Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi "

2
 А.Раззовдв., Ш.Тошматов., Н.Урмонов. Икгисодий таълимотлар тарихи. Т.: «Молия». 2002, 42-бет. 

---

14 
beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan to’ish, to’’lash va foydalanish 
zarurligini ta’kidlaydi.
3
Shunisi muhimki, ular hech bir inson o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol 
buyumlarning barchasini o’zi yarata olmasligini, shuning uchun bir-biri bilan 
iqtisodiy aloqada, munosabatda bo’lishlari ob’ektiv zaruriyat ekanligini ham qayd 
qilganlar. 
Bundan tashqari, ularning asarlarida doimo xo’jaliklarning barcha turlarida (uy, 
shahar, davlat) daromad bilan xarajat muvozanatiga katta e’tibor berish lozimligi, 
‘ulning mazmuni va uning kelib chiqish sabablari yoritilgan. 
Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan O’rta Osiyoning 
ko’’gina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’’gina qonun- 
qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi 
fan sifatida shakllanmagan edi. 
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’’gina mamlakatlarda milliy bozor 
shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda “siyosiy iqtisod” nomi 
bilan shakllana boshladi. 
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib “‘olitiko” - ijtimoiy, “oykos” - 
uy, uy xo’jaligi, “nomos” - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari 
ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan franstuz iqtisodchisi Antuan 
Monkreten birinchi marta 1615 yilda “Siyosiy iqtisod traktati” nomli kichik ilmiy 
asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida 
asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng 
ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi 
qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar, 
maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qaerda va 
qanday qilib ko’’ayadi, degan savollarga javob to’ishga urinishgan. Bunday iqtisodiy 
oqimlardan dastlabkisi 
merkantilizm 
deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlarning, 
jamiyatning boyligi ‘uldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan tashqi savdoda - 
muomala jarayonida ‘aydo bo’ladi, ko’’ayadi, savdoda band bo’lgan mehnat unumli 
mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik 
ayirboshlash, ya’ni savdo jarayonida hech qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning 
ko’’aymasligi ma’lum bo’lib qoldi. Faqat ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya’ni 
teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga 
qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo’lib boradi.