii ki, haylalarda da bu mövzudan kə­nar­da qala bilməzdi:

Danbur çala bilmirəm,

Əldən qoya bilmirəm,

Şuşam, Laçınım getdi,

Hayla deyə bilmirəm (78).

Göründüyü kimi, haylalarda elə-obaya bağlılıq duyulur, və­tənə məhəbbət his­­s­­lə­ri əks olunur.

Payız qışdan əzəldi,

Yarpaq tökən xəzəldi.

Vətən viran olsa da,

O, cənnətdən gözəldi (78).

Bu haylaların əksəriyyətində düşmənə hədsiz nifrət, elindən-obasından ayrı ­dü­­­şən həmyerlilə­rimizin dərdinə şərik çıxmaq, qə­rib­lik və s. kimi bir sıra başqa in­­­­sa­ni, vətənpərvər hisslər boy verir:

Laçınımda qalan var,

Qol-boynuma salan var.

Qoy mən gedim vətənə,

Gözü yolda qalan var.

Və yaxud:

Aşığam, əri, dağlar,

Hanı yurd yeri, dağlar,

Yel vursun, su aparsın,

Yağ kimi əri, dağlar (78).

Tənbur mövludlarda, Qurban bayramından bir gün öncə də ifa olu­na­r­dı. Di­­­ni mərasimlərdə tənburla ilahilər oxunardı. Bu ilahilər məclisin ab-havasına uy­­­­ğun tərzdə olardı. Bir nümunəyə diqqət edək:

Qulfidə oldum, Allah,

Oxudum Qulfi-Allah.

Mən kiçi, qardaş kiçi,

Saxlasın əziz Allah (78).

Göründüyü kimi, əvvəllər dini mərasimlərin bəzəyi olmuş tənbur musiqi aləti son­­­­ralar yerini mövsüm məra­simləri ilə bağlı iməciliklərə vermişdir. Nümunənin bi­rin­ci misrasında «qulfi çı­xart­maq» ifadəsi işlənir. Mərhumun yaxınlarının qırx gün qəbr üstə gedib «Quran» oxutmaları el arasında «qulfi çıxarmaq» adla­nardı. Qul­­­fi çıxaranlara hər gün yemək-içmək verilərdi. Qeyd edək ki, hazırda iqtisadi du­rum­la bağlı bu adət öz əvvəlki mahiy­yətini itirməkdədir.

Tənburun ayrı-ayrı mərasimlərdə ifa edilməsi bir neçə ba­xım­dan əhəmiy­yət­li­­dir.

Zaqatalada bu gün də təkkə ocaqlarının izlərini qoruyub sax­layan bir sıra zi­ya­­rətgahlarda vaxtı ilə dər­vişlərin tənburda ilahilər demələri, bu alətin bir başa tək­­­­kə ocaqlarına, əski dünyagörüşə bağlılığına işarə edir. Eləcə də tənbur musiqi alə­­ti görünüşünə görə hər bir türk xalqında müxtəlif formada olur ki, bu da onu di­­gər qədim alətlərdən ayırır və ifa xüsusiyyətlərinə görə fərqli ya­naşma tələb edir. Müx­­­təlif mərasimlərdə, iməcilik­lərdə tənburun ifa olunması ilk öncə insan­ları bir ara­­ya gətirmək, onları bir-bir­lə­rinə daha sıx bağlamaq, bir-birlərinin qədrini bil­mək kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılamağa xidmət edir. İməcilik zamanı (xü­su­­sən, yun, barama, xır­man,­ tütün düzümü, tay basma) ora toplaşan qohum-əq­rə­­b­anın işə maraq dairəsini artırmaq məqsədi baxımın­dan da gərəkli olmuşdur. Qurban bayra­mından bir gün öncə tənburda ilahilərin oxun­ma­sı, insanları bir ara­ya gətirmək, onlara ruh yüksək­liyi verməkdə xüsusi əhəmiyyətə malik ol­muş­dur. Qur­ban və Mövlud dini mərasim­lə­rin­də tənbur ifa olunması, ilahilərin de­yil­mə­­si faktı Qurban və Möv­lud mərasimlərinin daha əski dün­ya­­gö­rüş­lə bağlılı­ğına işa­­rə edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Qurban bayramın­dan bir gün öncə «Yığ­­naq» olardı. Burada tən­bur çalınar, yüksək tonla ilahilər oxunardı. Digər tə­rəf­­dən isə ge­cə gənclərin dəstələr halında səslərini dəyişib, özlərini tanınmaz gör­­kəmə salaraq, əllərinə çomaq alıb evləri gəzmələri, dəmir əşyaları döymələri bu mərasimin əski dünyagörüşlə bağlı­lığına birbaşa işarədir. «Amma bu gün və­ziy­­yət başqadır. Tənbur mövcud şərait və inkişafla əlaqə­dar olaraq öz əvvəlki au­du­to­riyasını, tələbatını itirmiş­dir» (107, 150-151). Tənburla bağlı araşdırma­mızdan be­­lə nəticəyə gəlmək olur ki, bu musiqi aləti bu gün öz spesifik xüsusiyyətləri ilə Za­qa­ta­la aşıq mühitində yaşamaqda davam edir. Başqa aşıq mühitlərində təsadüf edilməyən haylalar xas olaraq Zaqatala aşıq mü­hi­­­tin­də tənbur ifaçıları tərəfindən yaradıl­mış­dır. Və tənburla sazı bir-birinə ya­xın­­laşdıran xüsusiy­yət hər iki alətin təkkə ocağına bağlılığıdır.

Prof. Hüseyn İsmayılov məqalələrinin birində doğru olaraq qeyd etmişdir ki, bir xalqın folklo­runun qorun­ması o xalqın özü­nün, milli yaddaşının, vətən tor­paq­­­­­larının, vətəndaşının qorunması demək­dir (19, 5). Bütün bunlar onu göstərir ki, ayrı-ayrı mühit­lər­i­mizdə yaşamaqda olan xalq sənətinin eyni zamanda Za­qa­ta­­­la tən­burunun tam şəkildə araş­dırı­lıb təd­qiq­ edilməsi folk­loru­muz­ üçün, ümu­mi­lik­­­də ümumtürk folkloru üçün böyük fay­­da verə bilər.

Zaqatala aşıqları (XVIII əsrin sonu – XX əsrin ortaları)
Zaqatala aşıq mühitində yaşayıb-yaradan aşıqların yara­dı­cı­lıq irsi, zəngin poeziyaları onların sənətkarlıq qüdrətindən söz açma­ğa imkan ve­rir. Bu mühitdə aşıq sənəti üçün önəmli olan ustad-şagird ənənəsi gü­nü­­müzə kimi kifayət qədər özünə­məxsusluğu ilə qorun­muşdur. Prof. Mü­r­səl Həkimov haqlı olaraq ustad-şagird ənə­nəsi məsə­ləsini Azər­bay­can aşıq ya­ra­­dıcılığının inkişaf tari­xin­də çox müqəddəs və həm də nəcib, xeyir­­xah bir ən­ə­nə hesab etmişdir (48, 41). Aşıqlar öncə k­las­­­­­­­­­sik­lərin yaradı­cılı­ğını mükəm­məl səviyyədə öyrənməli, xalq das­tanlarını öz repertuarlarına uyğun şəkildə söyləməyi bacar­malıdırlar. Yalnız şagird öz usta­dın­dan aşıq sənətini mükəmməl öyrənib ayrıldıq­dan sonra xüsusi fəaliy­yət gös­tə­rə və məclislər apara bilərdi. Buna nümunə olaraq Aşıq Məhəm­mədin şagir­d­­ləri ilə­ birgə ermənilərin də iştirak etdiyi toyda olarkən baş verən hadi­sə­ni gös­tə­rə bi­lə­rik. Aşıq Məhəmməd qondarma erməni aşıqları olan Sarkisyan və Bağda­sa­rın də­və­tinə öz şagirdləri Təmaz və Qurbanla gedir. Məclisdə əvvəlcə sınaq üçün Aşıq Məhəm­mədin şagirdlərinə söz verilir. Təmazla Qurban bir ağız­dan «us­tad olan yerdə biz əlimizə saz almarıq» deyirlər. Diqqət çəkən bir məqam da bu­dur ki, ustadın izni ol­ma­dan Qur­banla Təmaz süfrəyə qo­yu­lan xörəyə əl uzat­mır­lar. Şagirdlər Aşıq Mə­həm­mədin öncəgörən­li­yin­dən xəbərdar oldu­qları üçün onun duy­duq­la­rının həqiqət olmasına şübhə etmir­dilər. Eyni zamanda Əliabadlı Aşıq Hüseynin şagirdləri Herov, Aşıq Cəlil, Abdulla, Darçın onunla məclislərə ge­dər, ustad sözünə nəzər salar və ustadın izni olmadan məclisi tərk edə bil­məz­di­lər. Ustad-şagird ənənəsi olmadan Azərbaycan aşıq sənətini təssəvvür etmək müm­­kün deyil. Prof. Şimşek Əsma öz tədqiqat­larında qeyd et­mişdir ki, Aşıqlıq gələ­nə­yi xalqın könül duyğu­larını saz şairlə­rinin musiqi tərənnümləri ilə xalqın yad­da­şı­na həkk edilərək nəsildən-nəslə gəlib çatmışdır (131, 29). Aşıq Hü­seyn dastan bil­məyən şagirdinə məclisdə əlinə saz götürməyi qoy­mazdı. Prof. M.Qasımlı da aşıq­lıq ənənəsinə görə sərbəst müstəqil aşıq statu­suna sahib olmaq üçün şagirdin klas­sik dastanları bilməsini və ustadı qarşısında imtahan verərək xeyir-dua alma­sı­nı mühüm şərtlər­dən biri hesab etmişdir (67, 22-24). Çox təəssüf ki, Zaqatala aşıq mü­hi­tində bu gün həmin ənənə öz əvvəlki gücünü tam for­mada qoruyub saxlamayıb. Bu­nun bir sıra tarixi və siyasi səbəb­ləri vardır ki, yeri gəldikcə açıqlamasını verə­cə­­yik.

Burada tarixən yaşayıb-yaradan aşıqlarımız­dan biri də varxiyanlı Aşıq Mə­həm­­məddir. Onun həyat və yaradıcılığı haq­qında ayrı-ayrı ustad aşıq­lar­dan sənətkarın nəticəsi­­­­­-Aşıq Səadəd­din­dən əldə etdiyi­miz məlu­mat­la­ra əsa­sən, o, həqiqətən haqq aşığı olmuşdur. Folk­lorşünas alim Salman Mümtaza görə, «varxiyanlı Məhəm­məd XVIII əsrin II ya­rısında Zaqatala rayonunun Varxi­yan kəndində anadan ol­muş, 65 yaşında dün­yadan köçmüşdür. O, ustad aşıq olmuş, xalq şeirinin bir çox şəkillərində gö­zəl nü­mu­nələr də yaratmışdı» (80, 249). Aşıq Məhəm­mə­din həyatda qarşı­laş­dığı ha­­di­sələr, düzə-düz, əyriyə-əyri kimi münasibət bildirməsi, öncəgörənliyi el ara­sın­da onun sənətkarlıq qüdrətini daha da artırmışdır. Sənətkarın «Yüküm» rədifli divanisinə diq­qət etsək, yüksək mənəvi-əxlaqi kefiyyətlərin təbliğini aydın görmüş olarıq:

Ustadımdan dərs almışam, ərkandı, yoldu yüküm.

Saf cövhərdən yüklənmişəm, cəvahirdi, ləldi yüküm.

Halımdan xəbəri olan, qiymət qoyar sözümə,

Dəymişdən cəm etmişəm, deməsin kaldı yüküm (78).

Elləri, obaları gəzən, bir üzü Xoy, bir üzü Dərbənd və türk dün­yasının çox yerlərində olan ustadın bə­da­­hətən şeir demək ba­carığı, özünə xas ifaçılıq qabiliy­yəti sənətkara daha da bö­yük uğur gətirir. Divanilərinin birində gəzib dolaşdığı yerlərin adlarını çəkir.

Məhəmmədə qəsd elədim, bu cümlə cahanı gəzib,

Xoy, Sərab, Marağa, Təbriz, Tehranı gəzib.

Varxiyanlı Aşıq Məhəmmədin şeirlərinə bir sıra mənbələrdə təsadüf edirik. Onun «Saldın», «Tel­lərin», «Yoxdu» rədifli şeir­lə­ri «Azə­rbaycan aşıqları və el şairləri» kitabında çap olunmuşdur. «Azərbay­can Ədəbiyyatı İnciləri» kitabında aşığın «Düşdüm» gə­ray­lısı, «Telli saz ustadları» kitabında isə «Könül», «Bir cam az», «Gəl­məz», «Olan ca­nım»,­­ rədifli şeirləri öz əksini tapmışdır (15, 153-155; 17, 94; 113, 38-39). Bu yerləri gəzib-dolaşan tədqiqat­çı­lar, səyyahlar, folk­lorşünas alimlər Aşıq Məhəmmədin yaradıcılıq qüdrətindən söz açırlar. Döv­rü­nün tanın­mış etnoqraf alimi Plotto Qafqazı səyahət edərkən Məhəmmədin sənət­kar­lıq qüdrətini eşit­miş, onun ifaçılığı və yaradıcılığı haqqında yüksək fikirdə ol­muş­dur. O, məqalələrinin birində qeyd etmişdir ki, Aşıq Məhəmmədin mahnıları Za­qa­tala dairəsinin müxtəlif millətlərdən olan məclis­lə­rində Azər­bay­can­ dilində oxu­nur. Plotto ustadın həm də impro­vizatorçu aşıq olub, yara­dıcı­lığında daha çox məhəbbəti tərən­nüm etdiyini bildirmişdir (135, 3-5).

Akademik F.Qasımzadə də məqalələrində XIX əsrin I ya­rısında Azər­bay­ca­nın şimalında bir sıra sənətkarların yetiş­mə­sin­dən söhbət açır. Bunlardan xüsusi ilə Aşıq Məhəm­mədin adını qeyd etmişdir (65, 127).

Ustad sənətkarın olacaqları əvvəlcədən duy­ması, dərin dini, ürfani bilgiyə ma­lik olması dayısı Hacı İsmayılın qəzəbinə səbəb olmuş, onu kafir ad­lan­dır­mış­dır. Bu yersiz qəzəb Hacı İsmayılda Aşıq Məhəmmədin ölümünə kimi davam edir. Hacı İsmayıl Aşıq Məhəmmədin cənazəsi aparılanda gö­rür ki, tabutun üstündə yüz­lərlə mələk uçur. Bundan sonra o, səh­vini anlayıb camaata qoşu­lur və aşığın dəfnində iştirak edir.

Aşıq Məhəmməd demək olar ki, xalq şeirinin bütün janrla­rında qələmini sı­na­mış, el arasında böyük rəğbət qazanmışdır. Onun yaradıcılıq irsi, mövzu isti­qa­mə­ti baxı­mından xüsusi maraq doğurur. Aşıq Məhəm­məd ictimai-siyasi hadisələrlə dolu qaynar bir mü­­­hitdə yaşayırdı ki, bu da onun poeziyasından yan keçmirdi. Zaqatala haqqında bir neçə kitabın müəl­lifi Q.Şabanoğlu Aşıq Mə­həm­mədin zamanında əlində sazı el-el, oba-oba gə­zə­rək say­sız-hesabsız məclislər keçirdiyini və xüsusən erməni aşıqlarını bağ­­la­dı­ğı­nı qeyd etmişdir (109, 43). Əsrlər boyu er­mə­ni­lər müx­tə­lif siyasi səbəblərdən Azərbaycanın müx­tə­lif ərazilərində ey­ni za­m­an­da­ Şək­id­ə, ­Za­qata­lada ­məs­kun­laş­ır­dı­l­ar. Təkcə 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müha­ri­bəsinin gedi­şində İrandan, o cümlədən Azər­baycanın cənub əra­zi­­lə­rin­­dən Za­qaf­qa­ziyaya, Azər­bay­ca­nın müxtəlif ra­yon­­larına, əsasən də Qarabağa 18 min erməni ai­ləsi kö­çü­rülmüşsə, 1830-cu ildən bu göstərici 40 mini keçmişdir (18, 49).

Aşıq Məhəm­mədin dövründə ermənilər öz məclis­lərinə Azər­bay­can aşıq­la­rını çağırardılar. Aşıq Mə­həm­­mədin öncə­görənliyi ilə bağlı bir rəvayət də nəql olunur. Ermənilər həmişə Aşıq Mə­həm­­mə­din yüksək fitri istedadının, bəda­hətən söz deməsinin paxıllığını çəkmişlər. Aşıq Səadəddinin, Aşıq Mə­dətin dedik­lə­rinə əsasən, iki dəfə Məhəm­mə­di şa­gird­ləri ilə birgə öz məc­lislərinə dəvət edən Bağda­sarla Sarkasyan onu çoxlu bəx­şişlərlə yola salır (El ara­sında bu hadisənin Gürcüstanın Səbətli kən­din­də baş verməsi haqqında da fikir­lər mövcud­dur. Bəzi söyləyicilər isə bu kəndin Şə­ki ərazisində olduğunu iddia edir­lər. Qeyd ki, Şəkinin Göynük kən­dinin yaxınlığında Səbətli adlı kənd olub. Hal-hazırda bu kənd mövcud deyil). Üçüncü dəfə isə bir çox sınaqlara çəkərək məc­lislərin birində zəhərləyib öl­dü­rür­lər. Əv­və­la, Məhəmməd onlarla yeddi gün de­yişir. Bu deyişmə­lərdən birinə  «Necədi?» rə­difli deyişməsinə diqqət edək:

Səndən xəbər alım, ay el aşığı,

Bir olan Tanrının adı neçədi?

Əvvəlcə de hansı peyğəmbər gəlib?

Adəm atanın de, övladı neçədi?

Nə üçün yaradıb dərya-ümmanı?

Neçə min ovucdur suyunun sanı?

Yaxşı gəzib axtar sonsuz fəzanı?

Məhəmmədəm, göyün qatı neçədi? (78)

Aşıq yaradıcılığında tarixi, əfsanəvi, dini şəxs­lərin adlarını elə-belə çəkmir. Onlar haqqında olan əfsanə və xatirələrin hamısı aşı­ğa bəlli olmuşdur: Habil, Qabil, Mənsur, Davud, Süleyman, İsa, Musa, İb­ra­him­ Xəlil, Əyyub, Yunis, Adəm, Nuh, Yəqub, Şəd­dad, Firon, İsgəndər, Nu­şi­rə­van­ Keykavus, Xos­rov Pərviz, Nam­rud və b. Bəzən bir-iki misra ilə böyük bir he­­ka­­yə­tə, yaxud dini-fəlsəfi adlara işarə olunur. Aşıq Məhəmməd bunların ha­mı­sı­nı heç bir ustada qulluq etmədən öyrənmişdir:

Arif olan, danışsana, şirin göftarın görüm,

Gəl dərsini bəyan eylə, dilində əzbərin görüm.

Aç mətahın, tök bazara, sat malını, xırd eylə,

Sənafiyəm, xub seçərəm, ləbi-gövhərin görüm (78).

Bəhmədli Aşıq Mədətin dediyinə görə, Aşıq Məhəmməd erməni aşığı olan Aşıq Donu ilə məc­lis­lərin birində deyişir. Aşıq Məhəmməd onun qar­şı­sı­na şərt qoyur ki, uduzsan, müsəl­mançılığı qəbul edəcək­sən. Qalib gələcəyini dü­şü­­nən erməni aşıqla razılaşır. Amma Aşıq Donu bağlanır. Məcbur olub şərtə əməl edir. Bunun əvəzini çıxmaq üçün erməni aşıqları bir bəhanə ilə Aşıq Məhəm­mədi toy məclisinə dəvət edirlər. Ustad haqq aşığı olduğu üçün ba­şı­na gələ­cək­lərini əv­vəl­cədən duyur. Baş ve­rə­­cək hadi­sədən şa­girdlərini xəbər­dar edir. Onlar ustad­larının gedi­şinə mane ola bilmirlər. Bu səbəb­dən özləri də getməli olur­lar. Onun «qıfıllama­ları»nı (ifadəni Zaqa­tala söyləyi­cilərinin işlətdiyi kimi ver­mə­yi məqsədə­uyğun saydıq-Z.S.) aça bilməyən erməni aşıqları deyirlər ki, «sözdə sənə qa­lib gələ bilmədik, indi isə öncə­görənliyini sına­ğa çəkəcəyik». Beləliklə, bir dər­ya­dan qızıl balıq tutub, bankanın içinə salıb, keçəyə büküb, qıfıllı sandıqda Məhəm­mədin qarşı­sı­na gəti­rirlər. Məhəmməddən sandığın içində nə oldu­ğunu so­ru­şurlar. Sənətkar heç nə düşün­mədən deyir ki, keçədir. Keçəni çıxardıb bir də­fə ayağı ilə dığırladır, keçə mavi rəng alır. İkincə dəfə qara, nəhayət, üçüncü dəfə ke­çə tərləyir. Deyir ki, bu filan dəryadan tutduğunuz qızıl balıqdır. Onun qar­nın­da nişan üzüyü var. Aşıqlar bunun sirrini soruşurlar. Aşıq deyir: «Keçəni birinci dəfə fırla­danda o, mavi rəng aldı. Mən onda göydə, ərş alə­mində idim. İkinci dəfə qara rəng alanda yeraltı dünyaya baş vurmuş­dum. Ke­çə tərli olanda dənizə baş vurmuşdum. Və nəhayət, keçədəkinin balıq olduğunu bildim. Məhəm­­mə­­din dediyi kimi balığın qarnını yarıb nişan üzüyünü tapırlar» (78).

Onu heç cürə bağlaya bilməyən erməni aşıqları sonda yemə­yinə zəhər qa­ta­raq öldürürlər. Maraqlı haldır ki, yeməkdən öncə ustad öz şagirdliyə götür­düyü əmi­si oğlanlarına tapşırır ki, onun yedi­yindən yeməsinlər. Ölümünü bilən sənət­kar burada «Aman günüdür» rədifli divanisini deyir. Bu di­va­nidə sənətkarın arzu və istəkləri, erməni aşıq­larına olan qəzəbli ifadəsi əks olunur:

Bu nə yoldu, nə fərmandı bilmirəm,

İzin verin, yollar, aman günüdür.

Bülbül olub öz bağımdan ötmədim,

Saralmayın, güllər, aman günüdür.
Məhəmmədin könlü ahü-zardadır,

Bəxtim bəd gətirib işim dardadı.

Heç bilmirəm qohum-qardaş hardadır,

Xəvər verin, ellər, aman günüdür (78).

Bütün sınaqlardan uğurla çıxan ustad aşığın xörəyinə zəhər qatmaqla Aşıq Do­nunun qisasını almış olurlar.

Onun şagirdlərindən Təmazın dili tutulmuş, Qur­ban isə uzun müddət dəri xəstəliyindən əziyyət çəkmişdir. Heç biri əvvəlki ki­mi çalıb-çağıra bilməmişlər. Bəzi mənbə­lərdə isə Məhəmmədin ermənilər tərə­fin­dən şagirdləri ilə birgə zəhərlənib öldürüldüyü qeyd olunmuş­dur (5, 155). Aşıq Mə­həm­mədin şagirdliyə götürdü­yü əmisi oğlanlarının onunla birgə zəhər­lənib öldü­rülməsi yuxa­rı­da qeyd etdiymiz rəvayət və əhvalatlardan da məlum olur ki, hə­qi­qə­tə uyğundur. Onun şagird­lərinin müəyyən zamandan sonra zə­hə­­­rin təsiri ilə ön­cə dilləri tutul­muş sonra isə dünyalarını dəyiş­mişlər.

Aşıq Məhəmmədin poeziyası çoxşaxəli tam və dolğun bir poeziyadır. Onun şeir­lərinin əksəriyyəti müəyyən səbəblərdən itmişdir. Təbiət gözəllikləri, məhəbbət, icti­mai-siyasi lirika, dini-ürfani görüşlər, ustad sənətkarın poeziya­sında xüsusi yer tu­tur. Aşıq Məhəmmədi aşıq sənətinin görkəmli sənətkar­ların­dan bi­ri­­ olan Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Növrəs İman, Mola Cuma kimi söz kori­fey­lə­ri ilə bir cərgəyə qoymaq olar. O, həm də öz novatorluğu ilə sayılıb seçilən us­tad­ aşıq­­larımız­dandır. Onun yaradıcılığında cığalı-zəncirli müsəd­dəsə təsadüf olu­nur ki, Aşıq Məhəmmədin adıyla bağlıdır. Aşıq Məhəm­mə­din məhəb­bət lirikası öz saflığı, səmimiliyi, axıcılığı ilə səciy­­yələnir. Ustadın ar­zu­ları, hiss-həyə­canı onun ayrı-ayrı şeir­lə­rin­də, misra­la­rın­da­ öz əksini tapır. «Gəl­sənə» rədif­li qoşmasında deyilir:

Xumar gözlüm, nə durmusan yol üstə,

Qədəm basıb bizə sarı gəlsənə.

Gecə-gündüz dilimdəsən, dilimdə,

Ay qız, mənim bu dərdimi bilsənə (78).

Aşıq Məhəmmədin məhəbbət mövzusunda yazdığı şeirlərinin məzmununu əsa­sən, gözəllərin tərən­nümü, tərifi ilə yanaşı, yol gözləyən aşiqin hiss-hə­yə­canı, narahatçılığı, kədəri, nisgili təşkil edir. Ustad sənətkar gəzib dolaşdığı oba­ların, ellərin göz tutub könül oxşayan, ədəbli-ərkanlı gözəl­lərinin şəninə bəda­hə­tən şeirlər deyir. «Qadasın aldığım» diva­nisində bu barədə deyir:

Bu bağlara bağban idim, bar qadasın aldığım,

Bəslədibdi dol buxaqda nar, qadasın aldığım.

Bahar fəsli, yaz məhsulu, bağların yaraşığı,

Yanaxların təzə güldü, zər qadasın aldığım (78).

Ustadın xüsusən, məhəbbət şeirlərinin əksə­riy­yəti aşıq havası üstündə kök­lə­nir:

Məhəmmədəm yana-yana,

Yandı bağrım, döndü qana.

Çapar sala Borçalıya,

Batıbdı yasə telləri (78).

Və yaxud:

Oturmuşdum, gəlib keçdi yanımdan,

Bir ala gözlü qız baxdı, yeridi.

Onu görüb məndə aman qalmadı,

Dalınca ürəyim axdı, yeridi (78).

Molla Cuma kimi Aşıq Məhəmməd də şeir­lərində həqiqi sevdiyi gözəlin adını çəkmir. Sadəcə, onun gözəl­liyindən və əxlaqından söz açır. «Bağlar» rədifli təcnisində sənətkar kamil bir bənzətmə yaradır. Gözəlin çöh­rəsindəki busə bağ­ları ilə şikarın arxasınca düşən ovçunun bağları pusmağı müqa­yisə edir və bu­nun­la gözəl bir təşbeh yaratmış olur:

Bir gözəl görmüşəm bizim ellərdə,

Üzündə görmüşəm busə bağları,

Yaşılbaşlar cəm-xəm eylər göllərdə

Tərlan şikarında busə bağları (78).

Aşıq Məhəmməd özündən əvvəlki ustad sənət­karların yaradı­cı­lıq irsindən kifa­yət qədər bəhrələn­miş sənətkarları­mız­dandır. O, yeri gəldikcə Qurbani­nin, Ab­­bas Tufarqan­lının, Xəstə Qasımın poeziya­sına böyük sevgi və ehtiramla yana­şır, onların şeir­lərinə nəzirə yazır. Bu nümunələrdən birinə diq­qət yetirək:

Sallana, boylana gedən Salatın,

Elə sallanginən, yol inciməsin.

Qorxuram, dünyanın yeli tərs əsə,

Tökülə gərdənə, tel inciməsin (78).

Bu qoşma ustad sənətkarımız Qurbaninin «Salatın» qoşma­sı­na nəzirə yaz­mış­dır. Aşıq Məhəm­məd yarının mənəvi gözəl­li­yi­nə, ədəb-ərkanına, tərbiyəvi key­fiyyətlərinə çox böyük üstünlük ver­mişdir. Onun şeirlərində həm də bir incik­lik, yarın vəfasız­lı­ğın­dan şikayət əks olu­nur. «Yeridi» qoşması bu baxımdan ma­ra­q­lıdır:

Yeri, yeri, ikidilli dilbərim,

Sənin təki beyilqarı neylərəm?

Aldadıb yıxıbsan könlüm evini,

Xoşagəlməz belə cəri neylərəm? (78)

Ustad, gözəlliyin başlıca şərtləri kimi ədəb-ərkanı, əxlaqı əsas götürür. Gö­zəl­­­liyi olub, əxlaqı olmayan gözəli gözəl sanmır. Qoşmalarının birində bu ba­rə­də deyir:

Gözəllik kamaldı, bil, camaldeyil,

Ağ üzündə qoşa qara xal deyil,

Gözəllik insana dövlət-var deyil,

Gözəl deyil, mərifəti olmasa (78).

Bu qoşmada əvvəldən sona kimi bədii ifadə və təsvir vasitə­lərinin, fra­ze­o­lo­­gizmlərin yerində işlən­məsi ustadın sənətkarlıq qüdrətindən soraq verir. Yeri gəl­­dikcə sənətkar şeirlərində sevən­lərin arasını vuran kəsləri qarğıyır:

Düyün düşsün dil verənin dilinə,

Şad olan gününü özü görməsin.

Sevgilimi saldı yadlar əlinə,

Ömrü boyu züryət üzü görməsin (78).

Ustadın bu qismə aid olan şeirlərindən «Gəlin», «Məni», «Sən», «Tükəz­ban», «Yar», «Yaraşığı», «Bilər» və s. nümu­nə­lə­rin adlarını çəkmək olar. Aşıq Məhəm­m­əd­ çox zaman səsinin sev­gisinə çatmadığı üçün kədərlənir, ömrü boyu o dil­bəri gör­mək arzusu ilə yaşayır. «Səs» rədifli divanisində ustad belə deyir:

Sən Məhəmməd, nə gəzirsən Məcnun kimi dağı, səs,

Səkkiz cənnət hurisidir, qoynu behişt, bağı səs,

Sərindən aldı ağlımı, tər sinənin ağı səs,

Sinəm üstə çarpaz düyün, yetişmədi yarə səs (78).

Sevgisindən şikayət xarakteri daşıyan bir divanisində də təəssüf, nifrət və kə­dər duyulur:

Məhəmmədəm, kor qalıbdır namus, qeyrət, ar mənə,

Yar dərdindən dərdə düşdüm, yetişmədim dərmana.

Siz də baxın, ay ağalar, neyliyibdi yar mənə,

Qanlılara padşahlar da belə divan eyləməz (78).

Bu qəbil şeirlərində sənətkar fələkdən, tale­yin­dən şikayət edir. Həyatda qarşı­laş­­dığı haqsız­lığa qarşı çıxır. Bütün ömrünü mü­barizə ilə keçirən ustad so­nun­da ye­nə də Allaha üz tutur, ba­şına gətirilən müsibətləri söyləməklə özündə təsəlli ta­pır. «Ca­nım» rədifli qoşmasında belə deyir:

Qadir Allah, nə kəmtale qul oldun,

El içində haqqı say olan canım.

Qədirbilməzlərin qədrini aldı,

Əməyi itibən zay olan canım (78).

Həmişə olduğu kimi, mənfur ermənilər aşığı haqsız yerə şərə salıb, şi­ka­yət edirlər. Üç il vətənindən ayrı düşən, öm­rü­­nü zin­dan­da keçirən aşıq o illər ər­zin­də şikayət xarakterli şeirlərini yazır. (Bu ha­disə ermənilərin sənətkarı zəhərləyib öldürməzdən əvvəl baş vermişdir.) «Mə­ni»­ rədifli qoşmasına diqqət etsək, bu mənzə­rəni aydın görmüş olarıq:

Məhəmməd düşübdü şərə nagahan,

Yalvarmaqdan qabar oldu dil-dəhan,
Sən yetiş dadıma, Xaliqi-sübhan,

Amandı, götürün buradan məni (78).

Üç il zindan həyatı keçirən aşıq tez-tez boya-başa çatdığı elini-obasını xatır­la­yır:

Ağalar, vətəndən oldum avarə,

Qadiri-sübhanə şikayətim var.

Bir gedən olsaydı bizim ellərə,

Yazmışam, ol yarə əmanətim var (78).

Qeyd edək ki, Aşıq Məhəmməd ictimai-siyasi şeir­lərinin bö­yük əksəriy­yə­ti­ni məhz ömrünün həbsdə keçirdiyi illərində yazıb. Qarşılaşdığı haq­sızlıqlar, qon­dar­ma erməni aşıqlarının onun ba­şına açdığı oyunlar ustadı rahat qoymur. Çar Ru­si­­yasının siyasəti nəticəsində Azərbaycan torpaq­larına yerləş­diri­lən er­mə­nilər öz niy­yətlərini burda da açıq-aşkar bəyan etmişlər. Ustad sənət­kar qoş­ma­la­rının bi­rin­də deyir:

Ağaclar oyanıb gül açan zaman,

Söyüd də boy çəkib yırğalanmasın.

Alar caynağına parçalar atar,

Tülkü aslan üstə yorğalanmasın (78).

Aşıq Məhəmməd poeziyasında yolunu azan insanları doğru yola çağırır. «Ol­masa» rədifli qoşması bu istiqamətdə yazılıb:

Nütfəsi halalın nanı bol olar,

Halal insanlara dağlar yol olar,

Halal damcı-damcı damar

Heç üzülməz haram qatı olmasa.

Və yaxud:

Ay Məhəmməd, meyl eləmə harama,

Naşı təbib, əlin vurma yarama.

Mancınağa yaxşı sərin barama,

Sarı hamar çıxsın sırğalanmasın (78).

Gördüyümüz kimi, sənətkar şeirlərində yeri gəldikcə yaşadı­ğı, böyüyüb bo­ya-başa çatdığı elinin-obasının məşğuliyyət tərzinə də işarə edir. Ustad sənət­kar dürüst olmağı ilk öncə özünə tövsiyə edir. Özünə rəva bilmədiyini başqa­sı­na da rəva bilmir. Bu xü­susiyyəti ustadın özünəxas əxlaqi keyfiy­yət­lərin­dən biri kimi də­yər­­­ləndirə bilərik. «Dünyada» rədifli ustadnaməsi bu baxımdan ma­raq doğu­rur:

Könül, qafil olma, heç kəsə uyma,

Aldanma heç cürə vara dünyada.

Düz gəzib dolansan ellər içində,

Heç zaman çəkməzlər dara dünyada (78).

Aşıq Məhəmməd sözü yerində işlətməyi baca­ran, sözdən çələng hörən us­tad sənətkarları­mız­dandır. O, poeziyasında Azər­­baycan dilinin bütün zən­gin­lik­lə­rindən, atalar sözlərindən, məcazlar siste­mindən kifayət qədər bəhrə­lən­mişdir.

Sübuta yetirib dövran insanı,

Acın dini olmaz, toxun imanı.

Əzrayılın zərri, gürzlü kamanı,

Məhəmməd, sinənə batar, tələsmə (78).

Ustadın yaşadığı dövrdə tanınmış, dini gözəl bilən, xalqın gə­ləcəyi naminə çalı­şan şəxsləri haqsızcasına sürgün edirdilər. Çox zaman ermənilər tərəfindən gü­da­za gedən bu şəxslər vətənlərin­dən ayrı düşürdülər. «Görəndə» rədifli qoş­ma­sın­da sənətkar qar­şılaş­dı­ğı hadisələri tam təfsilatı ilə əks etdirməyə çalışmışdır. Onun bu qoşmasında yaşadığı dövrün mənzərəsi canlanır:

Könlüm qalxıb haraları dolanır,

Viran qalmış o dağları görəndə.

Yaş yerinə didəmdə qan dolanır,

Bülbül ölmüş o dağları görəndə (78).

Bu nümunə bizə Q.B.Zakirin «Eylər» rədifli müxəmməsini və M.P.Vaqifin «Gör­mədim» şeirini xatır­ladır. Hər üç müəllif dövrün, zamanın haqsız­lığından şi­kayət etmişlər. Sonrakı bəndlər­də daha kəskin çıxış edən sənətkar hiss-həyə­ca­nı­nı­ belə ifadə edir:

Kimsə Məhəmmədin dərdini bilməz,

Hicran xəstəsiyəm, təbibim gəlməz.

Heç eynim açılıb üzüm də gülməz,

Vaxtsız köçən cavanları görəndə (78).

Cəmiyyətdə baş verən hadisələrdən öz kön­lünə müraciətlə şikayətini bildirən sə­nətkar bütün bu haqsızlıqların çıxış yolunu insanların səmimi müna­sibətində və doğ­runu seçmələrində görür. Aşıq ədə­biy­yatında «könül»ə müraciətlə yazılmış nü­mu­nələrə tez-tez təsadüf edirik. Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Şəmşir, Ağda­ban­­lı Qurban, Molla Cuma kimi sənətkarların yara­dı­cılıqlarında bu tip nümunələri təsadüf edirik: