Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Дяниз  улдузлары  (Asteroidea)



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə47/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   52

Дяниз  улдузлары  (Asteroidea)  синфи. 

Мцхтялиф  дяринликлярдя  раст 

эялян дяниз улдузлары, бешшцалы улдуз вя йа дцз бешбуъаглы формада олурлар 

(шякил 211, 1-3). Голларын, йяни шцаларын сайы 10-50-я кими, ола билир. Юлчцляри 

дя  мцхтялифдир  –  1,5  см-дян  70  см  вя  даща  чох.  Щазырда  1500  нюв  дяниз 

улдузу мялумдур. Бу нювляр, диэяр дяриситиканлылар кими,  осмотик тязйиги 

тянзимлямя габилиййятинин зяиф олдуьу цчцн, йалныз 3%-дян артыг дузлулуьу 

олан дянизлярдя мювъуд ола билирляр. Она эюря дя Гара дяниз, Балтик дянизи, 

Хязяр  дянизиндя  дяриситиканлыларын  нцмайяндяляриня,  о  ъцмлядян  дя  дяниз 

улдузларына раст эялинмир. 

Дяниз улдузлары морфоложи эюрцнцшъя, ялван рянэли (гырмызы, сары, йа-

шыл, бянювшяйи), фяргли щяндяси бязякли, йяни золаглы, фигурлу, лякяли бязякляри 

олур. Бу дяниз щейванларыны фяргляндирян яламятлярдян – мцхтялиф гидалан-

ма цсуллары вя щярякятя малик олмаларыдыр. Бядянин формасы йасты, габарыг, 

шцасыз даиряви ола билир вя бу заман, скелет вя онун тюрямяляринин (ийняляр, 

габаръыглар, педиселлариляр) инкишаф сявиййяляри дя мцхтялиф олур. 

Дяниз улдузларында радиал шякилдя йерляшмиш шцалара бядян бошлуьу 

вя дахили органлар дахил олур. Аьыз (орал тяряф) бядян дискинин мярякязиндя 



 

414 


йерляшир вя субстрата тяряф йюнялмиш олур, анус вя мадрепор лювщя ися аборал  

гцтбдя  йерляшир. 

Дяниз  улдузларында  гидаланма  цсулларынын  мцхтялифлийи  мцшащидя 

олунур, йяни бир гисми шикары – молйускалар, хярчянэкимиляр, мяръан поли-

плярини мядяйя бцтюв удурлар. Диэярляриня хариъи щязм характерикдир, йяни 

бу нювляр шцалары васитясиля шикарын цст гатларыны мясялян, чанаьын гапагла-

рыны  аралайыб,    хариъя  чеврилмиш  мядя  васитясиля  йумшаг  тохумалары  тутур, 

ора щязм ширясини ифраз едир вя щязми щяйата кечирирляр.  

Адятян  дяниз  улдузлары  дяниз  биосенозунда  зяифлямиш  формалара  – 

шикарлара щуъум едирляр вя бунунла да бир нюв, санитарлар ролуну ойнайыр-

лар.  Лювщягялсямялилярля  гидаландыглары  цчцн,  дяниз  улдузлары  стридийа  вя 

мидийа  тясяррцфатларына  зяряр  вурурлар.  Йыртыъы  дяниз  улдузу  олан  Asterias 



rubens – ин чохалмасы, бу бахымдан олдугъа тящлцкя доьурур. 

 

Шякил 211. Дяниз улдузлары вя  офиурлар (Абрикосовдан): 

1  –  шимал  вя узаг-

шярг  дянизляриндян  Solaster  papposus  дяниз  улдузу,  2  –  Аь  дяниз  вя  Мурманск 

сащилляриндян Asterias rubens, 3 – Ceramster granularis  дяниз улдузу, 4 – шимал вя 

узагшярг дянизляриндян Ophiopholis aculeata офиуру, 5 – Горгонанын башы офиуру 



Gorgon ocephalus 

 

 



Дяниз  улдузлары  (Asteroidea)  синфи  цч  дястяни  ящатя  едир:  Фанерозо-

ниалар(Phanerozonia),Спинулозалар(Spinulosa), Форсипулаталар(Forcipulata). 



Фанерозонийалар дястяси – олдугъа эцълц инкишаф етмиш скелетин олма-

сы иля фярглянир. Беляки,  улдузун бядяни – диск вя шцаларынын кянары иля  ки-

ряъли  скелет  лювщяляриндян  формалашан  мющкям    кант    эедир.  Бу  дястянин 

нцмайяндяляри ясасян тропик, дайаз суларда (Щинд океаны вя Сакит океан-

да) мяскунлашан нювлярдир – Ceratomaster, Linckia, Oreaster (шякил 211, 3). 

Спинулозалар  дястяси  –  бу  дяниз  улдузларында  бязи  скелет  тюрямяляри 

(педисиллариляр) вя бядянин кянары иля кечян мющкям, бцтюв кантын олмама-

сы иля фярглянирляр. Ян бюйцк дяниз улдузу щесаб олунан  Acanthaster – зя-

щярли ийняляря малик олан вя ъанлы мяръан рифлярини йейян дяниз улдузудур. 

Ясасян мцлайим вя шимал дяниз суларында даща чох раст эялян дяниз улдуз-

ларыдыр – мясялян, Solaster тящлцкяли йыртыъыдыр (шякил 211, 1). 



Форсипулаталар  дястясинин  нцмайяндяляри  олдугъа  пластик  шцалар  вя  

сяъиййяви гурулуша малик олан педиселларилярин, йяни  цч щярякятли скелет еле-



 

415 


ментляриндян  формалашан  мцщафизя  органынын  олмасы  иля  фярглянирляр.    As-

terias rubens  Барентс вя Аь дянизлярдя,  Asterias amurensis Узаг Шярг дя-

низляриндя  даща чох раст эялинир (шякил 211, 2). 

 

Офиурлар  вя  йа  Илангуйруглулар  (Ophiuroidea)  синфи. 

Хариъи 


эюрцнцшцня эюря, бу дяриситиканлылары узун мцддят дяниз улдузлары иля ейни-

ляшдирмишляр (шякил 211, 4-5). Лакин гурулуш хцсусиййятляриндя мювъуд олан 

фярглиликляр ашкарландыгдан сонра сярбяст синиф кими гябул етмяйя башламыш-

лар.  Беляки,  офиурларын  шцалары,  илан  гуйруьуна  бянзяр  голлары,  даща  назик, 

узун вя олдугъа щярякятлидир. Дяниз улдузларындан фяргли олараг, офиурларын 

шцаларына селом вя дахили органлар дахил олмур. Офиурларын щярякят орган-

лары бу шцалардыр, сормаъсыз амбулакрал айаглар ися тяняффцся вя  тохунма 

щиссиня хидмят едир. 

Офиурларда бцтцн дахили органлар бядян дискиндя ъямляшмишдир. Аьыз 

вя мадрепоп лювщя бядянин орал тяряфиндя йерляшир. Арха баьырсаг вя анал 

дялийи йохдур. 

Бядян бир гядяр йастылашмыш вя 5, надир щалларда 6-9 шцалыдыр. Офиур-

лар детритофаглардыр, лакин йыртыъы нювляри дя раст эялинир. Адятян детритофаг-

лар вя йыртыъыларын шцалары узун вя шахялянмяйян олур. Лакин шцалары шахяля-

нян нювляри дя вардыр. Мясялян, Горгонанын башы (Gorgonocephalus) офиуру 

шимал  вя  узагшярг  дянизляриндя  мяскунлашыр  (шякил  211,  5).  Онун  дискинин 

диаметри 10 см, шцаларынын узунлуьу ися 1м олур. 

Офиурларын инкишафы метаморфозла эедир. Икинъи сцрфя мярщяляси – офи-

оплутеусун узун радиал шцалары олур (шякил  210, Е). Лакин бязи офиурлар ди-

рибаладоьандыр. Онларын дискиндя – шцаларарасы щиссясиндя хцсуси йетишдирмя 

камералары  олур.  Лакин  офиурлара,  щямчинин,  реэенерасийаетмя  габилиййяти 

хасдыр, онлар гейри-ъинси йолла да чохала билирляр. 

Офиурлар,  дяниз биосенозларында гида зянъиринин ясас щалгаларындан 

бири кими, ящямиййят кясб едирляр. Диб щейванлары вя планктонла гидаланан 

офиурларын юзляри дя диэяр щейванларын гидасыны тяшкил едирляр. 

Офиурлар да парлаг рянэляря малик олан вя тез бир заманда ону дяй-

ишян дяриситиканлылардыр. Щятта ишыгсачан формалары да мялумдур. Гара дя-

низдя офиурларын цч нювц ашкар едилмишдир. 

 

Офиосистляр (Ophiocistia) синфи.  

Нцмайяндяляринин сайы аз олан, 

йяни аз сайда мцяййянляшмиш вя газынты щалында мялум олан нювлярдир (шя-

кил 212, А). Бу синфин нцмайяндяляриндя дяниз улдузлары вя дяниз кирпиляри-

ня хас олан гурулуш хцсусиййятляри  ашкар олунмушдур. Офиосистлярин дискя-

бянзяр бядяни башдан баша скелет лювщяляри иля юртцлцдцр вя голлары йохдур. 

Бядянин щяр радиусунда бир нечя ъцт ири амбулакрал айаглары вардыр. Орал 

тяряфдя  йерляшян  аьыз  дялийи  бешшцалы  пирамида  ямяля  эятирмиш  вя  щярякятли 

олмушдур.  Анал  дялийи  аборал  тяряфдя  йерляшмиш  вя  гапаглы  пирамида  иля 

юртцлмцшдцр. Дяниз улдузларында олдуьу кими, офиосистлярдя дя  мадрепор 



 

416 


лювщя  интеррадиусларын  бириндя  йерляшмишдир.  Силур  вя  девон  дюврляриндян 

мялумдурлар.  Нцмайяндяляриндян  Eucladia  jonstoni,  Volchovia  –ны  эю-

стярмяк олар. 

 

Дяниз  кирпиляри(Echinoidea)  синфи. 

Азщярякятли  олуб,  бентосда 

йашайан  вя  шцалары  олмайан  дяриситиканлылардыр.  Онларын  бядяни  шаршякилли, 

надир щалларда йастылашмыш (гейри-мцнтязям формалар) вя йа йумурташякилли 

олур  (шякил  213).  Дяниз  кирпиляринин  скелети  олдугъа  йахшы  инкишаф  едяряк, 

бцтюв зирещи ямяля эятирир. Скелетдян бядян сятщиня ийняляр айрылыр. Бу ийня-

ляр бядяня щярякятли, ойнагъыгларла бирляширляр (шякил 201, Б). Дяниз кирпиля-

ринин щярякят органы – сормаъларла тяъщиз олунмуш амбулакрал айаглардыр, 

локомосийада бядян ийняляри дя иштирак едир.  

Щазырда дяниз кирпиляринин 800 нювц мялумдур. 

 

 



Шякил  212.    Газынты  щалында  тапылан  дяриситиканлылар: 

А  -  Eucladia  jonstoni  

офиосисти (Федотова

 

эюря): 


1 – амбулакрал айаглар цчцн дяликляр, 2 – амбулакрал айаг-

лар,  3  –  ъинси  дялик,  4  –  мадрепор  лювщя; 



Б  –  Rhipidocystis  карпоиди  (ордовик 

дюврцндян): 

1 – голлар, 2 – касаъыг, 3 – саплаг; 

Ъ – Cyathocystis едриоастероид (ордо-

викдян), Ч – Lepidodiscus едриоастероиди (девондан): 

1  –  амбулакрал  лювщяляр,  2  – 

мадрепор  лювщя,  3  -  анал  дялик; 



Д – Proteroblastus систоиди ( силурдан): 

1  –


 аьыз, 

2  – 


брахиоллу амбулакрал шырымлар, 3 – субстрата бирляшмя йери (Иекеля эюря); 

Е – Orophocri-

nus дяниз гюнчяси (карбон дюврцндян, Безера эюря): 

1 – голлар, 2 – касаъыг лювщяляр-

ля, 3 – саплаг

 

 

 



 

Дяниз кирпиляри синфи ики йарымсинфя айрылыр: Мцнтязям (Regularia) вя 

Гейри-мцнтязям  (Irregularia)


 

417 


Мцнтязям  (Regularia)  йарымсинфинин  нцмайяндяляри  айдын  шякилдя 

ифадя  олунмуш  радиал  симметрийанын  олмасы  иля  сяъиййялянирляр  (шякил  213, 

Ъ). Бядян адятян шаршякилли, надир щалларда бир гядяр йастылашмыш олур. Орал 

гцтбдя аьыз, аборалда ися анус йерляшир. Амбулакрал айаглар беш ъцт  сыра-

ларла  радиусларда  дцзцлмцшлцр.  Бцтцн  дахили  органлар,  ох  комплекси  вя 

щязм системи мцстясна олмагла, радиал симметрикдир. 

 

 

Шякил 213.  Дяниз кирпиляринин нювляри (Абрикосовдан): 



А – йастыбядян дяниз 

кирписи:  – аборал тяряфдян эюрцнцшц,   II – орал тяряфдян эюрцнцшц, III – кясийи: 

 1- 

петалоидляр, 2 – аьыз дялийи, 3 – анал дялик;   



Б -  црякшякилли дяниз кирписи: – аборал тя-

ряфдян эюрцнцшц,  II – орал тяряфдян эюрцнцшц: 

1 – петалоидляр, 2 – аьыз, 3 – анал дялик;  

Ъ – мцнтязям дяниз кирписи Echinocidaris – бядянинин йарысы ийнялярдян тямизлян-

миш щалда (Ланга эюря): 

1 – интерамбулакрал, 2 – амбулакрал лювщялярин сыралары 

 

 



Гейри-мцнтязям (Irregularia) йарымсинфинин нцмайяндяляриндя била-

терал симметрийа цстцнлцк тяшкил едир. Онларын бядяни йумурташякилли, цряк-

шякилли  вя  йа  йастылашмыш  формададыр.  Аьыз  мяркяздя  вя  йа  бядянин  кяна-

рында  йерляшир.  Анал  дялийи  дя  бядянин  кянарына  йерини  дяйишмишдир.  Гейри-

мцнтязям дяниз кирпиляри аьыз дялийи юня истигамятлянмиш формада щярякят 

едирляр. Баьырсаьын юня доьру йюнялмяси икийансимметрийанын тязащцрцдцр. 

Бундан ялавя, радиал симметрийанын позулмасы ъинси вязилярин вя диэяр ор-

ганларын сайынын азалмасында ифадя олунур. 

Мцасир фаунада мцнтязям кирпилярин сайы даща чохдур. Онларын чо-

ху фитофаглардыр, лакин кичик щейванлар вя детритля дя гидаланан формаларына 

раст эялинир. Дяниз кирпиляриня аристотел фонары адланан хцсуси чейняйиъи апа-

ратын олмасы хасдыр. Дяниз кирпиляринин зирещи мцкяммял олдуьу цчцн онла-

ры мцщафизя едир, бядян цзяриня чыхан ийнялярин ясасында зящярли вязиляр дя 

вардыр  ки,  мцщафизядя  иштирак  едирляр.  Лакин  дяниз  кирпиляри  иля  гидаланан 

нювлярдя мцвафиг уйьунлашмалар инкишаф етмишдир мясялян, гаьайылар онлары 

дашларын  цзяриня  туллайараг  зирещлярини  гырырлар,  бязи  балыглар,  йенэяъляр  вя 

дяниз улдузлары да физиоложи уйьунлашмалары щесабына дяниз кирпиляри иля ги-

далана билирляр. 

Щазырда  дяниз  кирпиляринин  йумурталары  (кцрцсц)  зцлаллар  вя  биоложи 

фяал бирляшмялярля зянэин олдуьу цчцн гида мящсулу кими истифадя едилир. Бу 

бахымдан, дяниз кирпиляринин вятяэя ящямиййяти вардыр. 


 

418 


Гейри-мцнтязям кирпиляр гядим дюврлярдя даща даща эениш йайылмыш 

вя формаъа рянэарянэ олмушлар. Мцасир тяснифатда чохсайлы дейилляр. Онла-

рын арасында йумшаг ийняли йастыбядян кирпиляр вардыр ки, дяниз дибиндя лиля 

эиряряк  йашайырлар  вя  микрофаглар  олдуьу  цчцн  фораминиферляр,  диатомлу 

йосунларла гидаланырлар (шякил 213, А). Црякшякилли дяниз кирпиляри дя (Echi-

nocardida)  бядянляринин  юн  уъунда  йерляшян  узун  ийняляр  васитясиля,  дяниз 

гумуна эиряряк йашайырлар. Бядянляринин йанларында гашыгвари ийняляр олур 

ки,  онларын  кюмяйиля  торпаьы  газыр  вя  аьызятрафы,  кцрякшякилли  «додаг»  –ла 

ятрафдакы гида щиссяъиклярини топлайырлар. Бу заман, аьызын ятрафында йерля-

шян амбулакрал айаглар да бу просесдя иштирак едир (шякил 213, Б). Бу кирпи-

ляр  тяняффцс  просесини  щяйата  кечирмяк  цчцн,  хариъя  шагули  йуваъыглардан, 

готазшякилли  амбулакрал  айагларыны    чыхарыр  вя  бу  органлар,  бир  нюв,  дяри 

гялсямяляри функсийасыны йериня йетирирляр. 

Дяниз кирпиляринин инкишафы метаморфозла эедир. Икинъи сцрфя мярщя-

ляси  –  ехиноплутеусдур  (шякил    210,  Д).  Сцрфядян  инкишаф  едян  ъаван  кирпи  

сонрадан бядян охунун истигамятини дяйишир.  

Дяниз кирпиляринин дя дяниз биосенозларында ролу бюйцкдцр. Беляки, 

онлар гида зянъириндя мцщцм щалгалардан бирини тяшкил етмякля йанашы, цзви 

бирляшмялярин парчаланмасы вя минерализасийасында иштирак едирляр. 

Газынты щалында мялум олан нювлярин киряъли галыглары, эеолоэийада 

бир  чох  мясялялярин  айдынлашдырылмасында  апарыъы  формалар  кими,  истифадя 

олунурлар.  Мярмярлярин  ян  гиймятлиси  щесаб  олунан  –  гырмызы  мярмярин 

тяркиби,  дяниз кирпиляри вя дяниз занбагларынын галыглары иля зянэиндир. 

 

Щолотуриляр вя йа Дяниз хийарлары (Holothuroidea) синфи

. Бу 


синфин  нцмайяндялярини  диэяр  дяриситиканлылардан  фяргляндирян  ясас  хцсу-

сиййятляр  –  йумшаг  бядян  юртцйцнцн  олмасы,  зяиф  скелетин  вя  гурдабянзяр 

щярякятетмя габилиййятинин олмасыдыр. Щолотурилярин бядяни узунсовдур вя 

онлар  субстрат  цзяриндя  цфцги  истигамятдя  йерляшир,  дянизин  диби  иля 

сцрцнцрляр (шякил 214, 1-4). Щолотуриляр дя сормаълары олан амбулакрал ай-

аглар васитясиля щярякят едирляр. Бу айаглар, ясасян  вентрал тяряфдя цч гоша 

сыраларда  йерляшянлярдир.  Бел  тяряфдя  йерляшян  айаглар  ики  сырадыр  вя  онлар 

инкишафдан галмышлар. Бязи щолотурилярдя бядянин йанларында – ики вя йа цч 

ъцт йан чыхынтылар  формасында айаглар олур. Щягиги  айаглар олмаса да бу 

чыхынтылара  амбулакрал  каналлар  дахил  олур  вя  онлар  да  щярякятдя  иштирак 

едирляр. Щолотурилярин газыъы формаларынын айаглары олмур(шякил 214, 3). Он-

ларын гурдабянзяр щярякяти бядян язяляляринин йыьылмасы нятиъясиндя баш ве-

рир. 

 


 

419 


 

Шякил 214. Щолотуриляр вя дяниз занбаглары (Абрикосовдан): 

1 – шимал дяниз-

ляриндя раст эялян Cucumaria frondosa дяниз хийары, 2 – Йапон дянизиндя раст эялян 

трепанг (Stichopus japonicum), 3 – айагсыз щолотури, Caudina (Йапон дянизи), 4 – 

шимал  дянизляриндя  мяскунлашан  дяниз  тойуьу  (Psolus  phantapus),  5  –  ади  дяниз 

занбаьы (Heliometra glacialis), 6 – Карс дянизиндя раст эялян саплаглы дяниз зан-

баьы (Bothryocrinus decadactylus) 

 

 

 

Щолотурилярин  юлчцляри  бир  нечя  миллиметрдян  1-2  м  –я  гядяр  олур. 

Сон иллярдя (2001-ъи илдя) шимал дянизляриндя (Норвеч суларында) каракатиса-

лара охшар, бядян ятрафында «ятяк» формасында цзэяъи олан щолотуриляря раст 

эялинмишдир,  онлар  сярбяст  цзцрляр.  Лакин  медузалар  кими,  бядяни  шяффаф 

олуб, чятиршякилли сярбяст цзян нювляр дя мялумдур. 

Щолотурилярин чохуна икийансимметрийа хасдыр. Дахили органларында 

билатерал симметрийа – баьырсаьын гурулушу, ъцт су аьъийярляри, тяк гонада 

вя кцвйер вязисинин олмасында бирузя верир (шякил 215). 

 


 

420 


 

 

 



Лакин щолотурилярин бир чох физиоложи системляриндя радиал симметрийа 

айдын  шякилдя    ифадя  олунмушдур:  амбулакрал,  псевдощемал,  ган-дамар, 

синир системляри. Бундан ялавя, щолотуриляря бешшцалы, шахяли чыхынтылары олан 

чейняйиъи апаратын олмасы да хасдыр. 

Щолотурилярин дярисиндя чох сайда мцхтялиф формалы скелет елементля-

ри, низамсыз шякилдя йерляшмишдир (шякил  202, Ф). Щазырда кембри дюврцндян 

мялум  олан  газынты  нювляриндя  дя  аналожи  скелет  елементляри  тапылмышдыр. 

Щолотурилярин дяри юртцйц алтында язяля дястляри – щялгяви вя бойлама лифляри 

йерляшир.  Бядянин  юн  тяряфини  дахиля  чякян  хцсуси  ретрактор-язяляляр  мювъ-

уддур. 


Щолотуриляр цзви щиссяъикляр, кичик организмляр иля гидаланан детрито-

фаглардыр.  Бязи  щолотурилярин  аьаъвари  чыхынтылары  вардыр  ки,  онлар  асылы  вя-

зиййятдя олан сестонла гидаланырлар, йяни сестонофаглардыр. Цзян щолотуриляр 

ися планктонла гидалынырлар. 

Мараглыдыр  ки,  щолотурилярдя  скелетин  зяиф  инкишаф  етмяси,  мцщафизя 

ящямиййяти  кясб  едян  бирсыра  уйьунлашмаларын  инкишаф  етмясиня  сябяб  ол-

мушдур.Беляки, тящлцкя щисс едян щолотури, арха баьырсаьындан кцвйер вязи-

ляринин ифраз етдийи йапышганлы саплары хариъя атыр вя йахуд бядян бошлуьун-

да  олан  органлары  туллайыр.  Бязиляри  ися  бядянин  йарысыны,  щцъум  едян 

дцшмяня кясиб атыр вя сонра чатышмайан щиссяни реэенерасийа едир. 

Щолотуриляр  ясасян  айрыъинслидирляр,  лакин  араларында  щермафродит 

нювляря дя раст эялинир. Адятян бу нювляр щяйат тскилинин бир щиссясини еркяк, 



Шякил  215.  Айагсыз  щолотуринин  дахили 

гурулушу: 

1  –  чыыхынтылы  таъ,  2  –  удлагятрафы 

киряъли  щалга,  3  –  баьырсаг,  4  –  клоака,  5  – 

клоакайа ачылан кцвйер вязиси, 6 – анал дялик, 7 

–  баьырсаг  аьъийярляри  (су  аьъийярляри),  8  –  ам-

булакрал  системин  щялгяви  каналы,  9  –  дашлы  ка-

нал, 10 – полиев говуьу, 11 – гонада, 12 – бой-

лама язяля лифляри 

 


 

421 


диэярини ися диши фярд кими  фяалиййят эюстярирляр. Бу, онларын репродуктивлик 

габилиййятини артырыр. 

Щолотурилярин инкишафы метаморфозла эедир. Икинъи сцрфя мярщяляси – 

айрикулйарийа  (шякил    210,  Б).    Бел  тяряфиндя  хцсуси  йетишдирмя  камералары 

олан нювляр дирибаладоьанлардыр. 

Щолотурилярин дя дяниз биосенозларында ролу бюйцкдцр – онлар цзви 

галыгларла кичик организмлярля гидаланыр вя юзляри дя диэяр дяниз щейванла-

рынын ясас гидасыны тяшкил едирляр. 

Щазырда  щолотурилярин  мцяййянляшмиш  900  нювцнцн  40-а  гядяри  вя-

тяэя  ящямиййяти  кясб  едир.  Трепанглар  адланан  галханваричыхынтылы  нювляр 

гида мящсулу кими, истифадя олунурлар (шякил 214, 2).  

Щолотуриляр(Holothuroidea) синфи  5 дястяйя бюлцнцр:  Аьаъваричыхын-

тылылар(Dendrochirota),  Галханваричыхынтылылыар  (Aspidochirota),  Йанайаглы-

лар(Elasipoda), Чяллякшякиллиляр (Molpadonia), Айагсызлар (Apoda). 



Аьаъваричыхынтылылар  (Dendrochirota)  дястяси  –  фярдляринин  дахиля 

доьру  чякиля  билян  аьаъабянзяр  чыхынтыларынын  олмасы  иля  фярглянир.  Cu-



cumaria ъинсиня аид олан нювлярин чоху вятяэя ящямиййятлидир (шякил  214, 1). 

Галханваричыхынтылылар(Aspidochirota)  дястяси  –  шахясиз  формалардыр 

вя онлар бу чыхынтыларыны дахиля чякя билмирляр. Бу дястянин нцмайяндяляри-

нин  чохунда  бядян  скелетинин  елементляри  олмур  –  Stichopus  japonica    вя  

трепангларын  диэяр  нювляри  Чиндя,  Йапонийада,  Сакит  океан    сащилляриндя 

йашайан йерли ящали тяряфиндян гиймятли гида мящсулу кими  истифадя олунур 

вя вятяэя ящямиййяти кясб едирляр. 



Йанайаглылар(Elasipoda)  дястясинин  нцмайяндяляри  бядянин  йанла-

рында йерляшян ири амбулакрал айаглар вя бядянин йастыгарын олмасы иля фярг-

лянирляр. Океан дяринлийиндя йашайан кичикюлчцлц – 2-5 см нювлярдир мяся-

лян, Elpidia-нын бядяни шяффаф вя бел нащиййясиндя папиллалар вардыр.  



Чяллякшякиллиляр(Molpodonia)дястяси  –  ясасян  дянизлярин  дибиндя 

гумда эизлянирляр. Бунларын арха щиссяси узунсов  гуйруглудур вя амбу-

лакрал айаглары йохдур, ясасян дя тропик нювлярдир (Molpodonia ъинси). 

Айагсызлар  (Apoda)  дястясинин  нцмайяндяляри  аз  сайлыдыр.  Амбула-

крал айагларын олмамасы  онлары гурдлара охшадыр. Мясялян, Аралыг вя Гара 

дянизлярдя раст эялян  Synapta вя Баренс дянизиндя мяскунлашан Chiridota 

– ны эюстярмяк олар. 

 

 

                      Отураглар (Pelmatozoa) йарымтипи 



 

Дяниз занбаглары (Crinoidea) синфи. 

Бу синфин нцмайяндяляри ян 

гядим  дяриситиканлылар  олдуглары  цчцн,    яъдада  хас  олан  бир  чох  примитив 

яламятляри дашыйырлар. Беляки, дяниз занбаглары палеозой вя мезозой ерала-

рында  ян  йцксяк  инкишаф  сявиййяляриня  чатмыш  онурьасызлардыр.  Щазырда  бир 


 

422 


нечя мин нювц газынты щалында мялумдур. Мцасир фаунада 540 дяниз нювц 

мялумдур. 

Дяниз  занбаглары,  адларындан  эюрундуйу  кими,  каликси  –  бядянляри 

чичяйя охшардыр. Онларын «голлары», йяни  брахиоллары – радиал йерляшмиш шахя-

лидир. Бядянин ясасындан саплаг айрылыр ки, онун цзяриндя чох сайда сирус-

лар,    назик  йарпагъыглар  шяклиндя  олан  быьъыглар  йерляшир  (шякил  214,  5-6). 

Узун мцддят биткиляря охшадыгларына эюря, дяниз занбагларыны зоофитляр ад-

ландырмышлар вя йалныз  XIX ясрдя щейванлар аляминя аид едилмишляр. 

Дяниз  занбаглары  арасында  саплагсыз  нювляр  дя  вардыр.  Адятян  бу 

нювляр, «голларын» кюмяйиля йерлярини дяйишя билирляр. Лакин саплагсыз нювляр 

дя онтоэенезляриндя мцтляг саплаглы фазаны кечирирляр. 

Дяниз  занбагларыны  фяргляндирян  бир  нечя    гурулуш  хцсусиййятляри 

вардыр – онларын бядяни орал тяряфи иля суйа, йяни  дяниз дибинин яксиня йю-

нялмиш  вя  аьызла  анус  бу  истигамятдя  йерляширляр.  Аьызла  анусун  бу  ъцр 

баьлылыьы, сестонофаэийа -  асылы вязиййятдя олан цзви галыглар вя планктонла 

гидаланмайа  эюрядир  (шякил  216).  Адятян  дяниз  занбагларынын  мадрепор 

лювщяси олмур вя ону бядян диварындакы мясамяляр явяз едир. Амбулакрал 

айаглар сормаъсыздыр вя тяняффцся, ламисяйя, гида щиссяъиклярини аьыза йюнял-

тмяйя хидмят едирляр. 

 

 



 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin