Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
İSTANBUL KLASSİK ŞEİRİN MƏRKƏZİ KİMİ*
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BOLQARISTANLI DİVAN ŞAİRLƏRi * B
- Əli Çələbi
- Əxi, Bəyani , Əmani, Fəsihi, Rızayi və Səhabi
|
İSTANBUL KLASSİK ŞEİRİN MƏRKƏZİ KİMİ* S iyasi və mədəni tariximizə baxmalı olsaq, IX əsrə qədər Ötüken, Hoço və Turfan şəhərlərinin mədəniyyət mərkəzləri olduqları meydana çıxar. X-XI əsrlərdə Kaşğar və Balasagunun da belə şəhərlərdən olmasını görürük. XIII əsrə qədər şərq türklüyü və türkcəsi dairəsində təşəkkül tapan bu mərkəzlər, həmin tarixdən etibarən qərb türklüyü üçün də qurulmağa başlamışdır. XIII yüzillikdə Xarəzm, XV yüzillikdə Herat, Səmərqənd və Buxara bu ərazinin mərkəzləri ikən, Qərb türklüyü üçün də artıq Bağdad, Diyarbəkir, Gəncə, Təbriz, Konya, Bursa, Ədirnə və İstanbul kimi əlavə mərkəzlər meydana çıxmağa başlamışdır. Bu mərkəzlərin xüsusilə mədəniyyət baxımından ortaya çıxışını yaradan bir sıra təməl daşları, yəni təhsil ocaqları da vardır. Başlangıcda usta-şagird əlaqəsi çevrəsində davam edən təlim-təhsil fəaliyyəti, xüsusilə islam mədəniyyəti sivilizasiyası içində özünə mühüm yer tutdu. Bu qurumların əksəriyyətini mədrəsələr, təkkələr və hərbi təlim mərkəzləri təşkil edirdi. Bunlara bilavasitə təhsil mərkəzi vəzifəsini yerinə yetirən ticarət mərkəzlərini da əlavə etmək gərəkdir. Bu xüsusiyyətləri daşıyan şəhərlərin yaranmasında şübhəsiz ki, bir sıra təsirlər də olmuşdur. Əlbəttə, bunların başında da coğrafi xüsusiyyətlər əsas yer tutur. Çünki şəhərlər müxtəlif amillərin təsiri ilə qurulur və inkişaf edirlər. Bunların bir qismi mədəniyyətlərin onlara olan ehtiyaclarını doğrultmaq baxımından əhəmiyyət qazanır, ya da dəyərlərini itirir, başqa bir qismi əlverişli coğrafi vəziyyətləri, yolayrıcılarında yerləşmələri kimi başqa faktorların təsiriylə öz mövqelərini mühafi zə edirlər. Asiya ilə Avropanın birləşdiyi nöqtədə mühüm bir iqtisadi, ticarət, texnologiya, mədəniyyət və turizm mərkəzi olan İstanbul, bu ikinci qrupun ən xarakterik nümunələrindən biridir.Şəhər bu mühüm xüsusiyyətinə görə, bir çox erkən dövrlərdən bəri bütün sahələrin önəm verdiyi çox mühüm mərkəzlərdən biri olmaq şansını qorumuş və bu cür şəhərlərin ən öndə olan nümunəsinə çevrilmişdir. Modern şəhər termini ilə söyləmək istəsək, demək olar ki, İstanbul bir metropol deyil, meqopoldur. 199 Bu mənada, şəhər şübhəsiz fərqli dövrlərdə dəyişik görüntülərə malik olsa da, çevrəsindəki min kilometrlik ərazinin hansı tərəfi ndən baxsaq bir cazibə mərkəzi kimi görünəcəkdir. Gerçəkdən də, tarix səhnəsinə çıxdığı andan etibarən hansı sahəylə bağlı olursa-olsun o, daima həm ölkəmizin, həm də bütün dünyanın mərkəz şəhərlərindən biri olmuşdur. İslam dünyasının mərkəzi olduğu andan etibarən, şəhərə verilən adlar yeni sakinlərinin də onu necə gördüyünü ifadə etməsi baxımından maraq doğurur. Bu adlar şəhərin mahiyyətini göstərən açar sözlərdir: Ümmüd-dünya, Dər-i Səadət, Dər-i dövlət, Asitaneyi- Səadət və Darüs-səltənə. İstanbulun siyasi, iqtisadi və mədəni tarixi baxımından bu müqayisəedilməz özəllikləri, bir çox fərqli sahələrə görə də gündəmə gətirilə və dəyərləndirilə bilər. Hətta bunlardan nümunə kimi mədəni sahəni ayrılıqda dəyərləndirməklə şəhər bu özünə məxsusluğunu göstərmək olar. Mən bu izahatı onun klassik ədəbiyyata və bu ədəbiyyatı meydana gətirən şairlərə göstərdiyi təsir nöqtəsindən dilə gətirmək istəyirəm. Məlum olduğu kimi. divan ədəbiyyatı bir şəhər ədəbiyyatıdır. Bu ədəbiyyatın inkişaf edib, əsas gözə çarpan nöqtəsi də şəhəri vəsf edən hissələrdir. Demək olar ki.divan ədəbiyyatı mənsublarının çoxu şəhərlərdə doğulub boya-başa çatmış, ən azından təhsillərini şəhərdə almış şairlərdir. Klassik ədəbiyyat mənsublarının doğum yerləri baxımından dəyərləndirməsində İstanbulun başda yer alacağı təbiidir. Mövzuyla bağlı tərəfi mizdən aparılan bu araşdırma, təxmin edildiyi kimi bir şəhərdə doğulan şairlərin irəli çıxdığını ortaya qoyur. Osmanlı ərazisində doğulan şairlər doğum yerlərinə görə sıralandırılarkən belə bir mənzərə ilə qarşılaşırıq: İstanbul- 609, Bursa- 156, Ədirnə- 150, Konya- 69, Diyarba\əkir- 40, Kastamonu – 36, Bağdad- 35, Gəlibolu- 30, Bosniya- 26, Anter- 26, Kütahya- 24, Sərəz- 21, Manisa- 20, Vardar Yenicəsi- 20, Bolu- 19, İsparta- 19, Üsküp- 17, Amasya- 18, Aydın- 17, Manastır- 17, Ankara- 16, Ərzurum- 16, Filibe- 16, Selanik- 16, Sofya- 16, Trabzon – 15, Tokat- 14, Belqrad- 11, İznik- 11, Kayseri- 11 (İsen 97;64). Bu siyahı divan şairlərinin doğum yerləri baxımından İstanbulun rəqibsiz birinci yerdə olduğunu açıqca göstərməkdədir. Diqqət 200 çəkən başqa bir xüsusiyyət də. İstanbulu təqib edən başqa şəhərlərin də daha əvvəllər siyasi mərkəz olmalarıdır. Bu siyahıdan görünür ki, mədəni sivilizasiya siyasi inkişafı müəyyən bir məsafədən izləməklə, hər ikisi bir- biri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Şairlərin doğum yerləri ilə bərabər onları yetişdirən mühit də nəzərə alınarsa, o zaman İstanbulun əhəmiyyəti daha da artacaqdır. Mənbələr açıq şəkildə göstərirlər ki, bir çox şair təlim və təhsilini tamamlamaq üçün böyük bir cazibə mərkəzi olan İstanbula üz tuturdu. Osmanlı dövlətinin inkişaf edən elm və mədəniyyət sferasında dövrün idarə sistemiylə birlikdə, genişlənib böyüyən mərkəzlərə, xüsusilə mədrəsələrə əsas yer vermək gərəkdir. Fatehin İstanbulu İslam dünyasının mərkəzi etmək arzusu nəticəsində bu şəhərdə yaradılan böyük mədrəsə və bunun ardınca padşahlar tərəfi ndən inşa edilən irili-xırdalı mədrəsələr, elm və mədəni həyatın ağırlıq nöqtəsini ucqardakı dağınıq şəhərlərdən alaraq bir neçə böyük şəhərə gətirdi. Bu üzdən özündəki istedadı hiss edən hər kəs xüsusi yüksək təhsil almaq üçün İstanbula gəlirdi ki, bu da İstanbulda doğulmayan şairlərin belə, bu şəhərin mühitində yetişdiyini göstərir. Dövrün mədəni həyatına istiqamət verən bir şəhər və böyük şairlərin istinad mərkəzi olmasına diqqət yetirilərsə, İstanbulun klassik ədəbiyyat baxımından əhəmiyyəti daha da artacaqdır. Çünki dövlətin hansı şəhərində olursa-olsun istedadı olan elm adamı, yaxud sənətkar dərhal paytaxta gətirilir və orada onun sənətini icra etmək üçün əlverişli mühit yaradılırdı. Bu himayə İstanbuldan əvvəl paytaxt olmuş Ədirnədə başlamaqla( İpəkten 96;25) İstanbulda öz həllini tapmışdır. Çünki divan ədəbiyyatının əsas inkişafı İstanbulun fəthindən sonra olmuşdur. Daha çox Fateh Sultan Mahmud və vəziri Mahmud Paşa ilə qazanılan bu himayə nəticəsində Fatehin ətrafında 185 şairin toplandığı məlumdur. Bu inkişaf hökmdarların şəxsiyyətləri ilə dəyişən şəkillərdə olmaqla, Osmanlı dövləti boyunca davam etmişdir. Hətta bunlara Fateh və Yavuz dövrlərində olduğu kimi xaricdən bir qisim məcburi şəkildə gələn ziyalı köçü də qatılmışdır. Klassik ədəbiyyat çərçivəsində kənardan gəlmiş, amma İstanbulun imkanlarıyla mədəni həyatımıza 201 rəng qatmış diqqət çəkən önəmli şairlər Nəcati bəy, Xəyali, Gelibolulu Əli, Nəbi və Nəfi dir. Bilindiyi kimi, mətbəədən istifadə olunana qədər kitablar əl ilə köçürülür və oxuculara təqdim olunurdu. Mətbəə meydana çıxana qədər təqdim olunan kitablara nəzər salsaq, bu kitabların çoxunun şəhərlərdə meydana gəldiyini görəcəyik. Əlimizdə bu məsələ ilə bağlı nümunə olmadığından ətrafl ı məlumat verməsək də, yenə də əminliklə bu işdə İstanbulun ön sırada olmasına inanırıq. Çünki bilirik ki, başda Bəyazid Cami çevrəsi olmaqla İstanbulda bəlli yerlərdə əlyazma köçürmək üçün emalatxana aşkar edilmişdir. Hətta bu işin qiymətləndirməsi haqqında əlimizdə məlumatlar olduğu kimi (Cumbur 82:30), şəhərdəki xəttat sayını təxmin etməyimizə kömək edən ictimai hadisələrlə bağlı məlumatlar da mənbələrdə özünə yer almışdır. Mətbəənin Osmanlı toplumuna gec gəlişinin səbəblərindən biri, şəhər əhalisinin önəmli hissəsini təşkil edən xəttat ailələrinin dolana bilməyəcəkləri iddiasının irəli sürülməsi olmuşdur. Bütün bu məlumatlar bizə kitabların, xüsusilə klassik mədəniyyətin nümunələri olan divan və məsnəvilərin çoxaldılması sahəsində İstanbulun çox önəmli bir mərkəz olmasını sübut edir. Kitabların üzünü köçürmək bəhsində qeyd edildiyi kimi, mədəniyyət mərkəzlərini, eyni zamanda kitab istehsalı mərkəzləri də adlandırmaq olar. Kitabın əllə yazılaraq yayıldığı dövrdən keçərək, onun nəşrə başlandığı illərə nəzər salsaq, qarşımızda necə bir mənzərə canlanar? Başqa sözlə desək, mətbəələr də eyni formada mədəniyyəti şəhərlə bağlayan bir əlaqə göstəricisi idimi? Sözsüz ki, bu suala da təsdiq cavabını verəcəyik. Yaxşı, belə bir mənzərədə İstanbulun yeri harada idi? Mən belə bir suala yenə klassik ədəbiyyat nöqteyi-nəzərindən cavab tapmağa çalışacağam. Türk dünyasında nəşr olunan divanlara nəzər salaraq İstanbulun bu işdə rolunun necə olduğunu, hansı yerdə dayandığını araşdırmağa çalışacağam. Bilindiyi kimi mətbəə bizim toplumumuza icad olunmasından xeyli sonra gəlib çatdı. Mən çox müzakirə edilmiş bu gecikmənin səbəbləri üzərində qismən dayandım. Bunu qeyd edək ki, mətbəə, ictimai həyatımıza daxil olduqdan sonra sürətlə yayılmışdır. Mətbəələr başlanğıcda siyasi mərkəz olaraq İstanbuldan başlayamaqla 202 kənarlardakı mədəniyyət mərkəzlərində də qurulurdu. Bu baxımdan da İstanbul şübhəsiz ki, ən əhəmiyyətli yerdə qərar tuturdu. Türk dünyasında nəşr olunan əsərlərin keyfi yyəti və xüsusiyyətləri barəsində əlimizdə bu mövzuya söhbət olacaq qədər ədəbiyyat yoxdur. “Bulaq” üçün aparılan tədqiqatlarda hərbi mətnlərin, ədəbiyyat və dini əsərlərin ön plana çıxarıldığı məlum olmuşdur. (Aynur 90:43). Şeirə göstərilən xüsusi ehtiramla əlaqədar olaraq nəşr olunan əsərlərin ən çox divan qəzəlləri olduğu diqqəti çəkir. Bununla birlikdə “Müteferrika”(pərakəndə) nəşrlər arasında divana rast gəlinmir. Osmanlı ərazisində ilk türkcə divan nəşri 1244 (1828)- cü il tarixinə təsadüf edir. Bu əsər “Darüt-tibaada”, yəni “Bulaq”da nəşr olunan Füzuli divanıdır. Osmanlı ərazisindən kənarda da ilk nəşr olunan divan, eyni ildə Təbrizdə işıq üzü görən Füzuli divanıdır. Türkcə divanlar içərisində ən çox, təxminən yüz dəfə nəşr olunan kitab yenə Füzulinin ölməz divanıdır. Dahi şair Füzulini istər Osmanlı ərazisində, istərsə də bu əraziyə daxil olmayan, Türk dünyasının başqa yerlərində ilk nəşr olunan nümunə olması çox diqqətçəkən bir haldır. Bu o deməkdir ki, divan ədəbiyyatının ilk nəşr olunan əsərlərindən hansına əlimizi uzatsaq, Füzulinin divanı ilə rastlaşacağıq. Şairlərin doğulduğu yerə nəzər saldığımız kimi, türk dünyası miqyasında divanların nəşri baxımından araşdırma aparsaq İstanbulun, heç şübhəsiz, rəqibsiz bir şəkildə irəli çıxmasının şahidi olacağıq. 1828-ci ildən 1996-cı ilə kimi İstanbulda 391 divan nəşr olunmuşdur. Bu tarixlər aşağıdakılardır: 1244, 1254, 1256, 1266, 1269, 1271, 1274, 1276, 1279, 1281, 1285, 1295, 1306, 1312, 1313,1314, 1317, 1324, 1326, 1331, 1332, 1333, 1334, 1339-cu illərdə ildə bir dəfə nəşr olunub.1259, 1259, 1260, 1261, 1263, 1272, 1273, 1275, 1278, 1283, 1292, 1294, 1297, 1300, 1301, 1305, 1307, 1309, 1310, 1311, 1315, 1316, 1320, 1334, 1335, 1339, 1340, 1341-ci illərdə hər il iki dəfə, 1262, 1267, 1293, 1298, 1302, 1304, 1342, 1337, 1347-ci illərdə isə ildə üç dəfə divan nəşr olunmuşdur. 1268,1286, 1296,1299, 1303, 1322, 1325, 1338-ci illərdə ildə dörd dəfə, 1258, 1308, 1327, 1328, 1329-cu illərdə ildə 203 beş dəfə, 1318-ci ildə altı, 1284, 1288-ci illərdə yeddi dəfə, 1257, 1287, 1289-cu illərdə səkkiz, 1291-ci ildə on bir, 1290-cı ildə on üç, 1264-cü ildə isə iyirmi iki divan çap olunmuşdur. 1924-cü ildən sonra bir qədər fasilə verilmiş divan nəşrləri 1928-ci ildə köhnə əlifba ilə 3 ədəd çap olunduqdan sonra, yeni hərfl ərlə çap olunmağa başlamış və ilk yeni əlifba ilə çap olunan divan, Yusif Ziyanın hazırladığı “Nədim Divanı” “Suhulət Kitab evi” tərəfi ndən nəşr olunmuşdur. Yeni əlifba ilə nəşr olunan divanların nəşr olunma tarixləri bunlardır: 1932, 1934, 1935, 1939, 1949, 1953, 1954, 1955, 1957, 1987, 1991, 1994-cü illərdə ildə bir dəfə, 1935, 1937, 1942, 1943, 1946, 1947, 1950, 1951, 1956, 1958, 1960, 1965, 1967, 1968, 1970, 1971, 1983, 1992, 1995-ci illərdə ildə iki dəfə, 1944, 1945, 1948, 1959, 1961, 1963, 1966, 1976, 1980, 1982, 1986, 1988, 1993-cü illərdə üç dəfə, 1972, 1974, 1979, 1985, 1990-cı illərdə dörd dəfə, 1935-ci ildə beş dəfə, 1981-ci ildə altı dəfə çap olunmuşdur. Bu nəşrlərin on beş ədədi də tarixsizdir. Nəşr olunmuş divanlar bucağından dəyərləndirildiyində İstanbuldan sonra ikinci yerdə Təbriz gəlir. 1244 (1828) ilə 1374 (1954) illər arasında bu şəhərdə 99 ədəd divan çap olunmuşdur. Şübhəsiz ki, bu say bizə tanış olan əsərlərdən ibarətdir. Türkcə divanların ən çox çap olunduğu üçüncü mərkəz Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankaradır. 1958-1996-cı illər arasında Ankarada 97 divan çap olunmuşdur ki, bunların əksəriyyəti Mədəniyyət Nazirliyinin nəşrləridir. Sıralarımızda dördüncü yerdə Azərbaycanın paytaxtı olan Bakı gəlir. 1902-1933-cü illər arasında bu şəhərdə ümumilikdə 67 divan nəşr olunmuşdur. Türkcə divanların nəşrinə görə beşinci yeri Özbəkistanın paytaxtı Daşkənd tutur. Daşkənddə ilk divan nəşrləri 1300 (1883)-cü ildən rast gəlinməkdədir. 1980-ci ilə gəldikdə isə nəşr olunan divanların sayı 46-dır. Altıncı yeri “Bulaq” tutmaqdadır. “Bulaq”da 1828 illə 1868-ci illər arasında, yəni 40 il içərisində 31 divan çap olunmuşdur. (Aynur 90: 43) Divan nəşr edilən mədəniyyət mərkəzləri bu şəhərlərdən başqa, bir çox yerlərdə də çox kiçik rəqəmlərlə gözə dəyir. Buna görə də bu yerlərdən söz açmağı lazım bilmirik. Kitabların toplanıb oxucunun xidmətinə verildiyi mərkəzə, yəni 204 kitabxanaçılıq tarixinə nəzər salsaq, yenə İstanbulu rəqibsiz şəkildə qəbul etməli olarıq. Bu mövzuyla aparılan araşdırmalara nəzər saldıqda İstanbulun kitabxanaçılıq fəaliyyətində divan qəzəlləri və məsnəvilər baxımından necə bir əhəmiyyətli mərkəz olması asanlıqla görülməkdədir. (Erünsal, 91). Başda Süleymaniyyə kitabxanası olmaqla İstanbul kitabxanaları minlərlə klassik mətni ehtiva etmək baxımından dünyanın ən zəngin mərkəzlərindəndir. (Duman 1961, Komisyon, 1964). Klassik mədəniyyət bucağından aparılan bu araşdırmalar nəticəsində müxtəlif ölçü və dəyərlərinə görə İstanbul başqa mədəniyyət mərkəzlərindən bir qayda olaraq həmişə öndə dayanır. Bu da şəhərin mədəniyyət tariximizdə necə əhəmiyyətli yer tutduğunu əyani şəkildə sübut edərək, göz önündə canlandırır. Belə araşdırmalar bu gün də aparılarsa, mənə elə gəlir, nəticə yenə dəyişməyəcək. Qısa şəkildə belə yekunlaşdırmaq olar ki, istər dünən, istərsə də bu gün İstanbulun ətrafındakı şəhərlərdəki mədəni hadisələr, mədəni inkişaf, İstanbul mədəniyyətinin təkrarıdır. Əsl güc və mədəni inkişafın özəyi bütün tarixlər boyunca bir mənalı şəkildə İstanbul şəhəri olmuşdur. (*Yazı “Bilig” yurnalı (2000) s.13-də dərc olunub). İstifadə olunan ədəbiyyat: Aynur Xədicə ”Bulak matbaasında basılan türkce divanlar”Yournal of turkish Studies, Volume 14 199, s 43 Cumbur Mulgan, “Gelibollulu Ali Menakibi Hünerveran” Ankara 1982, 164.s Erünsal, İsmail E “Türk kütuphaneleri tarihi II”, Ankara 1991. İpəkten Haluq “Divan Edebiyatında Edebi Mühitler”,İstanbul 1996, 271.s İsen Mustafa “Osmanlı Kültür Coğrafi yasına Bakış”, Ötelerden bir ses. Ankara 1997. s 581. İsen Mustafa “Divan Baskılarına Göre Son Dönem Kültür Merkezlerimiz” “Türkiye Günlügü” s.48 Noyabr- Dekabr 1997.s 38 205 BOLQARISTANLI DİVAN ŞAİRLƏRi * B alkanların istər tarix, istərsə də ərazi baxımından özünəməxsus cəhətləri vardır. Bu özünəməxsusluq şübhəsiz ki, başqa bölgələrdən fərqli olan bir görünüş yaratmışdır. Balkanlarda fərqli etnik və dini baxışın olması bunun ilk nümunəsidir. Bunların təməlində iki əsas ünsür dayanır. Bu Bolqarıstanın irqi cəhətdən slavyan və türklərdən, dini cəhətdən isə xristianlardan və müsəlmanlardan ibarət olmasıdır. Bu ikililik, biri o birini üstələməklə illər boyu öz mövcudluğunu saxlamışdır. Keçmiş illərdən şahidi olduğumuz üzücü və narahat dövr artıq arxada qalmışdır. Qloballaşma dövrü bu sıxıntıları geridə qoymaqdadır. Çünki artıq bir ölkənin çox çeşidli mədəniyyətə malik olması, o ölkənin inkişaf etdiyini göstərir. Arzu edək ki, bu tolerantlıq daha çox Balkanlara fayda gətirsin və ölkələr bundan sonra ticarət və mədəniyyət körpüsünə çevrilsinlər. Tarixin qədim səhifələrində qalmış türk sənət əsərləri də yox hesab edilərək üstündən xətt çəkilmək əvəzinə, ön plana çıxarılaraq dünyaya tanıdılsın. Belə bir arzu ilə başladığım çalışmada mən Bolqarıstanda əks olunan Osmanlı mədəniyyətinin bir qolundan söz açmaq istəyirəm. Bölgədə uzun müddət davam etmiş idarəçiliyin, şübhəsiz, dövlət işləri, iqtisadiyyat, mədəniyyət, sənət və müxtəlif elm sahələrinə də böyek təsiri olmuşdur. Bunların önəmli bir hissəsini bu yazıda izləmək fürsətimiz olacaq. Mən məsələyə bölgədə yaranmış olan klassik türk ədəbiyyatı yönündən baxmaq istəyirəm. Osmanlı dövründə yaranmış olan mədəniyyət mərkəzləri də diqqətimizdə olacaqdır. Çünki klassik şeir bir intellektual əsərdir, bunun təşəkkül tapdığı yer, ancaq şəhər mərkəzləri ola bilərdi. Osmanlı ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixində tanınmış adamlardan, əsasən də, övliyalar, memar və musiqiçilərdən bəhs edən, onların həyatı və sənətləri haqqında məlumatlar verən əsərlər vardır. Biz bunları təzkirə adıyla tanımışıq. Bunların şairlər haqqında olanlarına isə “təzkirəyi-şüəra” adı verilmişdir. 206 XV yüzildə Əlişir Nəvaidən başlayaraq XX yüzilliyə qədər uzanan bir məsafədə təzkirələrin ədəbiyyat tarixində 30-a qədər nümunəsi vardır. Təzkirələr divan ədəbiyyatının, xüsusilə də bu ədəbiyyatı yaradanların həyat və yaradıcılıqlarının, sənətlərinin öyrənilməsi üçün qiymətli məlumatlar verən mənbələrdir. Təzkirələrdə şairlərin doğum yeri, adı, ləqəbi, təhsili, onlara təhsil verən müəllimlər, sənətləri, sənət öyrədən ustadları haqqında məlumatlar verilir. Eyni zamanda, şairlərin həyatında baş verən dəyişikliklər, ölümləri və ölüm tarixləri də təzkirələrdə yer alır. Bunun əksinə olaraq təzkirələrdə şairin sənətinə aid təhlillərə çox az yer verilir. Burada da ortaya qoyduğu əsərindən daha çox, sənətçinin özünü ön plana çəkən ortaçağ tənqidinin böyük rolu vardır. Təzkirə müəllifi üstün sənətçi tipini öz əsərlərində yerləşdirdiyi üçün, onun hədəfi doğru və maraqlı olan bir bioqrafi yanı tapıb ortaya qoymaqdır. Doğulduğu yeri göstərmək təzkirəçilərimizin inadla ortaya qoyduqları əsas məsələlərdən biridir. Əsərlərə daxil edilən şairlərin əksəriyyəti haqqında doğulduğu yer ilə bağlı olaraq təzkirəçilər imkanlarına görə geniş, yaxud da qısa şəkildə məlumat vermişdir. Təzkirələrdə şairin adı çəkilən kimi, çox zaman dərhal məmləkəti də təqdim olunur. Bu məlumatlar “Mövludi Filibe”, “Ədirnəlidir”, “Rumelidir”, “İlica adlı qəsəbədən”, yaxud “Vətəni-əslisi Aydın elidir”, “qədimi Geliboluludur” kimi ifadələrlə diqqətə çatdırılırdı. Çox az rastlaşılan bir hal olaraq bəzən verilmiş məmləkətin coğrafi mövqeyi, sosial və mədəni həyatı, təbiəti də təsvir edilir. Bolqarıstanın şeir tariximizdə olan əhəmiyyətinə toxunmadan öncə bu əraziyə türk hakimiyyətinin, xüsusilə də türkcənin nə zaman daxil olduğuna nəzər salaq. 1240-cı ildə Qıpçaq Bozqırlarının türklər və monqollar tərəfi ndən istilasından sonra Kumanların bir qismi Balkanlara gələrək, burdakı türklərin sayını artırdılar. Daha sonra bunlar ölkənin idarə edilməsində möhkəmləndilər. Osmanlılar 1355-ci ildən etibarən Geliboludan başlayaraq Balkanlara doğru sürətlə irəliləyərkən Bolqarıstanda bəzi yerləri fəth etdilər. 1363-cü ildəki “Serbsındığı” müharibəsi, bütün Balkan fəthləri kimi Bolqarıstanın fəthində də böyük yer tutur. 1371- 207 ci ildən Çirmən müharibəsi Balkanlarda türk qələbəsini daha da möhkəmləndirdi. Kosova meydan müharibəsi ilə 17 iyun 1393-cü ildəki Tirnovanın fəthi və bunun ardınca Nigbolu müharibəsi Bolqarıstanı bütünlüklə Osmanlı dövlətinin ərazisinə daxil etdi və bu torpaqlar 1878-ci ilə qədər 500 il Osmanlı idarəçiliyində qaldı. Bolqarıstanda doğulmuş şairləri təqdim etməzdən əvvəl müqayisə məqsədiylə Osmanlı mədəniyyəti haqqında bəzi şeyləri nəzərə çatdırmaq istəyirəm. Fateh Sultan Məhmədin İstanbulu hər cəhətdən islam dünyasının mərkəzinə çevirmək arzusunun nəticəsi olaraq onun bu şəhərdə tikdirdiyi böyük mədrəsə, onun ardınca gələn padşahların burada açdıqları irili-xırdalı çoxlu sayda mədrəsələr, elm və mədəniyyətin əsas mərkəzi qüvvələrini uzaq məmləkətlərdən, dağınıq şəhərlərdən daşıyaraq bir neçə mərkəzi şəhərlərə yığdı. İstanbul başda olmaqla köhnə paytaxtlardan olan Bursa və Ədirnə, tarix boyunca mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən olan Qahirə və Bağdad belə şəhərlərdəndir. Buna baxmayaraq, Diyarbəkir, Ərzurum, Selanik, Saraybosna və Sofya, eləcə də şahzadə sancağı olan Kütahya, Manisa, Amasya və Trabzon kimi şəhərlər son vaxtlara qədər əhəmiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. 207 Təzkirələrdə verilən məlumatlarda Bolqarıstanda anadan olmuş altmış səkkiz şairə rast gəlinir. Təzkirəçilər məlumatın az olması üzündən bəzən şairləri öz təxmini qənaətləri hesabına daha böyük ərazilərə şamil edərək göstərirdilər. Məsələn, şairin Rumelili olduğunu bildirən bir təzkirəçi onun doğum yeri haqqında məlumatı tam bilmirdisə, “Rumelidəndir” deyərək üstündən keçirdi. Qaynaqlarda bu şəkildə verilən on yeddi şairin də Bolqarıstanlı olmasını təxmin edirəm və bu zaman Bolqarıstanda anadan olan şairlərin sayı artıq 85-ə çatacaqdır. İndi isə qısa şəkildə bu şairlərin həyatlarına nəzər salaq: Aydıncıqda doğulan Şuxinin əsl adı Məhməddir. Daha çox Kədizadə ləqəbi ilə tanınır. Təhsilini başa vurduqdan sonra 207 Bkz. Bu kitabdakı Osmanlı mədəniyyəti 171-178. 208 müdərrislik və qazilik etmiş, ömrünün sonuna doğru təsəvvüfə maraq göstərib, yalnızlığa çəkilmişdir. Aydonatlı şair Nizaminin əsl adı Əhməddir. Mədrəsə təhsilini bitirdikdən sonra müdərris oldu. Sarayi-Cədidə xoca təyin edildi və burada çox sayda şagird yetişdirdi. Mükəmməl şəkildə ərəb və fars dillərini bilirdi. Balçıklı şair Gəyurinin əsl adı Xeyrəddindir. O da mədrəsə təhsili alıb qazi olmuşdur. 1620-ci ildə vəfat etmişdir. Sofyayla birlikdə Osmanlı mədəniyyətinin ən mühüm mərkəzlərindən olan Filibə 16 şairlə önəmli bir potensiala malikdir. Bu şairlər Əli Çələbi (v. 1543), Aşqi, Avni (v. 1579), Rövnəqi (v. 1563) Təbibi, Vəcdi və Zahiri (v. 1685) dir. Filibə bu şair sayı ilə Osmanlı mədəniyyətində ən çox şair yetişdirən mərkəzlər sırasında iyirmi dördüncü yeri tutur. Köstəndil doğumlu Fəhminin əsl adı Dərviş olub, Səqəzadə ləqəbiylə tanınmışdır. Dövrün üzdə olan müdərrislərindən olmuşdur. 1667-ci ildə Ayasofya mədrəsəsi müdərrisi ikən vəfat etmişdir. Başqa bir Köstəndilli şairi olan Halətinin əsl adı Abdullahdır. Sənubər adlı bir qadının oğludur. Təhsilini başa vurub qazi olmuş, Gelibolu, Filibə, Üsküb və Səlanikdə qazilik etmişdir. Qaynaqlar onu istedadlı, amma əhlikef bir şair olaraq tanıtmışdır. Kızanlıqda doğulan Ümidin əsl adı Əhməddir. Xəlvəti təriqətinin irəli gedənlərindən biri olan İsmailin oğludur. Kiçik Ayasofyadakı Hüseyn ağa Zaviyəsinə şeyx, Şahzadəbaşı Camiyəsinə vaiz oldu. “Məcalisü Övliya” və “Kəşfi Bəyan” adlı əsərləri vardır. Qaynaqlar Niqbolulu 6 şairin adını bizə təqdim edirlər ki, bunlar Əxi, Bəyani, Əmani, Fəsihi, Rızayi və Səhabidir. XVI əsr şairlərindən olan Əxi Rumelidə yetişən ən tanınmış şairlərdəndir. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|