Atamin kitabi birinci etiraf

Qarın rəngi, göyün donu qalan kimi...
İnanmıram min il sonra daş süd verə
Ya maşına qum tökəsən, çiyid verə,
Sağsağanlar yuvasını daşda qura,

Qurbağalar söz qoşalar bu qur-qura...
“Fikirləri gücüləndi, qolazlandı
Bir yoxuşda yerə dəy di, yer tozlandı...”
Camal kişi geri döndü: ə bu nədi?..
- Bu dağ-dərə sökülməyən bir binədi.
Bu söz-nağıl yaraşarmı yaşına,
Deyən kənddən qaçasısan, ay aşna!..

KOLXOZ SƏDRİNƏ GİLEY

Ağıllat bu kənddə ağ köynəkləri
Ağlı saçlarından gödəklər, nələr...
Bu yalın-yamacın kəpənəkləri
Onlardan işləkdi, gərəklidir.

Bir ayağı kənddə,
Biri şəhərdə;
İpini bir yurda bağlamaz onlar
Nə deyim, olmasa bu dədələr də
Şalvarı belində saxlamaz onlar.

Nə qədər çoxalıb qazlı cavanlar,
Bir daşın cavabı bir daşdı vallah.
“Bu gün kərəntidən yapışmayanlar
Sabah tüfəngdən də yapışmayacaq.

O dava gününü yadına sal bir,
Yüz nəfər dəryazlı, belli, yabalı-
Onda bir bulağın suyundan içib,
Havalı quş kimi aşdılar yalı.
Onların çoxu da dönmədi geri,
Qalır ocaqları, tüstüləri ki...
Bizim hökumətin qırmızı gerbi
Oraqdı, çəkicdi, ayrı nədi ki...

Demişlər: orağı zəmi itildər!
Qoldadır çəkiclə zindanın odu.
Cavanlar kəndlərdən qaçıb itirlər,
Kimi alim oldu, ya həkim oldu.

Götür, oxumağa gedən cavanın
Cibinə bir ovuc torpaq tök, de ki:
Sənə çörək verən ata-ananın
Çörəyi olubdur o cibindəki.

Onu sevməyənlər-
Südünü sevməz!
Onu sevməyənlər-haram tikədir!
Torpağa əyilən-şaha əyilməz,
Şahın əydiyini torpaq dikəldib!

Oxumuş cavanlar, bir deyin axı:
Kim üçün yaşayır bu dərə, bu dağ.
Baban yüz il əvvəl çəkdiyi arxın
Uçan dəhnəsini kim oxuyacaq?

İndi səbət-səbət araq soyudan
Daş novlu bulağın gözləri dolub.
Onun hər daşını bir sərt qayadan
Çiynində gətirən kişilər olub.

Əkin yerləri var- yarğan yaralı,
Meşə ətəkləri cır-cındır tamam!
Balalı ceyranı, zahı maralı
Tez görən gözlərə güllə tuşlayam!

Nə deyim?
Deməli ikidi, birdi?
Bunlara bir danış,
Bunlara bir de:

Oğullu-uşaqlı yetim ananın
Yoluq çəpərini kim toxuyacaq?
O çiyni sənəkli fağır Sonanın
Həsrət gözlərini kim oxuyacaq?

Şivərək cavanlar çoxalıb artır:
Ağ köynək-geydilər-tozanaqdılar.
Bu ballı, çiçəkli torpağı atıb,
Hardasa mazıta qonacaqdılar.

De ki, bu yerdə də oxumalı var,
Həsrət səbirlərin yönü yollara,
Əcdad qəbirlərin yönü yollara
Gileyli-gileyli oxumağı var...

Ay sədr, ağıl ver bu cavanlara,
Elə hey “arayış” vermə onlara.


O YERLƏR

Bir axşam əlimi üzümə vurdum,
Özümlə üz-üzə xeyli oturdum.
Bəlkə bir daş oldum, cəngə ot oldum,
Nə vaxtsa özümü sulara atdım,
Bəlkə o yerlərə bir də qayıtdım.

Öpüşüm bir bulaq üzündə bəlkə,
Bir haray çayların dilində: “gəl-gəl!”
Əlim heç nəyə də yetməsə, bəlkə
Xatirə günlərin yalına yatdım,
Bəlkə o yerlərə bir də qayıtdım.

Tutub durnaların lələklərindən,
Tutub buludların ətəklərindən,
Bəlkə ulduzların bəbəklərindən
Sönən ocaqlara od alıb atdım,
Bəlkə o yerlərə bir də qayıtdım.

Qədəm ki, vermişdi o dağlar mənə,
Getməsəm, o dağlar od ağlar mənə,
Bir qaya dibində yer saxlar mənə...
Bircə boz daşına yazılsa adım.
Bəlkə o yerlərə bir də qayıtdım.


İNTERVÜ

Gün təzəcə boylanırdı dağ başında,
O, qovmuşdu fikri-qəmi yaddaşından.
Yüz yol, min yol oxuduğu
Kitabından təzə fəsil oxuyurdu:
Yonca layı qatlanırdı xırça-xırçla,
Yaşıl xalı qısalırdı qırçın-qırçın.
Sakit dəniz qucağında əl-qol atan
Üzgüçüyə bənzəyirdi o bu zaman.
Məst etmişdi deyən onu otun ətri,
Kərəntinin burnundaydı diqqəti.
-Salam, əmi!
Dönüb baxdı:
Sədr ilə bir nəfər...
Salam-dedi-
Xoş gəlibdi qəzetçi bəy!
-Nə bildiniz qəzetçiyik?..
-İndi mənim yanıma bir
Təzə adam gəldi-demək, qəzetçidir.
Hamısı da gözəl, dilli-dilavər...
Əyləş, oğul, yol gəlmisən, nəfəs dər...
Sərin ayran yaxşı ürək sərinlədər...
(Ayran tökdü. 
Sükut çökdü bir qədər.)
Qoy sənə də deyim, bala,
  bu dağ, dərə
Hay-haraydan uzaq olub min illərlə.
Elə bizim babalar da çox yaşayıb.
Əzrayılla gizlinpaç da oynamışıq,
Yaz olanda çay qudurub, sınıb körpü-
Gələmməyib,
Qışda yolu qar bağlayıb,
Əzrayılın köpü sınıb-
Gələmməyib.
Qalıb bir yay, bir də payız-
Onda da ki, əldə yaba, oraq, dəryaz...
Yaxınlaşa bilməyibdi qorxusundan.
Bax beləcə əzrayılın pusqusundan
Yayınmışıq.
Bir də axı, elə o da,
O da iş-güc adamıdı.
İşləyənlə işi olmaz o qədər də,
Onun şeş-beş oynadığı ləttilərdi...
Gördü müxbir duruxubdu: pərtdi bir az,
Başa düşdü: “Bu söhbətdən yazı çıxmaz...”
-Otur, bala, zarafatdı bunlar belə,
İndi də ki, yaxşılaşıb yollar belə.
Əzrayıl da maşınını sürüb gələr,
Vaxtdı daha.
Köçümüzü üzək gərək...
Sən də sual verəcəksən:
Niyə uzun yaşamısan?
İnan ki, mən ölməyə vaxt tapmamışam.
Mən bağbanam, çəkilib bir kölgədəcə
Özüm üçün məst olaram incə-incə...
Mən beləcə yetişmiş ot görəndə,
Elə bil ki, ərgən cavan görürəm,
Yetişmişin hovu gərək
vədəsində alına.
Onun toyu çalına,
bunun otu çalına.
Kəndçi gərək ölənəcən
bu torpağa baş əyə.
Torpağının ayrılığı bilinməyə.
Torpaq atdır- minənindir,
Torpaq ipək
bir yasdıqdır-söykənənindir...
Bir iş var ki, gedən-gələn
Çəkir mənim əllərimdən...
Əlnən dilin arasından çay axır,
Əl işlədi, dil işləməz.
Dil işlədi, əl baxar.
Müxbir bala, məndən yazmaq istəyirsən,
Gərək onda mən danışam, sən biçəsən,
Gör necədi bu çiçəkli, güllü dərya?
Bir gör, qələm yaxşı biçir, yoxsa dəryaz?
Bir sicimlik yoxuş çıxıb, tərləmisən,
Bozar, qızar, qaral bir az:
Bir dağı yaz, dərəni yaz, çəməni yaz.
Yaz burdaca, otur hərdən daş üstündə.
-Qıçlarımda, qollarımda yel var, əmi.
Bir azacıq nəm torpağa yanım dəydi...
-Kərəntidən yapış onda, kərəntidən.
Kərəntisiz qolu - atsız qamçı bil sən,
Yeyər onu pərdi hisi, divar nəmi.
Heç bilmirəm, bu cavanlar divanəmi-
Gül-çiçəyi biçməyi də ar bilirlər,
Ömrü boyu çözələsən qurtarmayan
Bu bağırsaq dərələri dar bilirlər,
Yüyürürlər o şəhərə,
Onun-bunun kölgəsində yaşayırlar,
Bəziləri nə bilim, nə daşıyırlar.
Uşaqları gəlir kəndə on ildə bir
İtnən qurdu seçə bilmir,
Arx hoppanıb keçə bilmir.
Boz qoduğa ceyran desən-inanarlar,
Çamırlığa bulaq söylə- yuyunarlar.
İldə bir yol ot biçməyə gəlin, oğul,
İldə bir yol zəmi biçin.
İldə bir yol küləş yığın.
Canınıza hava yığın, günəş yığın!
İldə bir yol yer belləyin.
İldə bir yol biz olun,
Səhər mehində yuyunub təmiz olun.
İldə bir yol belə getsən vər başına,
Sağ ol deynən bu kərənti qardaşına.
Can ağrısı həkimidir, bu şərtinən
Gərək onu götürəsən çox ertədən.
Həkimlərin həkimi də səhər yeli...
Daş-dəmir də öz yemini səhər yeyir.
Gün düşəndə yuxusundan qalxanları,
Hələ günə baxmağa da qorxanları
Ömrü boyu bucağı boş görmüşük.
Ömrü boyu ömrünü borc görmüşük.
Sən bağ salsan- balta olar eləsi,
Arvadına yaltaq olar eləsi.
Bir qarınçün yalax olar eləsi.
Bir kişidən söz qalıbdı-
Gör nə deyir:
“Kəndli əli taxma əldir -
Bunu atır, onu geyir.”
O deyərdi əllərin də əlləri var:
“Kənərti, bel, yaba, oraq...”
Bala, bunlar
Qələmdilər.
Müəllimdi, qələm nədi.
Bunlar bizim atalara dil öyrədib.
Dil öyrədib.
Bu torpağın dilini,
Onun çətin, onun ağır dilini.
Bu torpağın “ver” dilini,
“al” dilini öyrədib,
Aydın, təmiz, lal dilini öyrədib.
Çoxdu indi savadlılar, çox, maşallah,
Qəzet-kitab oxumaqla dağ aşarlar...
Hərdən gəlib bu torpağı öpün, bala.
Kitablara bir az torpaq səpin, bala...
“Kitablara torpaq səpin...Torpaq niyə?..”
Duruxanda, dəryaz keçdi bir kötüyə.
O dartındı, az qaldı ki, özü aşa-
Kərəntinin qəzəbiylə qarşılaşa.
Qoca dedi: “Yorularsan, bəri, oğul!
Qoca əmin çıxar başa vəri, oğul!
Şəkil-məkil çəkməyini sən də qurtar.
Söhbətimiz bundan sonra o vaxt tutar
O söyüdün dibindəcə
Bir balaca çay da içək.
Bura gələn çörəyimi dadmasa -
Gərək deyil - məndən kəlmə söz yaza...”
UCALIQ HAQQINDA NAĞIL
(Nəvə ilə söhbət)

Gəl, oğul, gəl, oğul, yanımda əyləş-
Deyirlər yüz yaşa yetibdi baban.
Bir nağıl danışım, balaca əylən
Tək qaldı- elə bil yetimdi baban.

Bu da bir nağıldır- igidlər, bala,
Qayalar qaşında yuva qurardı.
Yüz illər boyunca bizim babalar
Əjdaha üstünə dağ uçurardı.

Babalar dağlara baba deyiblər,
Tək hünər olmayıb yaş ucalığı.
Torpağa dən kimi səpələyiblər
Kişi cəsarəti, baş ucalığı...

Biz də baş əymədik yağıya-yada,
Nur aldıq dağların üz ağlığından.
Başlanır bir yurdun ucalığı da
Bir evin, bir kəndin ucalığından.

Yazılsa bir tarix...bir tarix yarım...
Nənəmin, babamın yadında qalan.
Bu Araz boyunu at dırnaqları
Doludan, yağışdan çox döyüb, bala!
O zaman bu kəndə nur gətirmişik
Keçirib boranın, qarın içindən.
Bu dağlar qoynuna yol gətirmişik
Qılınc-qılınc qayaların içindən.

Bostan əkdiyimiz olub bəyinən,
Bizə nə çatıbdı? -arxın qamışı!
Qızıl əsgərləri duz çörəyinən,
Bir də toy-mağarla qarşılamışıq.

İndi ağ yollarda durna maşınlar...
Yollardan qan-qada qaşımışıq biz.
Sizin o məktəbin hər daşını da
At-qatır belində daşımışıq biz.
Bir saray bir daşla şöhrətlənər də,
Bir daşsız yarımçıq qalar eləcə.
Bir əlin istisi yüz əldən keçər.
Bir əldən bir bağça pöhrələnər də,
Sevməyin özü də bir bacarıqdı,
Nə böyük hünərdir bir qızı sevmək!
Bu çayın, binənin, çölün, bulağın
Bir dəli Məcnunu olasan gərək.
Kəndimiz dünyada tanınmır hələ,
İndi siz tanıdın bu yurdu, dağı.
Bir daşın qulpundan yapışsa hərə,
Nəyimiş bir kəndin şəhər olmağı.
Səslə bu sərvətə qanıb-duyanı,
Ucalıq bir ata mülkündü, bala!
Xırda bir kəndlə də böyük dünyanı
Heyrətə gətirmək mümkündü, bala!


BABA DAĞ
(Epiloq əvəzi)

Bu yazıma başım elə qarışdı,
O qədər ki, öz-özümlə danışdım,
Qulaqlarım səs tutmadı heç hardan,
Xəyallarım xeyli qaldı uçardan,
Son nöqtənin səsi məni ayıltdı:
“Təntənəyə gecikmisən, ay atlı!”
Qələmimi tez o yerə yetirdim:
Ordan belə bir mənzərə gətirdim:
Maşınlardan endirilir qonaqlar,
Faytonlara mindirilir qonaqlar.
Tarla yolu qara qayış kimidir-
Səhərdəndir bir məclisə yük çəkir,
Bir təpənin ətəyində göy tala
Xalılardan od alacaq az qala.
Buz bulaqda əl-üz yuyur qonaqlar.
Bu gün sanki gülümsərdir bulaq da.
Arx boyunca cərgələnən yüz ocaq
Yüz qonağın əlləriylə yanacaq.
Yüz məktəbli yüz dəstə gül gətirib,
Hər dəstənin öz boyası, öz ətri.
Yüz çeşiddə pencər yuyur qız-gəlin:
Yüz bardaqda yüz bulaqdan su gəlib.
Hamar düzdə at səyirdən yüz cavan
Gəlib təzim edəcəkdir bir azdan.
Məclisbaşı - çox nurani bir qoca
Çəliyini çəkib, durur astaca:
-Ay qonaqlar, qədəminiz mübarək!
Ay camaat, bu dəminiz mübarək!
Bu gün məni sədr seçib sədrimiz!
Yüzündə də bükülməsin qəddiniz!
Şair demiş:
  Heç əlinə alma əsa,
  Yetmişində batma yasa,
  Hər kim yüz il yaşamasa
  Günah onun özündədir...
Baxın bizim bu yüz yaşlı cavana,
Bu sinnində çörək yeməz yavana...
Mənim yaşım doxsan doqquz yarımdı,
Yarımillik ixtiyarım varımdı
Cavan olam: qoca dağın yanında,
Kiçik olam: uca dağın yanında.
Bizim kəndin baş biləni bu qoca
Vallah belə əyləşməyib doyunca.
Ömrü boyu toxum səpib, yer əkib:
Sel qatlayıb, yel qatlayıb, arx çəkib...
Xırman döyüb, qoyun qırxıb, nal kəsib,
Arabir də qaymaq üçün bal kəsib...
Ömrü boyu dilək tutub, əl tutub.
Ömrü boyu özünü çox unudub.
Son illərdə var əlləri bardı, bar!
Kim bu yaşda meşə boyda bağ salar.
Tək başına: var olsun bu bağımız,
Var olsun bu balacaboy dağımız.
Mənim yaşım doxsan doqquz yarımdı.
Deməyə də ixtiyarım varımdı:
Bir bağbanın ad gününə gələnlər,
Hamımızın şad gününə gələnlər,
Dabanqırma gedəsiyik hələ-biz.
Arzum budur: dalımızca gələsiz:
Sonra durub kibrit çəkdi yüz qonaq:
Bir məqamda alovlandı yüz ocaq.
Yüz dəstə gül- yüz ətirdə, yüz adda...
Çöl yolunda qanadlandı yüz at da...
Yüz bardaqdan torpaq südü süzüldü.
Süfrələrin yüz ləvini düzüldü...
Məclisdəki uzaq elli bir qonaq
Düşünürdü: torpağa bax, elə bax -
Burda insan dağ yaşıdı olar ki,
Burda yüzü aşırmağa nə var ki...

1970-1972